Problemy życiowe osób z mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD)
Pojęcie
Mózgowe porażenie dziecięce to niepostępujące uszkodzenie tych części OUN, które decydują o wykonywaniu ruchów przez człowieka. Objawy zaburzeń motorycznych zależą od miejsca uszkodzenia, które powstało w okresie płodowym, okołoporodowym lup po urodzeniu do 3 roku życia
Klasyfikacja
Postać spastyczna (uszkodzony jest neuron ruchowy-układ piramidowy. Uszkodzone drogi korowo-rdzeniowe)
- niedowład połowiczy prawo- lub lewostronny (hemiplegia)
- niedowład czterokończynowy - przewaga górnych kończyn (tetraplegia)
- obustronny niedowład kurczowy - porażone przede wszystkim kończyny dolne (diplegia)
Postać pozapiramidowa: (uszkodzone podkorowe struktury współdecydujące o napięciu mięśniowym, precyzji czynności, koordynacji ruchowej)
-postać atetotyczno-pląsawicza
- postać ze sztywnością mięśniową i ubóstwem ruchów (występuje b. rzadko)
Postać móżdżkowa (uszkodzeni móżdżka)
Postać mieszana
Niedowład połowiczy prawo- lub lewostronny - charakterystyka
- Dobre rokowania dotyczą chodzenia. Opóźnienie dotyczy 8 miesięcy,
- Rozwój samodzielnego chwytania i manipulowania przedmiotami przebiega z trudnościami.,
- Właściwości dłoni:
-nadgarstek pozostaje w zgięciu,
-kciuk przywiedziony, schowany w dłoni,
- Palce nadmiernie prostują się przy otwieraniu dłoni, nadgarstek pozostaje w zgięciu,
- W wieku szkolnym u ok. 50 % dochodzą tzw. ruchy robaczkowe (powolne ruchy palców)
- Stopień lekki - porażona kończyna jest używana
- Stopień umiarkowany - niedokładna kończyna jest używana jako pomocnicza.
- Stopień znaczny- kończyna nie jest używana.
Inne cechy motoryki:
- Tendencja do pochylania się na niedokładną stroną.
- Przykurcz w stanie biodrowym i kolanowym dający skrócenie kończyny
- Skrzywienie kręgosłupa, nierówne ustawienie barków
Zaburzenia współwystępujące:
- U 20 % występuje niepełnosprawność intelektualną.
- U 25 % występuje padaczka.
Niedowład czterokończynowy - charakterystyka
- Lekki stopień- możliwe samodzielne chodzenie
- Stopień umiarkowany - możliwe jest opanowanie stania i chodzenia z opóźnieniem (4-5 rok). Czynności te wykonywane są z małą precyzją.
- Stopień znaczny - z dużą trudnością może być osiągnięta umiejętność kontrolowania głowy, czasami możliwa jest pozycja na czworakach
- Z trudnościami przebiega ssanie, połykanie, jedzenie, chwytanie i manipulowanie, rozwój lokomocji:
* z powodu porażenia mięśni twarzy, przełyku, języka,
* z powodu trudności w zamykaniu ust.
* z powodu nadmiernej pracy ślinianek
* tzw. Przetrwałe odruchy toniczne, np. Przetrwały odruch toniczny szyjny, Przetrwały odruch chwytny, Przetrwały odruch cofania ręki przy zetknięciu z przedmiotami, Przetrwały odruch kąsania
- Wzmożone napięcie mięśni w kończynach kończynach osłabione napięcie w linii głowa-tułów
Zaburzenia współwystępujące:
- Często współwystępuje małogłowie
- U 75 % padaczka
- Opóźnienie rozwoju mowy lub jej brak.
- Niepełnosprawność intelektualna
- Zaburzenia wzroku, rzadziej słuchu i czucia
Obustronny niedowład kurczowy - charakterystyka
- Względnie dobrze rozwija się sprawność rąk i czynności samoobsługowe
- Względnie dobrze rozwija się mowa.
- Jeżeli dziecko nie nauczy się chodzić do 7 roku życia - małe szanse później.
- Z powodu charakterystycznego ustawienia kończyn dolnych-przywiedzenia, zgięcia w stawach biodrowych i kolanowych (czasami w kolanowych jest wyprost)
- Stawanie na palcach, poruszanie się na zewnętrznej krawędziach stóp.
Zaburzenia współwystępujące:
- U 30 % niepełnosprawność intelektualna.
- padaczka.
- zaburzenia wzroku i rzadziej słuchu
Postać pozapiramidowa - charakterystyka
Dobrze się rozwijają umiejętności samoobsługowe - opanowywane są z trudnościami, ale jest to możliwe.
