Starożytność

Grecja

Cele wychowania helleńskiego:

-troska o rozwój młodzieży. Podstawą było wychowanie gimnastyczne obejmujące pentathlon(bieg, skoki, rzucanie dyskiem i oszczepem, zapasy)

-kształcenie charakteru (wychowanie moralne)

-wychowanie muzyczne (śpiew, muzyka, poezja i taniec)

Ideałem tego wychowania była kalokagathia (kalos=piękny, agatos=dobry)

Sport dla Greków to nie tylko rozrywka, ale także coś ważnego z czym łączy się zespół zajęć higienicznych, lekarskich, estetycznych i etycznych. Wszędzie gdzie zakorzenił się hellenizm powstawały gimnazjony (zespół częściowo krytych budowli przeznaczonych do ćw.fiz. Centralną część stanowił kompleks bieżni, boisk i portyków. Znajdowały się tam też palestra-szkoła zapasów i boksu i stadion). W Starożytnej Grecji dzieci do 7r.ż. były pod opieką rodziców, a potem za równo chłopcy jak i dziewczęta poddawane były systemowi wychowania, który chłopców przygotowywał do życia wojownika, a w wieku 18 lat rozpoczynali dwuletni okres efebii (młodzież uprawiała musztrę wojskową, jazdę konną, żeglarstwo, uczyła się posługi­wania bronią )

W V w.p.n.e. w Atenach zaczyna się budzić refleksja pedagogiczna tworząc humanistyczną teorię wychowania. W 387r.p.n.e. Platon założył akademię na obrzeżach Aten, swoje poglądy na wychowanie zawarł w dialogach o idealnym państwie w „Rzczypospolitej i Prawa”. Wg niego oddziaływanie wychowawcze rozpoczynało się od 3 r.ż. stosownymi do wieku grami i zabawami na świeżym powietrzu, oraz gimnastyka dając dziecku poczucie własnej siły, rozwijające śmiałość i wyzwalajce energię. Duże znaczenie Platon przywiązywał do higieny osobistej i odpowiedzniego żywienia wg zaleceń Hipokratesa. Od 7 r.ż. chłopcy i dziewczęta mieli być wychowywani oddzielnie ale wg tych samych zasad.

Arystoteles był członkiem Akademi Platona, ale po jego śmierci opuścił ją i załozył w 335r.p.n.e. Liceum, oraz napisał „Potitykę” w której odnosił się do wychowania fizycznego. Twierdził, iż już od narodzin dziecka trzeba stale dbać o dobre odżywianie, ruch i hartowanie ciała.

Rzym

W Rzymie dzieci do 7 r.ż. wychowyły się pod okiem matki, a potem chłopcy przechodzili pod opiekę ojca który stawał się jego wychowawcą i nauczycielem i zaznajamiał się z obowiązkami wieku dojrzałego.W wieku 18 lat rozpoczynał okres efebii, a następnie służbę wojskową.

Rzecznikeim starorzymskiego ideału wychowawczego, dającego się ująć w formule dobrego obywatela, gospodarza wiejskiego i dzielnego żołnierza był Katon Starszy, konserwatywny polityk, wódz i pisarz rzymski, który w znanej rozprawie „Pouczenia syna” sławił pierwotne wychowanie rzymskie, przeciwstawiające się napływającejz coraz większą siła modzie na wychowanie w kulturze greckiej. Z natury rzeczy w wychowaniu tym wiele uwagi poświęcano kształce­niu niezbędnych sprawności fizycznych oraz grom i ćwiczeniom na otwartej przestrzeni. Młodzieniec musiał opanować sztukę jazdy konnej, posługi­wania się bronią (tarcza, dzida), przyswoić umiejętność pływania, ćwiczyć się w znoszeniu trudów i niewygód. W czasie służby wojskowej umiejętności, te pogłębiał i doskonalił. Na szczególną uwagę zasługują traktaty pedagogiczne Plutarcha, w których uzasadnia program wychowania fizycznego młodzieży pod względem zdrowia i odporności organizmu: „Tak jak każdy powinien w okresie pięknej pogody uczyć się tego, co mu będzie potrzebne w czasie burzy, tak też w młodości należy się uczyć porządku, umiarkowania, ćwiczyć ciało, ponieważ jest to najlepsze zabezpie­czenie na starość". Plutarch formułuje więc program hartowania organizmu młodzieży (dieta, kąpiel, prostota życia), jak i program niezbędnych ćwiczeń (rzucanie dzidą, strzelanie z łuku, polowanie). Jest rzecznikiem wychowania fizycznego dziewcząt, zalecając m. in. tańce i gry w piłkę. Niektóre sprawności osiągnęły w Italii wysoki stopień rozwoju i upow­szechnienia. Należy do nich pływanie. Dla tych celów w miastach Italii budowano łaźnie, bardzo popularne wśród ludności, oraz baseny pływackie. Na boiskach uprawiano różnorodne gry, przy czym dużą popularność osiągnęły gry w piłkę. Istniały już w czasach rzymskich różne gry zespołowe w piłkę, różne też były rodzaje piłek, co do wielkości i sposobu wytwarzania, od prostych, własnoręcznie wytwarzanych, do kunsztownych, wyrabianych przez rzemieślników.

