Średnie dzieciństwo
wiek przedszkolny
od 4 do 6r ż .
Rozwój fizyczny
układzie nerwowym występuje dalsza mielinizacja włókien nerwowych
wzrost liczby synaps, połączeń między neuronami, wzrost produkcji neuroprzekaźników
synchronizacja aktywności w różnych polach mózgu, koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu
zmiany w aktywności mózgu - do 5rż większą rolę odgrywają fale theta (charakterystyczne dla snu u dorosłych) niż alfa, między 5 a 7 rż ich udział wyrównuje się
Doskonali się motoryka, dziecko przedszkolne swobodnie chodzi, biega, skacze, rzuca i chwyta piłką .
Nie potrafi dłużej skupić się na jednej czynności, często zmienia rodzaj zajęcia ruchowego.
Nie jest też w stanie dłużej towarzyszyć czynności dorosłego.
Procesy poznawcze
Dzieci przedszkolne zaczynają rozpoznawać litery, w 3-4rż potrafią odróżnić pismo od tego co nie jest pismem.
Wzrasta wrażliwość słuchowa, słuch muzyczny - pojawia się wzrost zdolności do zapamiętania melodii. Do 5rż dominują improwizacje wokalne. Dopiero 5latki zdolne są do utrzymania tonacji i tempa melodii.
Rozwija się też słuch fonemantyczny - zdolność do słuchowego odróżniania dźwięków mowy.
Orientacja czasowa
dziecko przedszkolne ujmuje czas subiektywnie
stawia w centrum wydarzenia rozgrywające się w teraźniejszości i dotyczące jego samego
Najpierw orientuje się w porach dnia, roku, potem dniach tygodnia, na końcu w godzinach.
Dziecko najpierw różnicuje - dzień/noc, lato/zima, dzień powszedni/świąteczny
Orientacja w przestrzeni
Dziecko najpierw rozpoznaje poszczególne miejsca i wiąże je ze zdarzeniami, obiektami, osobami.
Zależy od koordynacji między zmysłami, zdobycia poczucia stałości otaczających obiektów, rozwoju sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych. Opanowania nazw służących określaniu relacji przestrzennych.
Dzieci poznają przestrzeń w działaniu, w zabawach ruchowych i konstrukcyjnych. Mogą też tworzyć przestrzenie w wyobraźni.
Myślenie przedoperacyjne (Piaget)
Dziecko przeistacza się z kogoś, kto funkcjonuje głównie w trybie sensomotorycznym i „myśli” poprzez działanie, w kogoś funkcjonującego w coraz większym stopniu w trybie pojęciowym i przedstawieniowym.
Jest coraz mnie zależne od swoich bieżących czynności sensomotorycznych w kierowaniu własnym zachowaniem.
Reprezentacje
Głównym osiągnięciem rozwojowym stadium przedoperacyjnego jest zdolność do reprezentowania (przedstawiania w umyśle) przedmiotów i zdarzeń.
Można wyróżnić nastepujące rodzaje reprezentacji: Naśladownictwo odroczone, zabawa symboliczna, rysunek, obraz umysłowy, mowa. Każda z tych form pojawia się w wieku około 2 lat i intensywnie rozwija w wieku przedszkolnym.
Naśladownictwo odroczone
naśladowanie przedmiotów i zdarzeń , które przez pewien czas nie były obecne. (naukę wierszyków, piosenek również można tak rozumieć). Naśladowanie jest głównie akomodacją ,dziecko próbuje dokładnie kopiować uprzednie zachowania
Zabawa symboliczna
Stanowi formę wyrażania się przed samym sobą jako jedyną publicznością. Nie ma w niej zamysłu komunikowania się z innymi.
W zabawie symbolicznej dziecko, niczym nie ograniczone tworzy symbole (niekiedy zupełnie unikatowe), które przedstawiają wszystko, czego zapragnie.
Jest to raczej asymilacja rzeczywistości do własnych potrzeb, niż akomodacja dziecka do rzeczywistości
To, co dziecko przedstawia w zabawie jest często zupełnie niezrozumiałe dla obserwatora.
