Platon żył od 427 do347 p.n.e, jako pierwszy w literaturze europejskiej pojął ogromną rolę, wychowania; sadził, że człowiek już rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami, jednakie twierdził, iż przyrodzone uzdolnienie nie wystarczy, a że wychowanie może wady złagodzić lub zwiększyć, zdolności rozwinąć, lub zdusić. Od niego pochodzi formuła, ze ,,dobre jest to wychowanie, które ciału i duszy daje największą piękność, najwyższa doskonałość, do jakiej tylko są zdolne", ale osobnych traktat6w pedagogicznych nie opracowywał i wychowaniem człowieka, o ile ono zmierza do zaspokojenia indywidualnych jego potrzeb, nie interesował się. Dla Platona nie istnieje zupełnie zagadnienie wychowania indywidualnego. Pajdeja czyli prawdziwa kultura, może być wszczepiona człowiekowi tylko przez wychowanie w zbiorowości. Dopiero w życiu państwowym może się uwydatnić to, co się w jednostce nie uwypukla: poczucie prawa i krzywdy. Naodwr6t, w duszy każdego człowieka - obywatela żyje państwo; aby jednak niejasne jego wyobrażenie doprowadzić do świadomego poznania, na to potrzebna. jest obywatelowi, a przynajmniej warstwie kierowniczej Politeja. Ulegając wpływowi tradycji o archaicznych stosunkach w Grecji, kiedy jednostka była całkowicie pochłonięta przez państwo, czego zabytkiem był ustrój Sparty, rozwija Platon ideał wychowania państwowego. Zasady wychowania określać ma prawodawca a rząd państwa czuwać nad ich wykonaniem. Zgodnie z tern rozprawia Platon o wychowaniu w dwóch dziełach, kt6rych przedmiotem jest urządzenie wzorowego państwa, najpierw w t. zw. Politeji czyli dziele 0 Państwie (około r. 374), potem w ostatniej swej, juz niewykończonej pracy O prawach. Układając swe Państwo, Platon, zrażony do demokracji greckiej, zamykał oczy na istniejące stosunki i budował ustrój zupełnie nowy, oparty na najgłębszej, jak wierzył, istocie natury ludzkiej, taki jakiego nie ma, ale jaki zdaniem jego być powinien, czyli t.zw. ustrój utopijny; w Prawach usiłował z Marzen zniżyć się na ziemię i rozbierał stosunki rzeczywiste z myślą o ich udoskonaleniu. Stąd główne zarysy jego edukacji różnią się w obydwu dziełach, wielka jednakże ilość uwag praktycznych dotyczących wychowania, opartych na rzeczywistych stosunkach helleńskich w Sparcie i Atenach, tu i tam zgadza się i uzupełnia, pozwalając nam odtworzyć sobie jednolity obraz platońskiej pedagogiki.
Za doskonałe uważał Platon takie państwo, którego istota odznacza się zupełną jednolitości, nie znosi indywidualizmu jednostek, wytwarza w obywatelach jednakie dusze, jednaką, myśl. Najskuteczniejszym środkiem do wyrobienia tej jednolitości może być wychowanie. W idealnym państwie znosi Plato własność prywatną i rodzinę, aby zniszczyć wszystko, cokolwiek by dzielić obywateli mogło, odbiera tez dzieci rodzicom i oddaje je pod wyłączną władze rządu.
Ale nie odnosi się to do wszystkich dzieci. Ustrój społeczny idealnego państwa ma się składać z 3 stanów: rządców, strażników i żywicieli. Ten trzeci stan, złożony z rolników, rzemieślników i kupców, oddany pracy zarobkowej i żywicielskiej, nie potrzebuje specjalnego wychowania swych synów. Platon interesuje się tylko wychowaniem przyszłych członków dwóch stanów wyższych, panujących, z których jeden ma państwa bronić orężem, drugi przy pomocy rozumu i wiedzy kierować jego losami.