- Wszelkie czynności motoryczne i mowa przebiegają z trudnościami ze względu na:
* Zmienne napięcia mięśniowe.
* Ruchy atetotyczne - powolne ruchy palców rąk, palce nienaturalnie wyprostowane, nienaturalnie ułożone
* Ruchy pląsawicze - szybkie nieskoordynowane ruchy, nakładające się na ruchy dowolne różnych grup mięśniowych
* Ruchy dystoniczne - dotyczą pasa barkowego i miednicy, powodują skręty całego ciała
Zaburzenia współwystępujące:
- Zaburzenia mowy
- Poważne zaburzenia słuchu
- Niepełnosprawność intelektualna
Postać móżdżkowa - charakterystyka
- Uszkodzenie móżdżka
- Motoryka rozwija się z opóźnieniem, ale na tyle dobrze, że dziecko na ogół samodzielnie chodzi i wykonuje czynności samoobsługowe.
- Trudności z utrzymaniem równowagi
- Chód na rozstawionych nogach
- W czasie siedzenia podpieranie się rękoma.
- Wiotkość mięśni.
- Zaburzenia współwystępujące:
- niepełnosprawność intelektualna,
- wodogłowie
Metody rehabilitacji
Metoda Vojty
Vaclav Vojta neurolog czeskiego pochodzenia prowadził w latach 1953 - 1969 metodę wczesnego usprawniania dzieci. Składała się na nią metoda diagnozowania funkcji układu nerwowego, nawet już u kilkudniowych dzieci oraz metoda rehabilitacji.
Obecnie zarówno diagnostyczna jak i terapeutyczna metoda Vojty cieszą się coraz większą popularnością i zdobywają sobie poparcie lekarzy w Europie, Azji i Ameryce Południowej.
Na podstawie swoich obserwacji Vojta doszedł do wniosku, że istnieje indywidualny program rozwoju ruchowego, który genetycznie zostaje przekazany dziecku.
Ten program decyduje, jakie umiejętności mają pojawić się kolejno po sobie. Zdaniem Vojty, niemowlę z uszkodzeniem o.u.n. już od pierwszych dni życia nie może realizować prawidłowego „programu rozwoju" ze względu na pojawienie się na drodze nerwowej jakiejś przeszkody. A dodatkowo, w wyniku coraz wyraźniej widocznego nieprawidłowego napięcia mięśni i przetrwałych prymitywnych odruchów, zauważa się z czasem, że niemowlę zaczyna posługiwać się w kontaktach z otoczeniem tzw. zastępczymi wzorcami ruchowymi. W miarę upływu czasu te nieprawidłowe „szablony ruchu” utrwalają się. Nieprawidłowa motoryka wynikająca z uszkodzenia dróg i ośrodków układu nerwowego ma swoje charakterystyczne cechy. Wynika stąd, że dzieci u których doszło nawet do różnych w swych przyczynach schorzeń mózgu, zachowują się bardzo podobnie.
Metoda ta przede wszystkim zaleca usprawnianie od pierwszych dni życia niemowląt z grupy „ryzyka" tzn. urodzonych z nieprawidłowo przebiegających ciąż i porodów. Autor zaleca jej stosowanie już u kilkutygodniowych niemowląt ( nawet przebywających w inkubatorze).
Poza wartością dla usprawniania dzieci z m.p.dz., może być ona wykorzystywana także w rehabilitacji dzieci z przepukliną oponowo - rdzeniową, uszkodzeniem nerwów obwodowych ( np. splotu ramiennego ), a nawet ze stopą końsko - szpotawą czy dysplazją biodra.
Ta metoda opiera się na wyzwalaniu ruchu pod wpływem pobudzenia wybranych miejsc na ciele dziecka. Leczenie dziecka polega na umiejętnym ucisku odpowiednich punktów na jego ciele Bodźce z tych punktów docierają do mózgu, który analizuje je, a następnie uruchamia mięśnie biorące udział w ruchu. Podczas ćwiczeń dziecko uczone jest prawidłowego wykonania ruchu. Dzięki wielokrotnemu powtarzaniu tych ruchów tworzą się nowe połączenia między komórkami nerwowymi, nowe ,.szlaki" przepływu bodźców. Mózg dziecka zapamiętuje je, utrwala i w ten sposób uczy się z nich korzystać.
W opracowanych przez autora ćwiczeniach jest nawiązanie do automatyzmu pełzania, jaki w warunkach fizjologicznych występuje u zdrowych noworodków. Zakłada, że możliwie najlepsze wyćwiczenie tej automatycznej czynności jest podstawą do wytworzenia się umiejętności wykonywania ruchów lokomocyjnych w pozycji czworonożnej.
