l. POJĘCIE STOSUNKU PRAWNEGO I RODZAJE STOSUNKÓW PRAWNYCH

W warunkach życia zbiorowego między poszczególnymi ludźmi nie­ustannie dochodzi do różnego rodzaju kontaktów, powstawania więzi i zależności, świadczenia sobie usług itp. Te kontakty, więzi i zależno­ści nazywane są ogólnie stosunkami społecznymi. Ich charakter jest bardzo zróżnicowany. Jedne są krótkotrwałe, przelotne a nawet błahe (np. między pasażerami w tramwaju), zaś inne długotrwałe, ważne i trud­ne do rozwiązania (np. stosunki pokrewieństwa). Część z tych stosun­ków regulowana jest ustalonymi normami postępowania (np. regula­minem gry w piłkę nożną) i o tych stosunkach mówi się, iż mają one charakter stanowiony (tetyczny). Pozostałe, które nie są regulowane żadnymi normami, nazywane są stosunkami faktycznymi. Stosunki spo­łeczne szczególnie ważne z punktu widzenia interesów społeczeństwa i interesów państwa regulowane są normami prawnymi. Stosunki takie nazywa się stosunkami prawnymi.

Zatem stosunek prawny to tetyczny stosunek społeczny regulo­wany normami prawnymi. Jak zasadnie podaje A. Łopatka może być nim zarówno istniejący uprzednio stosunek społeczny faktyczny, a na­stępnie uregulowany normą prawną, jak i ten, który dopiero normą praw­ną został ustanowiony.' Istotą tego stosunku jest to, że zależności mię­dzy jego stronami przebiegają pod kontrolą norm prawnych i dają się ująć w kategoriach uprawnienia i obowiązku.

Pojęciem „stosunek prawny" posługuje się przede wszystkim teoria prawa dla przedstawienia i opisania zależności między podmiotami pra­wa. W tym znaczeniu jest to zwrot języka prawniczego. Ale zwrot ten pojawia się niejednokrotnie także w tekstach aktów normatywnych jako wyrażenie języka prawnego (najczęściej w przepisach wprowadzających i przejściowych).

W teorii prawa wyróżnia się różne rodzaje stosunków prawnych. Naj­częściej przyjmuje się podział stosunków prawnych na typy, których wspól­ne cechy regulowane są przez normy prawne należące do tej samej gałęzi prawa.² W ten sposób można wyróżnić stosunki: cywilnoprawne, prawno-karne, finansowoprawne, administracyjnoprawne, pracy, rodzinne i opie­kuńcze itp.

Stosunki prawne mogą być wyróżnione także ze względu na metodę re­gulacji prawnej tzn. cywilnoprawną, prawnoadministracyjną i prawnokarną. Te trzy metody wyróżniają trzy typy stosunków prawnych, które wy­stępują nie tylko na obszarze regulowanym prawem cywilnym, administra­cyjnym i karnym, ale także w stosunkach społecznych objętych regulacją innych gałęzi prawa (rodzinnym i opiekuńczym, pracy, finansowym). Te typy stosunków różnią się między sobą w sposób wyraźny.

I tak stosunki cywilnoprawne charakteryzuje równoprawność (równorzędność) stron, w zasadzie pełna dobrowolność nawiązywania, poza nie­licznymi wyjątkami swoboda kształtowania przedmiotu stosunku prawne­go, uprawnień i obowiązków oraz rodzaj sankcji (nieważności lub egzeku­cyjna).

Stosunki oparte na metodzie administracyjnoprawnej odznaczają się takimi cechami jak: nierównoprawność (nierównorzędność) stron, z któ­rych jedną jest organ władzy publicznej zajmujący pozycję władczą, do­browolność nawiązywania jest najczęściej wyłączona z mocy prawa lub jednostronnej decyzji organu władzy publicznej, przedmiot, uprawnienia i obowiązki określane są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, obo­wiązki egzekwowane są sankcjami egzekucyjnymi i posiłkowe karnymi.

