8.02.11

fonem- zbiór jednocześnie występujących cech dystynktywnych (istotnych). Ta cecha pozwala odróżnić dźwięki od siebie.

b- zwartowybuchowa, dźwięczna, dwuwargowa, ustna, twarda

p- zwartowybuchowa, bezdźwięczna, dwuwargowa, ustna, twarda

cecha dystynktywna

|b| fonem (| | odróżnia od głoski)

Cechy fonologiczne- właściwości danego języka, które służą do przekazywania informacji

• cechy dystynktywne (relewantne, diakrytyczne)

• cechy delimitacyjne

• cechy ekspresywne

Cechy dystynktywne są to cechy, których zmiana powoduje zmianę znaczenia wyrazu, w których dany dźwięk został użyty, np.

One bały się iść do kina.

Dziewczyny myślały, że dostana pały.

Dźwięczność jest cechą dystynktywną

babka- papka; brawo- prawo

ko|t|- bezdźwięczna, przedniojęzykowo zębowa, twarda, ustna, zwartowybuchowa

ko|c|- bezdźwięczna, przedniojęzykowo zębowa, twarda, ustna, zwarto szczelinowa

|b|'auy- dźwięczna, ustna

|m|'auy- dźwięczna, nosowa

Cechy delimitacyjne- umożliwiają oddzielanie (podział) znaków od siebie, wskazują granice między wyrazami

Akcent jest cechą delimitacyjną.

Cechy ekspresywne- właściwości dźwięku, które w danym języku służą do wyrażania emocji

• natężenie

• wysokość

• długość

Fonologia- dział językoznawstwa zajmujący się sygnałami mowy, badaniem tych sygnałów pod kątem ich funkcji w procesie porozumiewania się.

Fonem- najmniejsza dająca się liniowo wydzielić funkcjonalna jednostka formy językowej. Jest pozbawiony własnego znaczenia, ale spełnia funkcję odróżniającą czyli dystynktywną. Jest to jednostka abstrakcyjna, w konkretnych wypowiedziach realizowana przez głoski.

xoinka

xoiɳka fonem |n|

aṇḍžei

warianty mowy- wszystkie głoski reprezentujące ten sam fonem

Istniejące między takimi głoskami różnice nie powodują zmiany znaczenia

|r|

rak - r

v'atŗ- ŗ

r'ikša- r' warianty fonemów

marja- r

gRa- R (francuskie)

Trzy typy wariantów fonemów:

warianty fakultatywne- takie jednostki, które realizując te same cechy dystynktywne różnią się między sobą właściwościami fonetycznymi uzależnionymi od czynników zewnętrznych (nie zależą od położenia fonemu w tekście), np. gRa wariant fonetyczny (premier sepleni)

uava ; xak

warianty; zależą od cechy wymowy

ῖava ; ɣak

warianty pozycyjne (kombinatoryczne)- takie jednostki, które realizują ten sam zespół cech dystynktywnych, ale różnią się między sobą właściwościami fonetycznymi zależnymi wyłącznie od sąsiedztwa( ważne są czynniki wewnątrz tekstowe), np. baɳk |n|; tšeba |t| pozycja w tekście

warianty pozycyjno- fakultatywne- takie jednostki, które realizują ten sam zespół cech dystynktywnych, ale różnią się między sobą cechą fonetyczną fakultatywną i uzależnioną od sąsiedztwa, np.

xoinka ; xoiɳka

REGUŁY ODRÓŻNIANIA FONEMÓW OD WARIANTÓW

1. Jeżeli dwa dźwięki tego samego języka występują dokładnie w tym samym otoczeniu fonetycznym i mogą być wzajemne podstawiane nie powodując różnicy w znaczeniu wyrazu to takie dwa dźwięki są fonetycznymi wariantami fakultatywnymi.

np. xak ; ɣak - ɣak ; xak

2. Jeżeli dwa dźwięki tego samego języka występują dokładnie w tym samym otoczeniu fonetycznymi i nie mogą być wzajemnie podstawiane bez równoczesnej zmiany znaczenia lub uczynienia wyrazu niezrozumiałym to takie dwa dźwięki stanowią realizację fonetyczną różnych fonemów, np.

|m|ak ; xak

3. Jeżeli dwa dźwięki tego samego języka akustycznie pokrewne nigdy nie występują w tym samym otoczeniu fonetycznym uznajemy je za warianty pozycyjne tego samego fonemu.

fonem	Warianty pozycyjne	Warianty fakultatywne	Warianty poz.- fak.
|Ǫ|	oɳ (poɳk) ǫ(vǫš) oṇ(poṇček) o (ćou) om (kompać) on (gorąco) oń (vz'ońć) oɳ' (poɳ'k'i) om' (kom'p'e) om (kompje)- wymowa asynchroniczna	-	oi (i- niezgł. nos) voiźutk'i ǫ(sǫ) o (i symbol lekkiej utraty nosowości) so
|ę|	ei (geiś) eń (pen'Ʒ'ić) eɳ (peɳka) em (zemby) ę (klęska) e (fruneua) eṇ (teṇča) en (bende) eɳ' (Ʒ'eɳ'k'i) em' (zem'b'e) em (zembje) - wymowa asynchroniczna	-	e (c'ele) e (i symbol lekkiej utraty nosowości) c'ele ę (gęś) staranna wymowa
|n|	n (nos) ɳ (baɳk) ṇ (raṇčo) ɳ' (baɳ'k'i) *n (blisn) n (danja)	n (xoinka) ɳ (xoiɳka) *n (garnka) *ɳ (garɳka) * ɳ' (garɳ'k'em) *n' (garn'k'em)	-
|ń|	ń (ńańa) *ń (z półsiężycem) baśń		i- niezgł.nos. (koisk'i) ń (koński) in (f konicu) ń (końcu) iṇ (taiṇče) ń (tańče)
|x|	x (xlep) x' (x'irurk) x (jak przy asynchronii) ix z'emja	x (xak) ɣ (ɣak) x' (x'istorja) ɣ (ɣ'istorja) x (jak przy asynchronii) xjacynt ɣ (ɣjacynt)	ix ojc'ec iɣ ojc'ec

* pod n symbol `półksiężyca' bo to częściowe ubezdźwięcznienie sonornych, jak w fonetyce

---