W starożytności mity odgrywały bardzo znaczącą rolę w życiu każdego, kto miał z nimi styczność. Stanowiły składnik kultury oraz pełniły funkcje poznawcze i kształtujące światopogląd. Były niezwykle ważne, gdyż wyjaśniały Grekom wszystkie zjawiska, których oni nie mogli pojąć… Wyjaśniały m.in. zagadnienia powstania świata i człowieka oraz trudne do wytłumaczenia zjawiska występujące w przyrodzie. Mity tłumaczyły także greckie religie i wierzenia, przybliżały obraz bogów, pokazywały wszystkim, że i oni mają ludzkie problemy. W opowieściach tych zostały utrwalone wzory ludzkich postaw i zachowań.
Dzisiaj mity nie mają tak dużego znaczenia, jak w starożytności. W dzisiejszych czasach opowieści o herosach i bogach traktowane są jako bajki. Mity mają jednak charakter symboliczny i niosą treści uniwersalne. Zawsze stanowiły wspaniałą inspirację dla artystów i poetów. W sztuce można zauważyć wiele motywów, nawiązujących do mitów.
Jako pierwszy do mitów nawiązał Homer. W „Iliadzie” nawiązuje on do mitu o wojnie trojańskiej. Homer opisuje jedynie epizod z mitu o wojnie trojańskiej. Opisuje 50 dni 10 roku wojny. Homer nie przytacza powodu wojny, lecz swoje dzieło opiera na gniewie Achillesa. W „Iliadzie” wstępuje wiele opisów scen batalistycznych, mnóstwo szczegółowych opisów, bogatych w epitety oraz porównania, tzw. porównania homeryckie. Epopeja rozpoczyna się inwokacją, czyli bezpośrednim zwrotem do adresata, w którym autor zwraca się do bogini i prosi ją, by dała mu natchnienie w napisaniu poematu o gniewie Achillesa.
Do mitu o wojnie trojańskiej nawiązuje również Jan Kochanowski w swoim dziele Pt.: „Odprawa posłów greckich”. Akcja utworu rozgrywa się po uprowadzeniu Heleny, tuż przed rozpoczęciem 10-letniej wojny trojańskiej. Kochanowski nawiązał do epizodu, w którym Menelaos i Odyseusz przybywają do Troi i stawiają ultimatum: albo zwrot Heleny, albo wojna. Przed sędziwym królem trojańskim i radą królewską stanął poważny problem: co odpowiedzieć posłom, a więc jak ich „odprawić”.
Akcja filmu „Troja”, w reżyserii Wolfganga Petersema, rozpoczyna się ok. 1193 roku p.n.e., kiedy to Parys porywa Helenę, żonę króla Sparty Menelaosa i ukrywa ją w Troi. W odpowiedzi Grecy zaczynają trwające 10 lat oblężenie Troi. Film ten naświetla całą wojnę trojańską, kierując się wskazówkami ze słynnego mitu o wojnie trojańskiej.
Homer w swej drugiej epopei, w „Odysei”, nawiązuje do mitu o Odyseuszu, o człowieku, który 10 lat wracał do domu z wojny. Homer opisuje ostatnie 40 dni 10 roku tułaczki. Poemat rozpoczyna się nie od opisu przygód Odyseusza, lecz od wyprawy podjętej przez jego syna Telemacha, który poszukuje wieści o ojcu. „Odyseja” opisuje przygody Odysa w momencie, gdy już od 7 lat jest więźniem zakochanej w nim boginki Kalipso.