Natomiast cechą charakterystyczną dla stosunków prawnokarnych jest to, iż podstawę ich nawiązania stanowi popełnienie czyny zabronionego przez ustawę karną, strony są nierównoprawne (z jednej strony państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów, z drugiej sprawca czynu), ich pozycję prawną wyznaczają przepisy bezwzględnie obowiązu­jące a podstawową sankcją jest sankcja karna i posiłkowe - egzekucyjna.

Kryterium wyodrębnienia typów stosunków prawnych może być sto­pień indywidualizacji stron, który pozwala wyróżnić;

- stosunki jednostronnie zindywidualizowane, w których tylko jedna strona jest wskazana co do tożsamości, a inne strony wystę­pują anonimowo. Takim stosunkiem jest np. stosunek własności (znany jest tylko właściciel), stosunek przyrzeczenia publicznego (znany jest przyrzekający), stosunek oferty (znany jest oferent), -stosunki dwustronnie zindywidualizowane, pozwalające wska­zać co do tożsamości wszystkie strony stosunku prawnego (np. przy stosunku kupna-sprzedaży),

- stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne), w których żadna strona nie jest znana co do tożsamości (np. konstytu­cyjny obowiązek przestrzegania prawa). Koncepcja tego stosunku budzi kontrowersje i jest często negowana.

Wprawdzie w piśmiennictwie prawniczym powszechnie akceptuje się pogląd, że stosunki prawne są stosunkami dwustronnymi, ale nie oznacza to, iż zawsze występują tylko dwie strony. Niektóre z nich są stosunkami wielostronnymi, w których występują trzy lub więcej stron (np. w sprawach związanych z obiegiem czekowym lub wekslem traso­wanym).

Spotkać się można także z podziałem stosunków prawnych z uwagi na podstawę prawną ich powstania. Wówczas wyróżnia się:

- stosunki prawne materialne (nazywane także właściwymi), któ­rych podstawę nawiązania stanowią normy prawa materialnego. Jest to podstawowy rodzaj stosunków prawnych. Taki charakter ma więk­szość stosunków prawnych,

- stosunki prawne procesowe powstające na tle stosunku material­nego, gdy toczy się postępowanie przed uprawnionym organem, w ramach którego stronom przysługują określone uprawnienia i obo­wiązki,

• możliwość zaskarżenia rozstrzygnięć ostatecznych do niezależnego organu (np. decyzji administracyj­nej do Naczelnego Sądu Administracyjnego). Cechą charaktery­styczną tego stosunku jest przejściowy charakter oraz zrównanie uprawnień nierównych przed tym stosunki prawne spornoproceduralne, których podstawę sta­nowią przepisy dopuszczające podmiotów. Zaprezentowane klasyfikacje stosunków prawnych nie wyczerpują całości zagadnienia. W literaturze spotkać można wiele innych podzia­łów stosunków prawnych.

ELEMENTY STOSUNKU PRAWNEGO

Składniki (pojęcia) tworzące konstrukcję (strukturę) stosunku prawne­go określa się mianem elementów stosunku prawnego. Nie zawsze w nauce prawa ta konstrukcja przedstawiana jest jako struktura składająca się z tych samych elementów składowych. Brak w tym zakresie zgodności poglądów. W literaturze prawniczej spotkać można konstrukcje zawiera­jące od trzech do kilkunastu elementów składowych.

Stosunkowo najczęściej zwykło się wymieniać cztery typowe dla sto­sunku prawnego elementy, a mianowicie:

• strony stosunku prawnego, nazywane czasem podmiotami,

• przedmiot tego stosunku,

• uprawnienie,

• obowiązek.

Te dwa ostatnie elementy czasem ujmowane są łącznie jako „treść stosunku prawnego".⁶

3.1. Strony stosunku prawnego

Stosunki prawne zachodzą w zasadzie między dwiema stronami.

Mają więc charakter dwustronny, chociaż zdarzają się i stosunki wielo­stronne (np. w prawie zobowiązaniowym). Stronami stosunków prawnych mogą być tylko podmioty prawa, przy czym liczba tych podmiotów nie musi pokrywać się z liczbą stron stosunku prawnego (np. jedną ze stron może być kilka podmiotów prawa).