Na zestaw zalecanych przez Vojtę ćwiczeń składają się też różne elementy i różne sposoby wywoływania ruchów obracania się wokół osi ciała. Poprzez terapię dziecko z opóźnionym rozwojem ruchowym otrzymuje brakujące elementy funkcji mózgowych. Dzięki temu rozwój motoryki może wrócić na prawidłowe tory.
Usprawnianie uważa się za zakończone, gdy dziecko osiągnie prawidłowe pełzanie, a następnie zacznie raczkować (też prawidłowo), osiągając tym samym pierwszy etap rozwoju właściwego dla człowieka. W tym też czasie powinna nastąpić normalizacja zachowania odruchowego. Przewiduje się, że dalszy rozwój dziecka będzie się kształtował normalnie.
Podobnie jak metoda Bobathów nadaje się zarówno do najwcześniejszego usprawniania, jak i dla dzieci starszych oraz dorosłych. Szczególnym jej atutem jest skuteczność przy prostocie środków oddziaływania. Wysoki procent całkowitych wyleczeń zachęca do wybierania jej z wielu metod, zwłaszcza w najwcześniejszym okresie usprawniania gdyż wtedy daje ona najlepsze efekty.
Metoda Bobathów (zwana NDT).
Bobathowie lekarz neurofizjolog i jego żona zaczęli w latach 40-tych w Londynie propagować nową metodę usprawniania o charakterze neurorozwojowym. Zalecali jak najwcześniejsze usprawnienie, rozpoczynające się jeszcze przed 6-tym miesiącem życia dziecka, zaraz od chwili zauważenia jakichkolwiek nieprawidłowości. Stosowanie tej metody nie odnosi się tylko do małych dzieci, ale również do starszych, a także dorosłych.
Metoda Bobathów jest przydatna u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, z zaburzonym napięciem mięśniowym, asymetrią, w przypadku przepukliny oponowo-rdzeniowej, wodogłowia, wad mózgu, zespołu Downa, opóźnionego rozwoju ruchowego, zaburzonej koordynacji ruchowej i wielu innych zaburzeń rozwojowych.
Najbardziej charakterystyczne dla metody jest: stosowanie dużej liczby odruchów (również synergii ruchowych), stosowanie specyficznej formy ułatwiania ruchów oraz stosowanie prawidłowego następstwa rozwojowego prowadzonych ćwiczeń.
Metoda ta opiera się na trzech głównych zasadach:
- hamowaniu patologicznych wzorców ruchowych,
- normalizowaniu napięcia mięśniowego,
- ułatwianiu uzyskania prawidłowych relacji ruchowych, które są konieczne do nauki codziennych zadań życiowych.
K. Bobath podkreślał, ze działalność ruchowa człowieka jest odruchowa. Przy jej kształtowaniu jedne odruchy ustępują miejsca innym. Dla każdego człowieka pewne odruchy są na danym etapie fizjologiczne, inne zaś patologiczne. Usprawnianie ma na celu pierwsze z nich rozwijać, drugie hamować.
Rozwój ruchowy dziecka i będące jego konsekwencją ruchy dowolne możliwe są do osiągnięcia dopiero po wyzwoleniu dziecka spod wpływu odruchów patologicznych. W związku z tym dąży się najpierw do stłumienia (zahamowania) nieprawidłowych odruchów postawy oraz do normalizacji napięcia mięśniowego i jego rozkładu.
Przestawienie dziecka z nieprawidłowych wzorców postawy i ruchu na wzorce zbliżone do fizjologicznych nazywają Bobathowie „nowym torowaniem". Technika pozwalająca na trenowanie pożądanych i hamowanie niepożądanych elementów ruchowych odbywa się a pomocą rąk terapeuty. Ruchom zbliżonym do fizjologicznych towarzyszy odczucie niemal naturalnego napięcia mięśni. Tak prowadzone usprawnianie normalizuje więc również napięcie mięśniowe.
Na podkreślenie zasługuje fakt uczestniczenia rodziców w usprawnianiu swoich dzieci. Wielu autorów przypisuje znaczną rolę rodziców w pracy z dzieckiem wymagającym leczenia. Stosowane przez nich zasady rehabilitacyjne obejmują swym zasięgiem oprócz wyuczonych ćwiczeń również pełny zakres zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych w ciągu całej doby przy dziecku. Systematyczne, wielokrotne w ciągu dnia wykonywanie ćwiczeń, zabiegów pielęgnacyjnych itp., nakłada na nich szereg obowiązków, a od ich współpracy i zaangażowania zależy uzyskany efekt. Dzieci z m.p.dz. wymagają specjalnej troskliwości, łagodności i ciepła w wychowaniu, najlepiej zapewnić mogą im to rodzice.
