14. Kultura dominująca i mniejszości kulturowe: dominacja kulturowa w Polsce socjalistycznej i po 1989 roku, atrybuty mniejszości, socjologiczne typologie mniejszości, 2 modele relacji mniejszość - większość, stare i nowe mniejszości kulturowe w Polsce.
J. Mucha, Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca we współczesnej Polsce, w: I. Machaj [red.], Małe struktury społeczne, Lublin 1999
Mniejszością autor nazywa [za Louisem Wirthem] zbiorowość ludzi, “którzy, ze względu na swe cechy fizyczne czy kulturowe, odróżniani są od innych w społeczeństwie, w którym żyją, po to, aby ich odmiennie i nierówno traktować, i którzy, z tego powodu, uważają się za przedmioty zbiorowej dyskryminacji”.
Nawet cechy fizyczne, na których oparty jest status mniejszościowy są definiowane kulturowo. Status mniejszościowy wynika z tego, że zbiorowość nie ma wystarczającej siły, która broniłaby ją przed takim traktowaniem. Ponadto status mniejszościowy jest zbiorowy, a nie indywidualny i jednostki nie mogą się go łatwo pozbyć. Różnice między zbiorowością mniejszościową i dominującą mogą być w pewnych przypadkach niewielkie, w innych znaczne. Różnice te mają charakter świadomościowy i dynamiczny. Mogą istnieć, ale przez jakiś czas nie być traktowane jako ważne. Mogą nabierać społecznego znaczenia, mogą je też tracić.
Grupa dominująca to zbiorowość, która (bez względu na powody) jest w stanie narzucić funkcjonującym w społeczeństwie innym grupom swoje wzory zachowań i swój system normatywny, jako konstytuujące całe społeczeństwo. Określa ona siebie, w pewnej mierze poprzez odróżnienie od grup mniejszościowych.
DOMINACJA KULTUROWA W POLSCE SOCJALISTYCZNEJ I PO 1989 ROKU
W Polsce przed 1989 rokiem występowały dwie odrębne, niezbyt wewnętrznie spójne wizje świata, aspirujące do roli dominującej:
wizja socjalistyczna, oparta na przymusie politycznym. Zapoczątkowana przez stosunkowo małą grupę (grupa ta przyjęła ideologię marksistowską), która dzięki zewnętrznym czynnikom i przemocy fizycznej zdobyła pozycję umożliwiającą jej narzucanie swojej ideologii całej ludności. Grupa ta kontrolowała wszystkie środki masowego przekazu, co pozwalało jej przedstawiać własną interpretację świata jako jedynie trafną. Próbowała odebrać prawomocność innym światopoglądom (uznawała je za wsteczne i fałszywe). Dopuszczała jedynie dyskusje światopoglądu marksowskiego i chrześcijańskiego (lata 70. i 80.). Grupa kontrolująca środki masowego przekazu przyjmowała do wiadomości fakt istnienia grup mniejszościowych, ale była przekonana, że na drodze dyskusji grupy te przejmą świadopogląd „dominujący”. Pozytywnym znaczeniem tych debat było to, że pomimo iż bardzo ograniczona, to jednak istniała komunikacja między obiema stronami.
Stosunki między kulturą dominującą i mniejszościowymi miały charakter konfliktu (jednak w latach 70. i 80. był to konflikt dość łagodny).Grupy nieakceptujące dominującej ideologii nie były zainteresowane rozszerzeniem gwałtowności i intensywności konfliktu, gdyż obawiały się tego, że konflikt może wykroczyć poza sferę symboliczną i pociągnąć za sobą przymus fizyczny (chociaż tak też się zdarzało, zwłaszcza w dekadach wcześniejszych). Grupy mniejszościowe rzadko więc kwestionowały oficjalny światopogląd i starały znaleźć nisze dla własnej działalności. Były raczej bierne i wycofywały się z wielu pól konfliktu.
wizja chrześcijańsko-narodowa. Większość społeczeństwa uważała, że głównym strażnikiem tradycji narodowej jest Kościół rzymskokatolicki. Komuniści, wyznawcy innych religii, niewierzący, traktowani byli jako mniejszości kulturowe. Byli symbolicznie wykluczani z rdzenia społeczeństwa polskiego. Większość dominująca w tej wizji miała ograniczony dostęp do środków masowego przekazu, ale miała szeroki dostęp do ambony i znaczny wpływ na pierwotną socjalizację dzieci. Ideologiczny konflikt miał charakter jedynie symboliczny, ale był głęboki, a głównym problemem była historyczna edukacja młodzieży.