Pojęcie „podmiot prawa" nie ma jednolitego znaczenia. W każdej gałę­zi prawa można wskazać różne typy podmiotów prawa. W prawie konstytu­cyjnym podmiotem prawa może być państwo, jego organy (np. Rada Mini­strów), organy samorządu terytorialnego, obywatele, posłowie, radni itp. Podobne kategorie można wyróżnić w prawie administracyjnym, chociaż w niektórych działach tego prawa modyfikuje się nieco podmioty prawa cechami podmiotów z prawa cywilnego (np. krajowa osoba fizyczna, za­graniczna osoba prawna, jednostki organizacyjne nie posiadające osobo­wości prawnej). Ma to miejsce także w stosunkach prawnych z zakresu prawa finansowego. W prawie karnym podmiotami prawa są głównie orga­ny wymiaru sprawiedliwości oraz sprawcy przestępstw. Ale i tu w stosun­kach prawnokarnych jako pokrzywdzeni mogą występować podmioty zbio­rowe (a nie tylko osoby fizyczne). Z kolei w prawie cywilnym podmioty prawne przybierają postać osoby fizycznej i osoby prawnej, które szerzej omówione będą w rozdziale XI. Najczęściej w literaturze przedstawia się podmioty prawa jako osoby fizyczne lub osoby prawne. Wiąże się to za­pewne z tym, iż konstrukcja stosunku prawnego wywodzi się z prawa cy­wilnego.

3.2. Przedmiot stosunku prawnego

W sprawie określenia „przedmiotu stosunku prawnego" w prawoznawstwie istnieje znaczna rozbieżność poglądów. Część autorów

uważa, że przedmiotem stosunku prawnego są wyłącznie zachowania podmiotów prawa, które stają się stronami stosunku prawnego. Inni twier­dzą, że tym przedmiotem są dobra materialne (tzn. rzeczy w rozumieniu przepisów prawa cywilnego). Gdyby bowiem nie te dobra materialne, ni­gdy nie doszłoby do określonych zachowań podmiotów prawa. Stąd część przedstawicieli nauki prawa formułuje pogląd, iż przedmiotem stosunku prawnego są łącznie rzeczy i zachowania. Niektórzy próbuj ą pogodzić po­wyższe poglądy i stwierdzają w sposób równorzędny, iż przedmiotem sto­sunku mogą być i zachowania, i dobra materialne, i dobra niematerialne, np. prawa osobiste.⁷ Te trudności we wskazaniu przedmiotu stosunku praw­nego prowadzą niektórych do eliminacji przedmiotu ze struktury stosunku prawnego.⁸

Uwzględniając powyższe poglądy, dla zrozumienia istoty „przedmiotu stosunku prawnego" można przyjąć ogólne określenie, iż przedmiotem stosunku prawnego jest wszystko to, z powodu czego podmioty pra­wa stają się stronami tego stosunku i co stanowi obiekt (przedmiot) ich wzajemnych uprawnień i obowiązków. Tym obiektem (przedmio­tem) wzajemnych praw i obowiązków mogą być dobra materialne (rze­czy), dobra niematerialne (np. prawa osobiste) lub określone zachowania (np. wykonanie usługi). Dobra materialne (rzeczy) i dobra niematerialne wskazanym jest traktować w znaczeniu ustalonym w prawie cywilnym (o czym szerzej traktuje rozdział XI). Natomiast zachowania (ich postać i charakter) należy przedstawiać zgodnie z przepisami prawa odnoszącymi się do poszczególnych rodzajów stosunków prawnych (np. stosunków pracy, stosunków prawnokarnych, stosunków prawnoadministracyjnych, sto­sunków podatkowych).