Konstadinos Kawafis w wierszu pt. „Itaka” nawiązuje do mitu o Odyseuszu. W wierszu tym imię Odysa uzyskuje szerszy kontekst, staje się znakiem każdego człowieka. Itaka to ojczyzna, dom rodzinny Odysa, która stała się celem jego wędrówki. Każdy z nas dąży do jakiegoś celu - możemy mieć wiele „Itak”. Analizując utwór dochodzimy do wniosku, by podejmować wyzwania, nie bać się ich, nie prowokować, nie omijać. Ryzykować, jeśli sytuacja wymaga gry. Nie wycofywać się. Gdyby Odys poddawał się przy każdej napotkanej trudności nigdy nie dotarłby do Itaki, gdyż większość obaw tkwi właśnie w człowieku. Dlatego nasze życie powinno być długie, by przeżyć wiele doświadczeń, mieć wiele wspomnień. Jednak wciąż mamy pamiętać o naszym CELU. Bez niego nawet najdłuższe wędrowanie traci swój sens.
Stefan Żeromski wykorzystał mit o Syzyfie w swojej powieści pt. „Syzyfowe prace”. Syzyfową pracą okazała się praca rosyjskich nauczycieli w czasach zaborów. W każdej szkole istniał obowiązek mówienia po rosyjsku oraz panował kategoryczny zakaz używania języka ojczystego. Za posiadanie polskiej książki groziło nawet wydalenie ze szkoły. Nauczyciele krok po kroku niszczyli w sercach młodych chłopców polskość, tak jak Syzyf krok po kroku wtaczał głaz. Gdy już się zdawało, że mogliby osiągnąć zwycięstwo w rusyfikacji chłopców, do szkoły przybył Zygier, który wyrecytował „Redutę Ordona”. Od tego momentu chłopcy z wielkim zapałem zaczęli chłonąć wiedzę o Polsce i jej literaturze. Tak bardzo, zdawałoby się, wszechmocni nauczyciele okazali się w tym momencie bezsilni. I tak jak głaz Syzyfa runęła praca rusyfikatorów na polskich ziemiach.
Peter Paul Rubens nawiązał w swoim obrazie „Prometeusz skowany” do mitu o Prometeuszu, dobroczyńcy ludzkości. Prometeusz został skazany na cierpienie za pomoc ludziom, których sam stworzył z gliny i łez. Rubens nawiązuje do mitologicznego wydarzenia, jakim była kradzież ze spichlerza niebiańskiego ognia. Karą za pomoc ludziom było przykucie do skał Kaukazu na wieczną mękę - co dzień zjawiał się sęp, który wyjadał Prometeuszowi wciąż odrastającą wątrobę.
"Upadek Ikara" jest jednym z najsłynniejszych płócien Bruegla.
Motywem obrazu jest tragedia ludzka niezauważona przez otoczenie. Nawiązuje on do mitologicznej historii o młodym śmiałku, który wpadł do morza. Gdy wzbił się do góry poczuł pęd wiatru w skrzydłach i zobaczył ziemię taką malutką, wiedział, że wraz z ojcem wkroczyli w świat dotąd nieznany i chciał spróbować czegoś więcej. Zapomniał o uwagach ojca i zanadto zbliżył się do Słońca, które roztopiło wosk w skrzydłach.
Na pierwszy rzut oka na obrazie widnieje zwykły, słoneczny dzień i życie
z codziennymi troskami i natężeniem zwykłych zajęć. Widzimy oracza ziemi i wół na wysokim brzegu morza, dalej pasterza i psa zapatrzonych w niebo i nie widzących, co dzieje się wokół nich. Po prawej stronie widzimy rybaka, który zarzuca sieć. Dalej płynie statek wraz z załogą. Słowem - spokojna wieś. Śmierć tytułowego bohatera jest trudna do zauważenia. W dziele Bruegel'a odbija się więc znikomość jednostki. Nawet wół wydaje się ważniejszy niż Ikar. I w dodatku nikt nie zwrócił uwagi na śmierć marzyciela.