Grupa, której dominacja kulturowa opierała się na władzy politycznej, była zarazem mniejszością w sensie dominacji chrześcijańsko-narodowej i odwrotnie. Były również grupy, które miały charakter mniejszościowy w obydwu sensach: politycznym i narodowym. Zbiorowości te nie mogły być wykluczone w sensie fizycznym, ale w sensie symbolicznym tak.
Po 1989 roku wizja socjalistyczna straciła na swojej sile. Jedyną kulturą dominującą jest kultura chrześcijańsko-narodowa. (Dla autora nie jest zupełnie jasne, czym charakteryzuje się zbiorowość dominująca we współczesnej Polsce, ale przedstawia hipotetyczny „typ idealny”): „odzwierciedla on wyobrażeniową zbiorowość, określaną głównie przez role społeczne, przekonania i sposoby postępowania, które są publicznie aprobowane przez znaczną cześć społeczeństwa”. Grupa dominująca monopolizuje prawomocność definiowania społecznych sytuacji, decyduje o tym co jest właściwe i słuszne. Stara się o to, aby jej punkt widzenia był uważany za naturalny. Siła tej grupy w Polsce polega na tym, że jej światopogląd znajduje oparcie w potężnej instytucji Kościoła rzymskokatolickiego. Cechy charakterystyczne „idealnego typu”: „Jest to zbiorowość, składająca się z osób przypisujących sobie polskie pochodzenie etniczne, będących wyznania rzymskokatolickiego, mających średnie wykształcenie i średnie zarobki, będących mężczyznami w średnim wieku, zdrowymi (sprawnymi fizycznie i umysłowo), mającymi nastawienie heteroseksualne”.
NOWE I STARE MNIEJSZOŚCI KULTUROWE
Nowe mniejszości to zarówno mniejszości nowe w sensie dosłownym (takie, których w Polsce nie było przed 1989 rokiem) oraz, w sensie metaforycznym, takie, które istniały, ale trzymały się same lub były utrzymywane w pełni na marginesie życia publicznego.
Typologia „mniejszości nowych” proponowana przez autora:
mniejszości wyodrębnione przez przekształcenia gospodarcze:
“ludzie biznesu”:
warstwa ludzi bardzo bogatych, mających własne interesy i ideologię grupową
warstwa zamożnych właścicieli niewielkich firm handlowych (mężczyźni, katolicy, ale wyróżniają się zamożnością, indywidualnistycznym systemem wartości, specyficznym stylem życia. Są uznawani za tych, którzy eksploatują współziomków, żywią się ich krzywdą. Nie są zatem wzorem do naśladowania.
grupy upośledzone
bezrobotni
bezdomni
spotykają się ze społeczną solidarnością i współczuciem, ale też traktowani są jako osoby leniwe, nieporadne.
mniejszości kulturowe powstałe w wyniku zjawisk o charakterze medycznym:
narkomani, ofiary AIDS
wyraźne poczucie „inności”, otwarta dyskryminacja i wykluczenie fizyczne, lęk i niechęć obcowania ze sobą. Nie wydaje się, aby członkowie tej grupy uważali kulturę dominującą za własną. Konflikty między reprezentantami tej grupy i ich obrońcami, a reprezentantami „zdrowej większości” nie mają charakteru wyłącznie symbolicznego.
imigranci - Polska jest krajem tranzytowym (“przystankiem” w drodze do Niemiec), a także krajem docelowym, w którym niektóre nacje poszukują pracy m.in. Białorusini, Ukraińcy, a także mieszkańcy zachodniej Europy pracujący w Polsce jako nauczyciele języków bądź eksperci, chociaż nie wydaje się aby sytuacja gospodarcza Polski zachęcała do przybycia jakiejś naprawdę licznej grupy gastarbeiterów; w Posce jest obecne również zjawisko migracji przedstawicieli nowych ruchów religijnych (New Age itp.)