Zabawa staje się forum do wyrażenia wszystkiego tego z przeżytego doświadczenia, czego nie da się sformułować i zasymilować za pomocą samego tylko języka.
W zabawie dziecko ma możliwość tworzenia symboli w sposób całkowicie dowolny.
Rysunek
Rysunki małych dzieci są w zamierzeniu realistyczne, lecz aż do 8-9rż dzieci rysują raczej to co wiedzą o danym przedmiocie, niż to co widzą.
Jeśli poprosimy dzieci 5-6letnie by narysowały dom na zboczu góry, narysują go prostopadle do zbocza. Dopiero w wieku 8-9lat będą w stanie rysować prostopadle do ziemi nie do wzgórza.
Obrazy umysłowe
Są to wewnętrzne reprezentacje (symbole) przedmiotów i przeszłych doświadczeń percepcyjnych.
W okresie rozwoju przedoperacyjnego obrazy są głównie statyczne.
Według Piageta obrazy ruchów, przemieszczeń zaczynają występować dopiero na etapie operacji konkretnych.
W okresie przedoperacyjnym obrazy psychiczne bardziej przypominają rysunki czy fotografie niż filmy.
Mowa
Gwałtowny rozwój mowy jest narzędziem ułatwiającym szybki rozwój pojęciowy.
Mowa ma 3 istotne konsekwencje: możliwość wymiany z innymi osobami, uspołecznienie działania i uwewnętrznienie słów - występowanie myślenia wspieranego przez mowę wewnętrzną
Uwewnętrznienie zachowania przez reprezentacje powoduje wzrost tempa nabywania doświadczeń.
Mowa egocentryczna i mowa uspołeczniona
Mowę egocentryczną cechuje brak prawdziwej komunikacji. Dziecko często mówi w obecności innych osób, lecz bez wyraźnego zamiaru, by jego słowa były słyszane przez innych. Tzw. monologowanie zbiorowe
W wieku 6-7lat mowa w coraz większym stopniu staje się narzędziem komunikacji. Rozwój w tym okresie to stopniowe przechodzenie od mowy egocentrycznej do uspołecznionej.
Według Piageta motywacją do nauki języka jest adaptacyjna wartość tej czynności. Dziecko jest w stanie efektywniej porozumiewać się z opiekunami i komunikować swoje potrzeby.
Mowa i myślenie
Inteligencja ujawnia się zdecydowanie wcześniej niż mowa, oraz niż myślenie wewnętrzne przy użyciu znaków werbalnych.
Język pozwala myśleniu wykroczyć poza aktualne czynności. Myślenie werbalne jest szybsze niż sensomotoryczne, ponadto może posługiwać się wieloma elementami równocześnie. Zaś inteligencja sensomotoryczna działa liniowo, krok po kroku.
Myślenie logiczne może jednak rozwijać się bez udziału mowy. Badania nad dziećmi głuchoniemymi wykazały, że rozwój myślenia logicznego następuje u nich w takiej kolejności jak u dzieci normalnych, z tym że pewne operacje pojawiają się z rocznym lub 2 letnim opóźnieniem.
Badania nad dziećmi niewidomymi, normalnie rozwiniętymi pod względem werbalnym ujawniają opóźnienia jeszcze większe, do 4 lat. Dzieci niewidome od urodzenia mają trudności w rozwoju schematów sensomotorycznych, a normalny rozwój językowy nie kompensuje tych braków.
Dzieci tworzą wiedzę w spontanicznym działaniu. Język odgrywa mniejszą rolę w budowaniu wiedzy logicznej.
Cechy myślenia przedoperacyjnego
Poziom przedoperacyjny jest okresem prelogicznym, który przewyższa inteligencję sensomotoryczną ,lecz czynności poznawcze wciąż jeszcze pozostają pod wpływem aktywności percepcyjnej. Myślenie ciągle jest związane z percepcją .
Egocentryzm
Dziecko nie jest w stanie przyjąć roli, punktu widzenia innych.
Jest przekonane, że wszyscy myślą w taki sam sposób jak ono, że myślą to samo co ono myśli.