Wychowanie przyszłych wojowników i rządców do 20 roku życia jest jednakowe i wsp61ne. Tych 20 lat obejmuje niższy stopień wychowania, po jego ukończeniu mniej zdolni przestają się kształcić i idą do wojska, zdolniejsi zaś, przeznaczeni na rządców, wejść mają na wyższy stopień edukacyjny, który potrwa jeszcze 15 lat.
PROGRAM KSZTALCENIA. O wychowaniu dziecka należy myśleć juz przed jego urodzeniem i przez zapewnienie matce odpowiedniego spokoju od wzruszeń, oraz potrzebnego ruchu, dbać o stan fizyczny przyszłego dziecka.
Do 6 roku chłopcy i dziewczęta mają się razem wychowywać, poczym każda płeć osobno, ale dziewczęta mają być tak samo prowadzone i ćwiczone jak chłopcy. Plato przyznawał kobiecie te same uzdolnienia, jedynie tylko w mniejszym stopniu, niż je ma mężczyzna.
Do 10 roku nie powinno się, dziecko niczego uczyć. Wychowawcy mają wszelkie wysiłki do tego skierowywać, aby w dzieciach wyrobić równowagę ciała i ducha przez odpowiednie ćwiczenia fizyczne, moralne i estetyczne. Choć duch ważniejszy i wymaga więcej dbałości, przecież ciało musi być troskliwie wychowane, zaopatrzone w zdrowie i siły ,dobrze zahartowane; Plato nie dopuszcza ani obuwia, ani kapelusza dla dzieci.
Dobre nałogi moralne wytworzy się przez oddziaływanie na duszę za pomocą zabaw, poezji i muzyki. Zabawy musi samo państwo oznaczać, one nie tylko kształcą dziecko, ale także odkrywają przyszły jego charakter i uzdolnienie; szczegó1ne zamiłowanie np. do zabaw żołnierskich lub do narzędzi budowlanych zapowiada przyszłego wojownika lub architekta i t. p.
Dopiero w 10 roku życia zaczyna się nauka, przez pierwsze trzy lata stanowią ją tylko, czytanie i pisanie, od 13 r. zaczyna się kształcenie literackie. Opierać się ono powinno na żywym słowie, które się, wchłania pamięcią.; wówczas jest możliwe związanie wiedzy z duszą. Pismo jest szkodliwe, bo psuje pamięć i utrudnia przyjmowanie słów przez dusze. Poezja działa już, zanim się jej treść pojmuje intelektem; czytanie zaś stwarza przedział między utworem a umysłem odbiorcy.
Utwory literackie ceni Plato bardzo wysoko, ale doradza wielką względem nich ostrożność; ponieważ tworzą je poeci dla dorosłych, nie dla dzieci, stąd roi się w nich od scen i pojęć niepedagogicznych, często wręcz niemoralnych. To tez wszystko, co w nich niemoralne, powinno być bacznie od młodzieży odsuwane, nawet Homer ze swa mitologią, okazującą słabości i wady ludzkie u bogów. Od arcydzieł, zawierających truciznę, lepsze skromne praktyczne bajki o zdrowej treści. Obok literatury i religii sztuki muzyczne i plastyczne maja według Platona wartość uszlachetniającą młodzieńca, stąd tez kładzie nacisk na doniosłość wychowania estetycznego i szeroko rozwodzi się nad wpływem tonów muzycznych na charaktery. Doradza chować młodzieńców w prostych formach archaicznej melodii i rytmu, jeśli się, ich chce rozwinąć w tym samym kierunku: prostoty i religijności. Z innych nauk trzeba nauczyć dzieci rachować i mierzyć, ale tylko praktycznie, np. przy pomocy kamyków, jabłek, oraz dać potrzebne wiadomości z kosmografii popularnej, o obrotach gwiazd, księżyca i t. d., nie zapuszczając się w teorie.
