Kobiety romantyczne w twórczości Lermontowa
Księżniczka Ligowska Mery
Z zadziwiającym artyzmem, lecz każda inaczej, nakreślone są sylwetki obu kobiecych postaci uwikłanych przez głównego bohatera w tragiczne perypetie i padających - każda na swój sposób - jego ofiarą.
O uroku czarownej postaci tytułowej bohaterki stanowi zespolenieie cech nabytych dzięki arystokratycznemu wychowaniu i wykształceniu („czytała Byrona po angielsku i zna algebrę”) z wrodzoną prostotą i niewinnością, połączoną z nieuświadomioną zmysłowością. Z zadziwiającą subtelnością analizuje Lermontow kolejne fazy rozwoju uczucia - stopniowo przez grę Pieczorina podsycanego - od antypatii wywołanej arogancją eleganckiego oficera przez wrażenie pierwszego zetknięcia się z nim w walcu („Była zdyszana, oczy jej zmętniały, wpółotwarte usteczka ledwie mogły wyszeptać niezbędne :«Merci, monsieur»”) do heroicznego w ustach panny o jej wychowaniu dwukrotnego .wyznania miłosnego (najpierw: ,,...Może pan chce, bym ja pierwsza ,powiedziała, że pana kocham?”, potem: ,,...niech pan wie, że mogę ,poświęcić wszystko dla tego, kogo kocham... O, niech pan odpowie prędzej, niech się pan zlituje...”) na co w odpowiedzi słyszy: „Nie kocham pani”. Kontrast do jej uczucia, ufnego i tkliwego, niespodziewanie wybuchającego płomieniem namiętności stanowi zimne, sadystyczne okrucieństwo Pieczorina: Szczególnie przejmującym tego kontrastu wyrazem jest scena, gdy Pieczorin, powracając ze schadzki miłosnej z Wierą podgląda przez okno swą ofiarę: „...Mery siedziała na łóżku ze skrzyżowanymi na kolanach rękami; jej gęste Włosy były zebrane pod nocnym czepeczkiem, obszytym koronkami; duża, pąsowa chustka okrywała jej białe, szczupłe ramiona, małe nóżki ukryte były w barwnych perskich pantofelkach. Siedziała bez ruchu z opszczoną na piersi głową przed nią na stoliku leżała otwarta książka, ale jej oczy, nieruchome i pełne niewysłowionego smutku, po raz setny chyba przebiegały tę samą stronę podczas gdy myśli jej były daleko.”
Wiera
W odróżnieniu od niezwykle plastycznego przedstawienia Mery uderza niemal całkowity brak zindywidualizowania postaci Wiery. Jej sylwetka jest, poza blond włosa suchotniczą cerą, znamieniem na policzku, „miłym głosem", „głębokimi i spokojnymi oczami", zaledwie zarysowana. Nie wiemy o niej prawie nic poza tym, że bezgraniczna miłość do Pieczorina jest jedyną treścią jej życia że jest jego „niewolnicą”, że, nie mając złudzeń co do charakteru ukochanego (,,...w nikim zło nie bywa tak pociągając”. złożyła mu siebie w ofierze w nadziei, że kiedyś doceni tę jej ofiarę, i przekonała się, że „to była próżna: nadzieja”. Ukazana w niemal całkowitym oderwaniu od realiów swego środowiska, jakby w cieniu ukryta, nie odgrywająca czynnej roli akcji (poza brzemiennym w tragiczne skutki pomysłem, by Pieczorin dla umotywowania swych odwiedzin w domu Ligowskich, jedynym miejscu, gdzie mogliby się widywać, zaczął się zalecać do księżniczki), Wiera jest uosobieniem biernego, pełnego samozaparcia, niezdolnego do oporu, skazanego na cierpienie uczucia.
Pieczorin jako bohater romantyczny
Składające się na opowieść, oderwane od siebie fragmentaryczne epizody rozgrywającej się w duszy bohatera walki przeciwieństw odzwierciedlają stanowiącą o obliczu duchowym Pieczorina, jako przedstawiciela swego pokolenia, sprzeczność między jego potencjalnymi możliwościami a dostępnym zewnętrznej obserwacji realnym postępowaniem. Każda z nowel cyklu (Bela, Maksym Masymowicz, Tamań, Księżna Mary i Fatalista) ukazuje coraz to inny aspekt tej sprzeczności.
Wyjątkowość charakteru Pieczorna wyraża się w harcie woli niepohamowanym pragnieniu czynu, nieustającym dążeniu do kształtowania otaczającej rzeczywistości przy znamionującym pustkę egzystencji całkowitym braku rozumnego celu działania, które staje się przez to celem samym w sobie. W rezultacie takiej postawy Pieczorina wobec świata, jego działanie przejawia się w mniej lub więcej przypadkowych pragnieniach, czy zachciankach, które nadają kierunek rozgrywającym się dookoła wydarzeniom, traktowanym przez niego jako środek do rozpędzenia nudy, a w bardziej wyrafinowanej postaci jako rozkosz podporządkowywania innych swojej woli i sprawianiu im według swego widzimisię bądź cierpień, bądź radości: „...wzbudzać w kimś uczucie miłości, oddania i lęku — czyż to nie jest pierwsza oznaka i największy triumf władzy? Być dla kogoś powodem cierpień i radości, nie mając do tego żadnego pozytywnego prawa, czyż nie jest to najsłodszy pokarm dla naszej dumy? A cóż to jest szczęście? Nasycona duma.”
Nie znajdując w istniejących warunkach zastosowania owych „bezgranicznych sił”, skazany jest na marnowanie swej potencji duchowej w niegodny jej sposób, wyrażający, wedle słów Bielińskiego „sprzeczność między głębią natury a małością czynów tegoż samego człowieka”.
Wobec możliwości wyboru stateczności życiowej, związania się z kobietą dobrze sytuowaną, pochodzącej z arystokratycznej rodziny, wykształconej, wrażliwej, gotowej na wprowadzenie go w towarzystwo ludzi z jej kręgu (Ksieżniczka Mery), ostatecznie stwierdza, że jej „nie kocha” a jego wcześniejsze starania były tylko kpiną wobec niej. Kiedy znowu zostaje sam dodaje „Jestem jak żeglarz zrodzony i wyrosły na pokładzie korsarskiego brygu: jego dusza zżyła się z burzami i bitwami; żeglarz wyrzucony na brzeg tęskni i nudzi się, żeby nawet najsilniej wabił go cienisty gaj, żeby najjaśniej świeciło mu pogodne słońce;” (s. 179) jest to nawiązanie do Byron'owskiego typu bohatera romantycznego.