Wśród najbardziej popularnych konkurencji uprawianych na boiskach wymienić należy biegi, skoki, rzuty (oszczepem i kulą); dysk natomiast nie był upowszechniony.

Średniowiecze

W popularnych opiniach Średniowiecze jest okresem upadku kultury fizycznej. Nastąpił zanik lub znaczne ograniczenie wychowania fizycznego młodzieży w szkołach, spowodowany był rygoryzmem religijnym, który reprecjonował dbałość o zdrowie i rozwój fizyczny jako rzecz niezgodną z celami życia człowieka, a nawet grzeszną. Od XI w. Kościół usiłował skupić w swych rękach całe szkolnictwo w szkołach parafialnych i katedralnych. Ich celem miało być przygotowanie do służby kościelnej. Zdrowie duszy było celem nadrzędnym, a dbanie o ciało było złem. Zakazano pewnych form ruchu m.in. pływania. Na szczęście potrzeba ruchu jako czynnika rozwoju dzieci i młodzieży nie była kwestionowana, a Św. Augustyn zalecał nawet gimnastykę, jako pożyteczną dla ducha. Wychowanie fizyczne nie było uwzględnione w programach szkolnych, ale młodzież w godzinach i dniach wolnych od pracy chętnie uprawiała różne formy aktywności, takie jak gra w piłkę, jazdę konną, skoki, tańce, zapasy. Cwiczono się także w posługiwaiu wszelkiego rodzaju bronią w specjalnych zrzeszeniach zwanych bractwami kurkowymi.

W porządku feudalnym poszczególnych monarchii z czasem wytworzył się specjalny system wychowania młodzież szlacheckiej. Chcąc służyć królowi poświęcała się rzemiosłu wojskowemu-sposobiła się do stanu rycerskiego. Chłopiec między 7 a 14 r.ż. ćwiczył się w roli pazia i pachołka, a następnie jako giermek towarzyszył panu feudalnemu w jego życiu. Cały ten okres wypełniony był obfitym programem ćwiczeń fizycznych, aż do momentu pasowania na rycerza. Popularne stału się pokazy sprawności fizycznej czyli turnieje rycerskie.