Stosunki mniejszości z większością wydają się być lepsze, gdy uwikłani w nie są przybysze z Zachodu, przedstawiciele krajów cywilizacyjnie wyżej rozwiniętych (aczkolwiek przywożą oni ze sobą wartości liberalne, sprzeczne z tradycjami i moralnością katolicką. Może dochodzić do konfliktów na tle prywatyzacji przedsiębiorstw, wykupionych zakładów, gdzie wrócą hasła typu „wykupują polską ziemię za grosze” lub „cudzoziemiec wyzyskuje polskich robotników”). Stosunki z przybyszami ze Wschodu wydają się być lepsze od tych, jakie były przez 1989, kiedy to obecność tych ludzi mogła budzić skojarzenia z ekspansywnością Kraju Rad i wrogość do jego obywateli.
mniejszości nowe w sensie metaforycznym: Niemcy (do 1989 oficjalnie wcale ich tu nie było, ujawnili się „znikąd” i jest ich kilkaset tysięcy), Żydzi (są mniejszością w sensie metaforycznym, gdyż zwiazane z nimi zagadnienia dopiero od niedawna stały się problemem badawczym), kobiety, osoby niepełnosprawne (do 1989 były bardzo silnie wykluczane z życia społecznego. Uważano, że powinny żyć w domu rodzinnym lub specjalnym ośrodku, z których nie powinny w ogóle wychodzić. Powinny być utrzymywane przez państwo, rodzinę lub przez samych siebie, ale tylko z najprostszych prac. Po 1989 zmienia się to o tyle, że rosnąca liczba osób niepełnosprawnych próbuje opuścić dawne nisze, organizować się, uczestniczyć w życiu publicznym), homoseksualiści (dość dobrze zorganizowana zbiorowość, szczególnie w wielkich miastach [mają własne kluby, stowarzyszenia, czasopisma]. Przez „przeciętnego Polaka” uważani za „zboczeńców”. „Oświeceni” rzecznicy grupy dominującej i hierarchowie Kościoła, przyznają im prawo do „wrodzonej skłonności” i do powstrzymywania się od kontaków seksualnych z płcią przeciwną, ale jako warunek uczestnictwa w życiu publicznym stawiają całkowitą abstynencję w stosunkach homoseksualnych), niewierzący. Zbiorowości te dopiero obecnie, poprzez swych nielicznych przedstawicieli, zaangażowane są w prezentowanie siebie samych jako właśnie mniejszości kulturowych.
Mniejszości stare: polscy Ukraińcy, Białorusini, Cyganie, Słowacy ...niewątpliwie starzy, ale powinni być badani od nowa. Wiemy, co Polacy sądzą o nich, ale nie wiemy, co oni sądzą o kulturze dominującej.
T. Paleczny, Mniejszość jako socjologiczna kategoria analizy, w: „Studia Socjologiczne” nr 2, 1994.
Definicje mniejszości:
nominalne definicje ilościowe - „mniejszość” to pewna kategoria społeczna, która z uwagi na swą liczebność, relatywnie mniejszą w stosunku do innej kategorii, od której bywa odróżniana, posiada określone cechy demograficzne lub społeczno-polityczne.
normatywne - właściwe naukom politycznym i prawnym, które kładą nacisk na prawny i obywatelski status określonej grupy w obrębie konkretno-historycznych granic terytorialnych państw. Definicje skonstruowane na użytek instytucji międzynarodowych (np. ONZ) oraz rządów państw, zmierzające do ustalenia zasad prawidłowej ochrony członków tych zbiorowości.Coraz powszechniej, obok kryteriów ilościowych i jakościowych (rasa, język, religia), kładzie się nacisk na kryteria subiektywne (poczucie odmienności, tożsamości). Mniejszość etniczna, religijna, językowa jest grupą mniejszą liczebnie od pozostałej części ludności państwa, które zamieszkuje. Charakteryzuje się cechami kulturowymi, fizycznymi lub historycznymi, religią lub językiem, innymi od pozostałej części ludności.
socjologiczne - stosuje się w nich różne, łączne kryteria wyróżnienia mniejszości. Wprowadzają do definiensu czynniki subiektywne oraz strukturalne, zawężają pojęcie mniejszości do tych grup, które stają się przedmiotem dyskryminacji. W definicje socjologicznych można zauważyć linię rozwojową: od ogólnych, inkluzywnych definicji, po coraz bardziej precyzyjne i zawężające zakres definiendum do zbiorowości mających nabyte i utrwalone poczucie odrębności oraz nierównego traktowania ze strony innych grup.
ATRYBUTY MNIEJSZOŚCI
Każda grupa, aby móc zostać uznana za mniejszość musi spełniać określone warunki. Warunki te można ująć jako cechy, atrybuty lub wymienione w definicji elementy definiensu.