Malarz Sandro Botticelli przedstawił na swym obrazie Pt. „Narodziny Wenus”, boginię miłości, która wyłoniła się z piany morskiej. Centralne miejsce obrazu zajmuje postać nagiej, długowłosej bogini, która stoi na ogromnej muszli. Twarz kobiety wyraża spokój. Muszla, na której stoi, unosi się na falach w pobliżu brzegu. W prawej części obrazu na tym samym planie widzimy postać innej kobiety, która podaje Wenus barwny płaszcz. Służka ubrana jest w długą suknię sięgającą do bosych stóp. W lewej części, na nieco dalszym planie, znajdują się dwie postacie unoszące się nad wodą na skrzydłach. Jedna z nich to postać kobiety, druga mężczyzny. Bóstwa mają wydęte policzki, co sprawia wrażenie, że dmuchają. Symbolizują one wiatr, dzięki któremu bogini narodzona z piany morskiej, wylądowała na Cyprze.
Obraz o identycznym tytule, jednak skrajnie różniący się od dzieła Botticellego, stworzył polski malarz Jerzy Duda-Gracz. Ironicznie przekłada on śródziemnomorską tradycję na swojski język. Powtarza za renesansowym obrazem kompozycję z centralnie umieszczoną, wyłaniającą się z morza nagą kobietą oraz tytuł. Ale morze jest mętne, ciemne, zimne i rodzime, a wyłaniająca się z niego „Wenus” to ukazana w karykaturalny, zdeformowany sposób nadbałtycka wczasowiczka, postać groteskowa. Jakże rożni się ona od majestatycznej bogini piękna!
Stanisław Wyspiański w „Nocy listopadowej” nawiązuje do postaci bogów. Opisuje on noc 29 listopada 1830 roku. Miejscem akcji jest Warszawa, a w szczególności Łazienki. Akcja utworu toczy się na dwóch planach: jeden to realistycznie odtworzony ciąg zdarzeń historycznych, drugi fantastyczny wątek z postaciami mitologicznymi. Tak więc w jednym utworze pojawia się Wielki Książę Konstanty, Piotr Wysocki, Jóźef Chłopicki i Stanisław Potocki oraz Atena, Ares, Harpie, Demeter i Kora. Jak w starożytnym eposie bóstwa motywują losy ludzi, kształtują historię, uczestnicząc w jej wydarzeniach.
Sofokles napisał aż dwa dramaty nawiązujące do mitu genealogicznego o Labdakidach: „Król Edyp” i „Antygona”. Nad rodem Labdakidów krążyła klątwa. Edyp, władca Teb, chce pomścić zamordowanego przed laty dawnego władcę, Lajosa. Dociekanie prawdy doprowadziło do tragedii. Okazało się, że to Edyp zabił Lajosa, który był jego ojcem. Żeniąc się z wdową po Lajosie, ożenił się z własną matką. Jokasta, jednocześnie matka i żona Edypa. Powiesiła się z rozpaczy, a Edyp wykłuł sobie oczy i uszedł z Teb. Drugi dramat „Antygona” opowiada o losach dzieci Edypa i Jokasty: Eteoklesa, Polinejka, Antygony i Ismeny. Eteokles i Polinejk zginęli w bratobójczej walce. Eteoklesa, jako obrońcę ojczyzny, godnie pochowano. Nowy król Teb, Kreon, brat Jokasty, zabrania pochowania zdrajcy Polinejka. Antygona próbuje namówić siostrę, by pomogła jej w pogrzebaniu Polinejka. Ismena, bojąc się gniewu Kreona, odmawia pomocy siostrze. Antygona pochowała brata i za karę została zamurowana w skalnej pieczarze, gdzie popełnia samobójstwo.
Przedstawiłam tylko kilka przykładów nawiązań sztuki do mitów. Takich nawiązań jest o wiele, wiele więcej. W każdej epoce powstało, chociażby kilka dzieł, których tematy zaczerpnięto z mitologii. Mitologia jest ściśle związana z życiem ludzkim i cały czas funkcjonuje nie tylko w sztuce, ale również w języku potocznym i literackim.