3.3. Uprawnienie i obowiązek (treść stosunku prawnego)

W nauce prawa istnieje zgoda co do tego, że uprawnienie i obowią­zek są elementami stosunku prawnego i że składają się na treść tego stosunku. Nie ma bowiem konstukcji stosunku prawnego, w której te ele­menty nie byłyby wyróżnione, nawet jeśli są traktowane łącznie jako „treść stosunku prawnego".⁹ We wszystkich tych konstrukcjach uprawnienia i obowiązki traktowane są jako korelacja polegająca na tym, że każdemu uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej strony i odwrot­nie: każdemu obowiązkowi jednej strony odpowiada uprawnienie drugiej strony. Ponieważ stosunek prawny jest konstrukcją złożoną, a nie tylko prostym odzwierciedleniem jednej tylko więzi, każda z jego stron ma okre­ślone uprawnienia i określone obowiązki. Oznacza to, że każda strona sto­sunku prawnego występuje w sytuacji strony uprawnionej do zachowań jednego rodzaju i zobowiązanej do zachowań innych. Np. na sprzedawcy ciąży obowiązek wydania rzeczy kupionej i uprawnienie do żądania zapłaty za ową rzecz, zaś korelatem obowiązku sprzedawcy jest uprawnienie ku­pującego do otrzymania kupionej rzeczy oraz obowiązek uiszczenia należ­nej zapłaty.

Uprawnienie to ustalona w przepisach prawa lub postanowieniach umownych możliwość wyboru określonego zachowania się, która po­ciąga za sobą obowiązek drugiej strony do zachowania się odpowiedniego do tego wyboru. Chodzi o taką sytuację, w której jedna ze stron wpływa na zachowanie drugiej strony i może się od niej domagać tego zachowania z wszelkimi konsekwencjami prawnymi. Nie zawsze uprawnienie jednej strony stosunku prawnego musi łączyć się z obowiązkiem działania innej strony. Może ono zakładać, że korzystanie z uprawnienia przez jedną ze stron nie spotka się z naruszeniem przez inną stronę (dotyczy to wolności prawnie chronionych np. wolności religijnych, wolności słowa, immuni­tetów). Uprawnienie skonkretyzowane, skierowane do oznaczonej strony z żądaniem spełnienia określonego obowiązku nazywa się roszczeniem. Jako szczególny rodzaj uprawnień wymienić można przywileje, polegają­ce na tym, że strona uprawniona jest do podejmowania działań w sposób wyłączny albo szczególnie korzystny w porównaniu z innymi podmiotami.

Jak wcześniej wspomniano nie zawsze stosunek prawny sprowadza się do prostych relacji jedno uprawnienie i jeden obowiązek. Często występują zespoły uprawnień, które w prawoznawstwie określa się mia­nem prawa podmiotowego podlegającego silniejszej ochronie praw­nej (np. takim prawem jest prawo własności, prawo nietykalności oso­bistej, prawa wyborcze).

Do grupy uprawnień często zaliczane są także kompetencje, chociaż obejmują one także obowiązki. Ich istotą jest przyznanie pewnemu „pod­miotowi prawa" upoważnienia do dokonywania pewnych czynności w spo­sób prawnie ważny i wiążący, tzn. powodujący powstanie po stronie inne­go podmiotu jakiegoś obowiązku (np. do wydania decyzji administracyj­nej, decyzji podatkowej). Przedmiotem kompetencji może być stanowie­nie norm prawa i wówczas mówi się o kompetencji normatywnej lub prawotwórczej.¹⁰ Za szczególną postać kompetencji uważa się preroga­tywy, tzn. uprawnienia głowy państwa (w Polsce prezydenta) do podejmo­wania aktów urzędowych nie podlegających kontrasygnacie, a więc wyłą­czonych spod kontroli parlamentarnej."

Przez obowiązek na ogół rozumie się nakazany lub zakazany przez prze­pisy prawa lub postanowienia umowne sposób zachowania się strony sto­sunku prawnego, z którym w razie zachowania odmiennego wiąże się moż­liwość przymusowego wyegzekwowania zachowania wymaganego (np. świadczenia należnego drugiej stronie). Jeszcze krócej ujmuje to A. Ło­patka stwierdzając, że obowiązki istnieją wtedy, gdy norma prawna przewi­duje dla swojego adresata w danych okolicznościach tylko jeden sposób postępowania, przy czym obojętne jest, czy dane zachowanie jest nakaza­ne, czy zakazane. Istotą obowiązku jest to, że adresat (strona stosunku praw­nego) nie ma możliwości wyboru.

---