Odrodzenie

Nastapiło swoiste „zmartwychstanie” skarbów starożytności, stąd nazwa, a nowy kierunek myśleniowy nazwano humanizmem. Pedagogowie-humaniści szczególną wagę przykładali tak jak starożytni do wychowania fizycznego. Zamiast ascezy i umartwiania caiła chciali wychować ludzi zdrowych,dzielnych i radosnych,cechowała ich dbałoć o wygląd zewnętrzny. Optowali za higieną ciała, zgrabne ruchy, ładną postawę i harmonijną budowę ciała, tak więc ćwiczenia gimnastyczne, zabawy ruchowe, pływani, przebywanie na świeżym wolnym powietrzu i hartowanie ciała stały się podstawowym rysem nowego kierunku wychowania. Pierwszym bodaj autorem eksponującym humanistyczne idee w wychowaniu był Włoch Pier Paulo Vergerio, który napisał „Książeczkę o szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych”. W traktacie tym poddał krytyce dotychczasowy system klasztornego wychowania. Zalecał dbać o zdrowie, siłę, wprawiać w bieganiu, skakaniu, strzelaniu z łuku, jeździe konnej itd. Zalecenia Vergeria były później powtarzane, uścićane i interpretowane niemal przez wszystkich włoskich pisarzypedagogicznych doby odrodzenia. Teoretyczne wskazania Vergeria starał się wcielić w życie jego uczeń Vittorio de Feltre Ramboldini który zorganizował w Mantui nadworną szkołę. Ćwiczeniom fizycznym przyisywał wartości lecznicze, drogą systematycznych ćwiczeń usiłował wyrobić odporność fizyczną. Ćwiczenia pojmował jako ważny składnik ogólnego wychowania. Dominowały zajęcia na wolnym powietrzu bez względu na pogodę.

W tym samy czasie w Ferrarze Guario da Verona założył podobną szkołę. Program ćwiczeń fizycznych był bardzo szeroki, jedne miały na celu kształcenie sprawności wojskowych połączonych z jazdą konną i polowaniem, a inne cele ogólnorozwojowe, jak pływanie i taniec. Łączył zajęcia ruchowe z krajoznastwem, a jego wycieczki nabrały dużego rozgłosu.

Kolejnym Włoch Metteo Vegio zasłynął z dzieła „O wychowaniu dzieci”, którym zalecał hartowanie i gimnastykę najmłodszych, co miało wzmocnić ciało, przygotować przyszłą młodzież do wojny a jednocześnie służyłojako wypoczynek i ochrona przed nadmiarem nauki. Był natomiast przeciwnikiem tańca, który uważał za źródło namiętności sprzyjające zepsuciu obyczajowemu.

W okresie późniejszego Renesansu odradza się starożytny termin gimnastyki. Wzbudzała zainteresowanie nie tylko lekarzy, upatrujących w niej środek leczniczy, ale i artystów-sławiących piękno ciała ludzkiego.Staje się także przedmiotem studiów jako zjawisko kulturowe. Największym osiągnięciem w tej dziedzinie jest dzieło lekarza Mercurialisa „ O sztuce gimnastycznej”, którego celem było przedstawienie sztuki gimnastycznej słynnej u starożytnych, ale zapomnianej, a zwłaszcza zobrazowanie rodzajów i miejsc ćwiczeń, form i wpływ na ludzki organizm wszystkich starożytnych ćwiczeń. Domagał się tworzenia palestr i gimnasionów. Wachlarz ćwiczeń przedstawiony jest bardzo szeroki i wskazuje na rozmiary jego wysiłku nad zebraniem i ich usystematyzowaniem.

Inny charakter miało dzieło Archange Tuccaro „Trzy dialogi o skokach i woltyżerce”. Podobnie jak Merculiaris omawia starożytne ćwiczenia fizyczne , ale mówiąc o zasadach jakie należy stosować jeżeli chce się je opanować poszczególne ruchy zilustrował obficie ilustrami. W dalszej części swej publikacji omawia szczegółowo ćwiczenia o różnym stopniu trudności, które powinny stanowić podstawę programu współczesnej gimnastyki. W zakończeniu pisał o zdrowotnych walorach ćwiczeń gimnastycznych, o ich wpływie na organizm, utrzymanie sił i sprawności cielesnej.

W Polsce najpoważniejszy i znaczący wkład w dziedzinie wychowania fizycznego wniósł Sebastian Petrycy z Pilzna. Swoje poglądy opierał głównie na Arystotelesie. Uważał, że wyhowanie ma zasadnicze znaczenie dla osobistego życia każdej jednostki.Jedo efekty zależą od zastosowanych metod i ćwiczeń. Zalecał równomiernie rozwijać umysł i ciało. Twierdził, że państwo powinno czuwać nad ustaleniem celów wychowania i opracowania programów szkolnych. Radził wprowadzić ćwiczenia od najmłodszych lat. Miły one być z jednej strony rozrywką i wypoczynkiem po zajęciach umysłowych, a z drugiej miały przygotowywać do służby wojskowej. Uważał, że do kierowania ćwiczeniami fizycznymi dzieci i młodzieży potrzebny jest nauczyciel, powinien pilnować, by się za bardzo nie forsowały, zwracał uwagę na wiek ćwiczących, rodzaj i układ ćwiczeń, dietę i wreszcie cel dla którego takie ćwiczenia są podejmowane. Jako pierwszy w Polsce podjął próbę teoretycznego uzasadnienia sprawy wychowania dziewcząt.