Dziecko nie poddaje w wątpliwość swoich myśli - nawet gdy staje w obliczu dowodów, które mu przeczą.
Gdy pojawia się sprzeczność dziecko uznaje, że to dowód jest błędny, a jego myślenie poprawne.
Dziecko nie myśli o własnym myśleniu.
Mówi do siebie w obecności innych, często nie słucha tego, co mówią inni.
Dopiero koło 6-7rż dzieci zaczynają uświadamiać sobie, że ich myślenie jest sprzeczne z myśleniem rówieśników. Zaczynają dopasowywać się (akomodować) do innych.
Myślenie egocentryczne zaczyna ustępować pod naciskiem społecznym. Interakcje i powtarzające się konflikty własnego myślenia z myśleniem innych zmuszają dziecko do poddawania w wątpliwość i weryfikowania swojego myślenia.
Myślenie egocentryczne Stanowi ochronę przed utratą równowagi, podtrzymuje status quo. Mimo, że ogranicza rozwój, stanowi ważny etap, jest naturalnym zjawiskiem.
Rozumienie przekształceń.
Obserwując sekwencję zmian ,dziecko skupia się wyłącznie na elementach tej sekwencji, np. etapie początkowym i końcowym, a nie na przekształceniu, dzięki któremu jeden stan przechodzi w drugi.
Nie potrafi zintegrować serii zdarzeń w kategoriach związku przyczynowo-skutkowego.
Centracja
Dziecko wykazuje tendencję do skupiania uwagi na jednym tylko aspekcie prezentowanego mu bodźca wzrokowego.
Dziecko koncentruje się na percepcyjnych aspektach przedmiotów. Z czasem, w miarę doświadczenia dokonuje decentracji - zaczyna koordynować percepcję z poznaniem przy ocenie postrzeganych zdarzeń.
Odwracalność
Zdolność do odwracania rozumowania, cofania do punktu gdzie się rozpoczęło.
Osiągnięcie odwracalności jest dla dziecka niezwykle trudne. Musi rozwinąć odwracalność, mimo iż nie jest ona zawarta w samych senomotorycznych wzorach. (wody cieknącej z kranu nie można cofnąć - ale są też takie czynności, jak np. otwieranie i zamykanie furtki, obracanie przedmiotów itp., które mogą pomóc dziecku zrozumieć pojęcie odwracalności)
Niezmienniki
Zachowanie stałości (niezmiennik) oznacza, że ilość substancji, bądź liczebność zbioru pozostaje taka sama bez względu na zmiany dokonywane na wymiarach nie związanych z nią.
Np. jeśli mamy rząd ośmiu monet i rozsuniemy je bardziej, to wciąż będzie tam 8 monet. Stałość liczby polega na zrozumieniu tej prawidłowości.
Zdaniem Piageta, niezmienników nie da się ukształtować instruując dziecko, lub stosując wzmocnienia - podstawę stanowi aktywne konstruowanie.
Stałość liczby
Jeżeli zaprezentujemy dziecku 4-5 letniemu rząd żetonów i poprosimy by ułożyło taki, w którym będzie tyle samo żetonów, najprawdopodobniej ułoży rząd tej samej długości, ale liczba żetonów może być różna.
Gdy pokazujemy 2 równoliczne rzędy, po czym rozsuwamy jeden - dziecko odpowiada, że ten dłuższy zawiera więcej elementów - uzasadnia - „ponieważ jest dłuższy”. Odpowiada tak nawet wtedy, gdy liczy elementy w każdym rzędzie.
Gdy pojawia się konflikt między poznaniem a percepcją, dziecko woli oprzeć się na percepcji.
Stałość ilości cieczy
Pokazujemy dziecku 2 naczynia takiej samej wielkości i kształtu wypełnione tą samą ilością wody. Później przelewamy ciecz do wyższego i węższego naczynia, bądź niższego i szerszego. Przeciętne dziecko w wieku 4-5 lat twierdzi, że więcej wody jest w wyższym i węższym pojemniku. Gdy wlejemy wodę z powrotem, dziecko znów uważa że jest jej tyle samo.
