1. Scharakteryzuj funkcję fiskalna państwa.
Funkcja fiskalna państwa wyraża się w polityce fiskalnej państwa.
W tradycyjnym ujęciu polityka fiskalna oznacza decyzje rządu dotyczące wydatków i podatków. Tak rozumiana polityka fiskalna spełnia dwie podstawowe funkcje: zapewnia finansowanie i kształtowanie wydatków publicznych z jednej strony oraz zapewnia funkcjonowanie systemu podatkowego, gromadzącego środki na ten cel, z drugiej.
Współcześnie zakres celów stawianych przed polityką fiskalną jest znacznie szerszy. Wykorzystuje się ją bowiem jako czynnik oddziaływania na aktywność podmiotów gospodarczych, zabezpieczenie podstawowych potrzeb socjalnych społeczeństwa, ograniczenie rozmiarów bezrobocia i kształtowanie stabilizacyjne ogólnej koniunktury.
Polityka fiskalna w tym szerokim znaczeniu została skonstruowana przez J.M. Keynesa, którego zdaniem państwo powinno aktywnie oddziaływać na przebieg procesów gospodarczych. Dla tego autora stanem normalnym w gospodarce jest nierównowaga, stan równowagi jest zaś celem, do którego gospodarka powinna zmierzać. Osiągnięcie tego celu jest według Keynesa możliwe tylko w warunkach ingerencji państwa w gospodarkę. W teorii ekonomii koncepcja ta nosi miano interwencjonizmu państwowego.
Wg Milewskiego polityka fiskalna opiera się na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji gospodarki i realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. Instrumenty te mogą być wykorzystane w różny sposób.
Można mówić o:
2. Aktywnej polityce fiskalnej, i
3. Pasywnej polityce fiskalnej.
Aktywna polityka fiskalna polega na podejmowaniu takich konkretnych decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze.
Natomiast pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. Instrumenty te niejako samoczynnie, bez potrzeby podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, reagują na zmianę koniunktury.
Określa się więc je jako automatyczne stabilizatory koniunktury.
Aktywna polityka fiskalna polega na świadomym interwencjonizmie, wymagającym każdorazowo podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnych instrumentów fiskalnych, takich jak: zwiększenie lub ograniczenie wydatków budżetowych na określone cele, zmiana stawek i zasad opodatkowania, zmiana zasad subwencjonowania przedsiębiorstw, oraz określenia sposobu, zakresu i terminu, w jakim instrumenty te zostaną wykorzystane. Decyzje takie prowadzą z reguły do wzrostu udziału wydatków budżetowych w dochodzie narodowym. Krytykowane są one przez zwolenników polityki liberalnej.
Istotną słabością aktywnej polityki fiskalnej jest także to, ze decyzje dotyczące korygowania instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w trakcie realizacji programów budżetowych. Prowadzi to do opóźnień w działaniu tych instrumentów. Duże opóźnienia w stosowaniu narzędzi fiskalnych mogą nie tylko wpływać na osłabienia polityki interwencyjnej, ale także podważać sens jej wykorzystania ze względu na zmieniającą się sytuację gospodarczą .
Polityka fiskalna lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zaczęła w coraz większym stopniu przybierać pasywny charakter, opierając się na głównie na wykorzystaniu instytucjonalnych właściwości gospodarki, która bez specjalnej bezpośredniej ingerencji władz administracyjnych działa w kierunku dławienia koniunkturalnych wahań dochodu narodowego i zatrudnienie.
Niektóre wydatki i dochody rządowe, poza tym że mogą być wykorzystane jako narzędzia świadomego interwencjonizmu, mają tę właściwość, że działają niejako samoczynnie, wpływają na kształtowanie się globalnego popytu i w ten sposób oddziałują stabilizująco na gospodarkę. Właściwość taką mają np. podatki. Wzrost dochodów ludności lub przedsiębiorstw automatycznie sprawia, że dochody budżetu państwa wzrastają. Dzieje się to bez potrzeby dokonywania jakichkolwiek zmian w zasadach opodatkowania, trybie poboru podatków itp. Często powiada się więc, że niektóre instrumenty fiskalne charakteryzują się dużą wrażliwością na zmiany sytuacji gospodarczej, mają niejako wbudowaną giętkość stabilizacyjną. Są one określane jako automatyczne stabilizatory koniunktury, co sugeruje, że działają samoczynnie, bez potrzeby ingerencji państwa. Co prawda uruchomienie ich nie wymaga decyzji władz administracyjnych, jednak ich ustanowienie, np. określenie zasad opodatkowania różnych rodzajów dochodów, zasad i trybu przyznawania zasiłków dla bezrobotnych, zasad subwencjonowania rolnictwa, jest zadaniem państwa.
Automatyzm tych środków polega na tym, że:
1. po zatwierdzeniu zaczynają one działać bez konieczności wprowadzania częstych korekt na skutek zmian sytuacji gospodarczej,
2. siła i zakres ich działania zależą od niemal wyłącznie od zmiany poziomu aktywności gospodarczej.
Do najważniejszych automatycznych stabilizatorów koniunktury należy zaliczyć:
− podatki od dochodów ludności,
− podatki od przedsiębiorstw,
− podatki pośrednie (nakładane na artykuły konsumpcyjne),
− zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych oraz programy dla rolnictwa.
Od automatycznych stabilizatorów koniunktury oczekuje się, aby w okresach recesji hamowały spadek globalnego popytu, a w okresach ekspansji hamowały jego wzrost.
Automatyczne stabilizatory koniunktury, poprzez oddziaływanie na globalny popyt, mogą zmniejszać wahania gospodarki w krótkim czasie. Natomiast nie stwarzają warunków do zasadniczej zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej. Ich zadaniem jest dążenie do utrzymania pewnego poziomu aktywności gospodarczej poprzez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego, niezależnie od tego, na jakim poziomie popyt się ustabilizował ( i przy jakim poziomie zatrudnienia).
Automatyczne stabilizatory koniunktury nie są więc w stanie zapewnić warunków zrównoważonego wzrostu, który wymaga jednakowego i zarazem wysokiego tempa wzrostu mocy wytwórczych, zatrudnienie i efektywnego popytu ludności. Z tego względu zwolennicy interwencjonizmu państwowego widzą potrzebę wspomagania automatycznych stabilizatorów aktywnymi formami oddziaływania na procesy.