Szczególną rolę w dobie Odrodzenia odegrał w Polsce lekarz Wojciech Oczko. Podobnie jak Mercurialis widział główną rolę medycyny w zapobieganiu chorobom, stawiając zadanie lecznicze na drugim miejscu. Chociaż dzieło jego „O różnych przypadłościach ciała ludzkiego” nie jest poświęcone specjalnie sprawie ćwiczeń cielesnych to jednak w swej pracy przypisuje im właściwą rolę i w pewnym sensie stawia je na pierwszym miejscu. Proaguje gry wszechstronne jako najlepsze.

Odrodzenie

W czesie Odrodzenia ważną w rolę odegrał Jan Komeński, czeski teolog i pedagog. W swoich dziełach wiele uwagi poświęcał sprawom wychowania fizycznego. Uważał on, że całe wychowanie przedszkolne ma być dostosowane do potrzeb rozwojowcyh dziecka, wyrażać się troską o właściwe odżywianie, ubieranie, a także zabawy ruchowe, które powinny sprzyjać ogólnemu rozwojowi fizycznemu i stopniowo hartować odporność biologiczną. Twierdził także, że szkoła powinna organizować młodzieży różne zabawy ruchowe. Zalecał ćwiczenia cielesne i zdrowotne pojegające na ruchu, a także spacery po ogrodzie lub podwórzu w towarzystwie. Wyraźnie zwracał uwagę, by zabawy nie były traktowane jako obowiązek czy praca, a nad jej przebiegiem powinien czuwać nauczyciel.

Nowe tendencje w wychowaniu znajdują także odbicie w poglądach na wychowanie czołowego angielskiego polityka i filozofa, lekarzai pedagoga Johna Locka, które najobszerniej opisał w książce pt. „Myśli o wychowaniu”. Były one jednak przeznaczone dla arystokracji i torowały drogę nowemu ideałowi wychowawczemu, który zwykle uważamy za model wychowania gentlemana. W całej pracy zawarł trzy wielkie działy obejmujące troskę o zdrowie, charakter i umysł. Uważał że ciało jest niezbędne dla ducha,a zdrowie zależy od prawidłowo zorganizpwanego wychowania fizycznego opartego o zasadę hartowania. Wychowanie fizyczne powinno być zgodne z rozwojem naturanym, chłopcy mają mieć dużo swobody, przebywać dużo na powietrzu, na słońcu, biegać boso, z gołą głową, mają przyzwyczajać się do zimna i gorąca, jeść proste potrawy. Przywiązywał też dużą wagę do snu i odpoczynku. Wychowanie umysłowe zepchnął Lock na ostatni plan, w czym tkwiła rewolucyjność jego teorii wychowania.Wg niego nauka jest potrzebna tylko ze względów praktycznych, a sama w sobie nie ma wartości wychowawczych. Jest mniej potrzebna niez grzeczność i dobre formy. Z ćwiczeń praktycznych zachwalał taniec, jazdę konną i władanie bronią, ze względu na użyteczność.