Pamięć
Zwiększa się pojemność pamięci - dzieci potrafią utrzymać w umyśle coraz większą liczbę liter, cyfr czy słów.
4-5 latki odtwarzają szereg 4 cyfr, 6latki- 6cyfr.
Uważa się, że zmiana ta wynika z dojrzewania mózgu i szybszego przebiegu operacji umysłowych.
Dzieci zaczynają też stosować strategie pamięciowe - powtarzanie i organizowanie materiału do zapamiętania.
Dziecięce teorie umysłu
Są to spójne koncepcje wyjaśniające zachowania innych osób przez odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów umysłu takich jak: pragnienia, emocje, wrażenia czy przekonania.
W 3rż dzieci są przekonane, że rzeczy i zdarzenia są bezpośrednio odzwierciedlane przez umysł (tzn. bez zniekształceń, więc nie możliwe są złudzenia, błędne poglądy, ani kłamstwo) Nie rozumieją, że percepcja jest odmienna od samej rzeczy i może się zmieniać.
Dzieci 3letnie nie rozróżniają też stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy - uważają, że można tylko wiedzieć albo nie wiedzieć nic na jakiś temat.
Moment przełomowy w rozwoju dziecięcych teorii umysłu pojawia się ok.4rż. Dziecko odróżnia przekonania o rzeczywistości od niej samej
Potrafi oddzielić własne lub innych osób przekonania, od realnych zdarzeń. Poznaje też, że różne osoby mogą mieć różne przekonania na ten sam temat. Poznaje, że przekonania mogą być prawdziwe lub fałszywe. Zaczyna rozumieć żarty, metafory, kłamstwa.
Sprawności językowe i komunikacyjne.
Między 3-5r ż dzieci tworzą mnóstwo neologizmów, występując w roli „ genialnego lingwisty ”, który dobrze zna reguły gramatyczne. Spontaniczne tworzenie neologizmów wypełnia luki, które pojawiają się gdy dziecko nie znajduje słów na określenie jakiegoś obiektu.
Kompetencja narracyjna
W wieku przedszkolnym dzieci opanowują umiejętność opowiadania - opowiadania te przedstawiają najczęściej konflikty interpersonalne.
Dzieci 5letnie, którym zaproponowano opowiedzenie historii w 60% opowiadały znane bajki wprowadzając własne modyfikace, 25% tworzyło własne narracje, 15% odtwarzało w całości znane im historie.
Dzieci częściej zabierają głos w kontaktach z rówieśnikami, ich wypowiedzi są dłuższe, bardziej konsekwentne i zróżnicowane gramatycznie niż w kontaktach z dorosłymi.
Młodsze dzieci starają się włączyć partnera we własne działania, starsze dostosowują się do działań partnera.
Wiek pytań
Tendencja do zadawania pytań zwiększa się i osiąga apogeum w 4-5rż. Najczęściej zadawane są pytania, których źródłem jest obserwowanie przez dziecko rozmaitych zjawisk i zdarzeń (np. „Dlaczego tramwaj jak skręca to piszczy?”)
Pytania synpraktyczne - dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania, pojawiają się najczęsciej w wieku 3,5 lat. (np. ”Czy jak nie umiem liczyć to mogę kupować?”) W późniejszym wieku ich liczba zmniejsza się.
Pytania heurystyczne - dotyczą wyjaśnienia świata i uporządkowania wiedzy o świecie. (np. „Skąd się biorą pieniądze? Skąd się biorą dzieci?”)
Rozwój emocjonalny
Miedzy 2 a 6rż dziecko coraz lepiej rozumie własne emocje oraz emocje innych osób. Zdobywa też zdolność do regulowania ekspresji własnych emocji, wzrasta skłonność do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi.
Dzieci przedszkolne potrafią oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych - są jednak skłonne zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje, niż wewnętrzne.
Pojawia się kulturowa kontrola emocji - wpływ dorosłych sprzyja wyrażaniu pewnych emocji, a hamuje inne. Można zaobserwować różnice ze względu na płeć.