Metoda Bobathów, prosta w środkach jest akceptowana przez dzieci jako naturalna (zgodna z ich naturalnymi potrzebami ruchowymi), wydaje się być najbardziej przydatną z metod.
Metoda Petö
Usprawnianiu dzieci z m.p.dz. w wieku przedszkolnym i szkolnym służy metoda opracowana przez węgierskiego lekarza i pedagoga Andrasa Petó. Autor tej metody, zwanej nauczaniem kierowanym był organizatorem i pierwszym dyrektorem instytutu rehabilitacyjnego, który do dziś działa w Budapeszcie i nazwany jest jego imieniem.
Cechą charakterystyczną tej metody jest połączenie w jedną całość usprawnienia leczniczego, psychopedagogicznego i różnych form adaptacji społecznej. Głównym zaś celem tej metody jest przygotowanie niepełnosprawnego dziecka do samodzielnego życia. Proces usprawniania ruchowego opiera się na świadomej kontroli postawy i ruchów, przy czym nacisk kładzie się na maksymalną koncentrację uwagi na przeprowadzanych ćwiczeniach.
Usprawnianie polega też na koordynacji wzrokowo --ruchowo - czuciowej, orientacji w czasie i przestrzeni oraz odczuwaniu własnego ciała. Wpływa ona na życie emocjonalne, rozwój osobowości i kontakty społeczne. Metoda ta szczególnie zalecana jest dla dzieci z dyskinetyczną postacią m.p.dz.
Zajęcia z dziećmi prowadzą stale te same odpowiednio przygotowane osoby, zwane dyrygentami. Podstawową formą pracy „dyrygenta" są ćwiczenia „rytmicznej stabilizacji". Polegają one na głośnym, chóralnym i wspólnym z „dyrygentem" opisie słownym wykonanych ruchów, w celu utrzymania uzyskanej pozycji.
Metodę Petó cechuje prostota w użyciu środków i głęboka znajomość możliwości i potrzeb dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym. Usprawnianie prowadzone jest grupowo, ale istnieje możliwość indywidualnego wspomagania w atmosferze poczucia bezpieczeństwa, spokoju i zaufania.
W założeniach usprawniania według metody Petó przyjmuje się zasadę, że dziecko codziennie może i powinno zdobywać nową umiejętność. Wzmacnia to motywację do dalszej pracy, ponieważ konieczne jest powtarzanie, doskonalenie i automatyzowanie czynności. Trzeba tak utrwalić wzorce ruchowe, aby je stosować w różnych sytuacjach życia codziennego z dowolną szybkością.
Metoda Domana
W metodzie tej wychodzi się z założenia, iż na drodze rozwoju zdrowego dziecka pojawia się sześć najważniejszych obszarów, służących pełnemu funkcjonowaniu istoty ludzkiej. Są nimi: wzrok, słuch, dotyk, ruch, mowa oraz sprawność rąk.
W metodzie Domana przyjmuje się wczesne usprawnianie dzieci. Ma ono doprowadzić do tego, by nieuszkodzona część mózgu przejęła zadania jego uszkodzonej części. Na pierwszy plan wysuwa się tu koncepcję inteligencji.
Zaznacza się przy tym, że mózg rośnie i wtedy doskonale się rozwija, gdy poza jego indywidualnymi możliwościami maksymalnie zapewnia mu się ze strony otoczenia wszystkie możliwości do jego rozwoju: ruch, mowę, zdolności manualne. Usprawnianie polega na bodźcowaniu mózgu takimi sygnałami, jakie powinien on otrzymywać przy normalnym rozwoju. Ruchy prowadzone są biernie według schematu ściśle fizjologicznego, np. ruchy pełzania. Metoda ta wymaga zatrudnienia wielu osób (3 - 5) przy jednym dziecku, tak by każda kończyna i głowa będąc biernie poruszane przez jedną osobę wykonywała ruchy bezbłędne. Usprawnianie wzroku przebiega dzięki stosowaniu np. kolorowych błyszczków świetlnych, pokazywaniu różnych kształtów, wielkości liter itd. Usprawnianie słuchu przebiega przez stosowanie różnego rodzaju dźwięków. Dotyk rozwija się np. przez ukłucia. Do rozwijania węchu stosuje się ostre, nieszkodliwe zapachy. Stosuje się również za Fayem powietrze wzbogacone dwutlenkiem węgla do oddychania.