We Francji najbardziej interesujące poglądy epoki Oświecenia głosił szwajcarski filozof Jan Jakub Russo. Zawarł je głównie w książce pt.”Emil, czyli o wychowaniu”. Były one bardzo radykalne, mówiły m.in. że nauki i sztuki są pozbawione wartości i są przyczyną moralnego zapsucia ludzkości. Twierdził że dziecko z natury jest dobre, a złe skłonności rozwijają się pod wpływem złego otoczenia i wychowania. Dziecku powinno się dawać jak najwięcej swobody już od niemowlęctwa, hartować przed wszelkimi dolegliwościami przez chodzenie w letnim ubraniu bez czapki i boso, mycie w zimnej wodzie oraz sypianie na twardym łożu, by prowadziło niemal zwierzęce życie, które by automatycznie rozwijało jego siły fizyczne i zmysły. Głównymi zajęciami powinny być przechadzki, gimnastyka i pływanie. Nauczyciel miał z ubocza kierować krokami dziecka naprowadzając go jedynie na pewne zagadnienia wymagające wysiłki, próby, doświadczenia. Niestety wszystkie próby wychowania potomstw według zasad Russo nie powodły się. Jednak mimo wielu jego dziwact w „Emilu” pojawiły się pewne prawdy których nikt wcześniej nie głosił:

-dziecko ma swoje prawa naturalne, które trzba szanować

-wychowanie musi zaczynać się od samego urodzenia

-pierwszeństwo w wychowaniu za zdrowie i zmysły

-dziecko ma prawo do swobody

-wychowawca musi znać naturę dziecka

-naturalne siły i zdolności dziecka należy rozwijać przez wspieranie jego samodzielności

Od „Emila” zaczyna się w Europie filozofia wychowania.

W XVIIIw. Występują już także rozwinięte systemy wychowania fizycznego. Na szczególną uwagę zasługuje działalność filantropistów, czyli kierunek liberalnego wychowania jaki rozwinął się w Niemczech. Jego głównymi przedstawicielami byli pedagog i teolog Jan Berdnard Basedow oraz jego dawny współpracownik Christian Salzmann. Ten pierwszy rozpalony lekturą „Emila” oparł swój zakład wychowawczy „filantropium”o idee wychowania naturalnego, do rozwijania ciała i zdrowia ludzkiego, zyczliwego traktowania młodzieży, ksztacenia jej przede wszystkim na rzeczach użytecznych przy pomocy matody poglądowej. Sprzyjać temu miały zabawy ruchowe i zajęcia praktyczne oraz rozszerzony program nauk przyrodniczych. Salzmann na podobnych zasadach oparł swoją szkołę w Schnepfenthal i starał się z niej stworzyć ognisko domowego wychowania. W obu szkołach wychowanie fizyczne awansowało do rzędu obowiązującego przedmiotu nauczania. W szkole Salzmanna program wychowania fizycznego był bardzo rozwinięty, głównie dzięki nauczycielowi Johannowi GutsMuthsowi. Oprócz tradycyjnych przedmiotów był także nauczycielem gimnastyki, która według pomysłu Salzmanna miała przeciwdziałać zaniedbaniu wychowania fizycznego oraz kształtować osobowośc wychowanka i przygotowywać go do zwalczania niepowodzeń życiowych. GutsMuths wprowadzając do programu nauczania gimnastyke, codziennie rano godzinę, oparł się na współczesnych podręcznikach oraz opisach ćwiczeń starożytnych Greków i Rzymian. Z czasem doszedł do opracowania własnego, w pełni oryginalnego systemu wychowania fizycznego, który opisał w „Gimnastyce dla młodzieży”. Ćwiczenia fizyczne, czyli gimnastyka, miały według niego dać młodzieży zdrowie, radosne usposobienie ducha, zahartować ciało, rozwijać siły fizyczne, uczyć męstwa i zręczności, zwiększać wrażliwość zmysłów i sił umysłowych. Uznając gimnastykę za znakomity instrument wychowawczy, dzielił ją na trzy części: gimnastykę właściwą(różne sprawności fizyczne, od prostych do złożonych), ćwiczenia zręczności(m.in. stolarstwo, tokarstwo, czynności gospodarcze) oraz gry i zabawy ruchowe(służyły wykształceniu spostrzegawczości, orientacji i refleksu, a także fantazji). Zalecał przeprowadzać ćwiczenia w różnych warunkach atmosferycznych i terenowych, miały bowiem przyzwyczajać do znoszenia bólu, niewygód i zmęczenia, dlatego powinny zawierać pewien element niebezpieczeństwa i ryzyka, aby kształtować odwagę i samodzielność. Nie widział potrzeby budowania sal gimnastycznych. Proponował stopniowanie skali trudności w ćwiczeniach i kierując się wskazaniami fizjologii i higieny zalecał:

-gimnastykę prowadzić przed jedzeniem, a nie po

-ćwiczyć w lekkiej odzieży, nie powinno się pić zimnej wody, rozgrzani ćwiczący nie mogą się kłaś na ziemi

-zajęcia należy rozpoczynać ćwiczeniami łatwymi, stopniowo przechodząc do coraz trudniejszych, a zakończyć je również łatwymi

-dla równowagi w rozwoju ciała, trzba przede wszystkim ćwiczyć jego najsłabsze części

-nie należy dopuszczać do nadmiernego wysiłku i nadużywać hartowania

Do jego pionierskich pozycji należał plan dzienny zajęć ucznia dostosowany do wieku (godziny dzinnie dla mlodzieży, 3 dla dorosłych).

Podobną dziłalnośc prowadził Gerhard Vieth, którego najważniejsza publikacja „Próba encyklopiedii ćwiczeń cielesnych” przyniosła mu sławę. Na podstawie własnych doświadczeń uporządkował w niej wiedzę na temat różnych ćwiczeń oraz przedstawił metodykę ich prowadzenia. Dzieło składało się z 3 część. W pierwszej, wzorem Mercurialisa, podał przegląd starożytnych ćwiczeń, a w dwóch pozostałych zajął się systematyką i metodyką ćwiczeń, które podzielił na gimnastyczne i rycerskie. Ze względu na stopień zaangażowania organizmu w ich wykonanie wyróżniał ćwiczenia na proste(w których bierze udział tylko dana częśc ciała) i złożone (które angażują wszystkie grupy mięśni). W końcowej części zawarł uwagi o higienie ćwiczeń, urządzaniu boisk i placów sportowych oraz zalecenia metodyczne, z których wiele stosowanych jest do dziś.

Wychwanie Fizyczne w Polsce w XVIII w.

Do njbardziej cennych polskich tradycji oświeceniowych zaliczamy zwykle działalność Komisji Edkukacji Narodowej (1773-1792), ale jej genezy należy szkukać we wcześniejszych inicjatywachedukacyjnych, które torowały drogę nowycm oświatowo-wychowawczym pomysłom.Chronologicznie rzecz ujmując trzeba sięgnąć do doświadczeń Szkoły Kadetów w Luneville utworzonej przez eks-króla stanisława Leszczyńskiego (obejmowała naukę służby cywilnej i wojskowej), do działalności Stanisława Konarskiego i jego Collegium Nobilium w Warszawie (troska o wychowanie fizyczne, zaczynając od higieny, ćwiczenia, gry i zabawy na wolnym powietrzu-uczciwy i dobry obywatel), do reformy szkół pijarskich przeprowadzonej w 1754 r. weług zasad sformułowanych w „Ustawach wizytacji apostolskiej” oraz do osiągnięć edukacyjnych Szkoły Rycerskiej utworzonej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765r. (systematyczne ćwiczenia wojskowe, szermierka i taniec).

KEN wiele uwagi poświęciła sprawom wychowania fizycznego młodzieży. Problematykę tę rozpatrywała w trzech kategoriach:zdrowia, wychowania i uspołecznienia. Na funkcję zdrowotną zwracał uwagę Antoni Poławski w memoriale pt. „O rozporządzeniu edukacji obywatelskiej projekt”. Odwołując się do Locka i Russo pisał: „Wychowanie fizyczne jest najpierwsze”, bo podstawą rozwoju duszy jest zdrowe ciało. Podkreśla rolę hartowania i ruchu. Grzegorz Piramowicz z kolei w rozprawie „Powinności nauczyciela” zwracał uwagę na potrzebę krzewienia higieny oraz nabywania mocy i hartowania sił w młodym wieku. Funkcję wychowawczą wychowania fizycznego najpelnięj ujęła KEN w rozdziale XXV „Ustaw” podkreślając, że nieprzerwanie rodzice i szkoła mają się starać o zdrowie, czerstwość i siły dziecięcia, one bowiem mają cel uczynić człowieka szczęśliwym i do wykonywania powinności zdolnym.

---