. Do nauki nie wolno zapędzać przymusem. ,,Fizyczna. zręczność — powiada Plato — i posłuszeństwo, prawość w postępowaniu można siłą wymusić, ale sztuki wolne i nauki żadnej z takiego sposobu nie wyniosą korzyści". Bić wolno tylko za zniewagę starców i przekraczanie praw, poza tym trzymać młodzież na wodzy drogą rozwijania w niej poczucia honoru i wstydu. W pracy wychowawczej najwięcej uwagi poświęcać młodzieży zdolnej, silne bowiem namiętności i wielkie wady bywają tylko u natur zdolnych, nie u miernot, toteż zdolni jeśli się, skutkiem niestarannego wychowania zepsują, grożą społeczeństwu ogromnym niebezpieczeństwem.
Wiek od 18 do 20 roku przeznacza Platon zgodnie ze zwyczajem greckiej efebii wyłącznie na ćwiczenia gimnastyczne. Wychowanie gimnastyczne ma ciało pośrednio tylko na oku. Ciało raczej rozwinie się przez wysiłki i pokonywanie trudów. Z gimnastyką nie należy łączyć dbałości o zdrowie: mierzyć wartość człowieka interesem zbiorowości, Platon nie objawia żadnej wrażliwości na cierpienia, choroby, ułomność; kto niezdolny do dzielności, jakiej państwo po obywatelu oczekuje, niech umiera. Gimnastyka ma dopomóc do wytworzenia umiaru w organizmie człowieka, do stworzenia harmonii męstwa i rozumu. Muzyka z gimnastyka. maja. współdziałać, aby obywatele mięli zdrowie cielesne, które ułatwia umiar myśli, ale charaktery na tyle zmiękczone, by nie zdziczeli i nie chcieli działać silą tam gdzie oddać należy pierwszeństwo rozumowi.
WYCHOWANIE RZĄDCOW - FILOZOFOW. Dopiero W 20 roku rząd państwa może zawyrokować, którzy z młodzieńców powinni poprzestać na tym niższym stopniu edukacji i zostać w szeregach strażników, a którzy jako najzdolniejsi mają być przeznaczeni do stanu rządców.
Wykształcenie tej wyborowej garstki będzie mieć charakter ponad wszystko naukowy.
Mimo tęsknoty do czasów pierwotnej prostoty, Platon wróg sofist6w ale uczeń Sokratesa, rozumiał, ze nie wystarczy drogą muzyczną wychować do idei dobra, ze wtedy rezultaty nie będą trwałe. Idea musi wejść w człowieka jako poznanie, wyuczenie się, jako wiedza. Trzeba być filozofem. To nie oznacza opanowania jednego przedmiotu, ale zaszczepienie wszystkiego, czego w ogó1e wyuczyć się można, w organizm zbiorowy, skąd ta wiedza przejdzie w jednostkę.
Platon wyniósł z gorzkich doświadczeń politycznego życia Grecji to przekonanie, że jedynie zjednoczenie władzy z wiedzą może dać mocne podstawy rządom.
Młodzież, upatrzona na rządców, miała przez 10 lat zgłębiać kolejno różne nauki matematyczne i to pod względem teorii; najpierw arytmetyką, planimetrię, stereometrię, potem astronomię., w końcu muzykę w znaczeniu matematycznym jako naukę o stosunku tonów. To miał być wstęp do najwyższej nauki, do filozofii, której studium pochłonie 5 lat (od r. 30—35). Ta dopiero nauczy istotnej mądrości, skieruje wzrok młodzieńców do wnętrza, od tego co się poznaje zmysłami, ku temu, co tylko rozumem da się ogarnąć. Rozumem wzniosą się przyszli rządcy do zgłębienia idei, do poznania najwyższego dobra.
Po 15 latach takich wyczerpujących studiów, w których uderza brak nauk przyrodniczych — Platon lekceważył zwyczajną wiedzę o świecie zewnętrznym, opartą na obserwacji, jako łudzącą tylko człowieka co do rzeczywistości świata — przechodzą przyszli rzadcy na lat 15 do życia praktycznego, do prac w wojsku, i na urzędach, aby zakosztowawszy wszelkich doświadczeń, w 50 roku stanąć u steru spraw państwowych.