Liczebność. Wielkość mniejszości nie jest ustalana w sposób bezwzględny, lecz relatywny. Określa się ją w odniesieniu do liczebności szerszej zbiorowości, w ramach której funkcjonuje.
Pewne kategorie demograficzne lub strukturalne (klasy, stany) mogą podlegać deprywacji szans czy przywilejów, lecz nie spełniają definicyjnych wymogów (np. kobiety ze względu na liczebność, gdyż w prawie każdym społeczeństwie stanowią ponad połowę populacji)
Odrębność kulturowa, fizyczna (lub psychiczna). Polega najczęściej na odrębności języka, wyznania, zwyczajów.
Intersubiektywna więź społeczna. Mniejszość musi posiadać pewien rodzaj solidarności, tożsamości członków, może to być więź terytorialna, rasowa, poczucie identyfikacji z osobami podobnym, posiadającymi podobne cechy itp. Mniejszość istnieje wtedy, gdy dysponuje świadomością własnej odrębności i wynikających z niej konsekwencji.
Aymetria allokacji i uczestnictwa w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym lub w dostępie do władzy, bogactwa, prestiżu. Mniejszości kulturowe charakteryzują się pewnym upośledzeniem w stosunku do szerszej zbiorowości.
Ograniczona autonomia. Mniejszość nie posiada pełnej suwerenności.
Interes grupowy, który działa integrująco na grupę, mobilizuje jej członków do aktywnego działania w obronie własnego statusu.
„Przypisany” charakter członkostwa. Istnieją mniejszości, np. narowode i etniczne, które bardzo ciężko jest porzucić. Częściej zdarzają się przypadki konwersji wyznaniowej, lecz stanowią one wyjątek.
Historyczny i symboliczny atrybut mniejszości. Mniejszość tworzy własne symbole i tradycję, do których odwołuje się, i które przekazuje w procesie socjalizacji.
Pierwsze sześć atrybutów jest konieczne dla mniejszości, dwa ostatnie są wystarczające, ale nie muszą charakteryzować każdej grupy mniejszościowej.
SOCJOLOGICZNE TYPOLOGIE MNIEJSZOŚCI
Typologie oparte na rodzjach więzi łączącej jej członków:
mniejszości wyróżnione w oparciu o konkretne cechy biologiczne, fizjologiczne lub środowiskowe np. rasa, pokrewieństwo, przynależność terytorialna, język. Opierają się na przypisanym statusie członkostwa i czasowej lub trwałej dyskryminacji. Zajmują podrzędne miejsce w strukturze społecznej, cechuje je zwykle wysoki poziom endogamii. W ich obrębie rozróżnia się mniejszości: przybyłe i osiadłe, zwarte i rozproszone, otwarte i izolowane, graniczne i wewnętrzne, centralne i peryferyjne.
Przykłady: Aborygeni w Australii, Mohawkowie w Kanadzie, Romowie w Polsce, Czarni mieszkańcy RPA, można również zaliczyć mniejszości homoseksualistów.
mniejszości wyróżnione ze względu na kryteria kulturowe np. język, zwyczaje, styl zycia, tradycję, wiążą się z przypisanym członkostwem i mocnym poczuciem interesu grupowego. W ich obrębie wyróżnia się: a) mniejszości typu terytorialno-politycznego (będące częścią innych narodów-państw, np. Polacy na Litwie, Niemcy w Polsce), b) mniejszości narodowe nie wchodzące w skład innych narodów-państw (nie posiadają suwerenności politycznej i zwykle do niej nie pretendują, są to mniejszości kulturowo-etniczne, np. Baskowie w Hiszpanii, Łemkowie w Polsce), c) mniejszości o charakterze migracyjnym
mniejszości oparte na odrębności kulturowo-ideologicznej m. in. mniejszości wyznaniowe, charakteryzują się częściowo przypisanym członkostwem i wspólnym interesem. Są to mniejszości wyznaniowe i regionalne. Czasem cechy tego typu mniejszości przybierają przejściowo nieformalne grupy subkultury młodzieżowej (np. hippisi, punki)
mniejszości będące grupami interesów - mniejszości ekonomiczne i polityczne. Często zajmują pozycje uprzywilejowane w strukturze społecznej (np. arystokracja).
Podział mniejszości według L. Wirtha (ze względu na relacje mniejszości z większością):
pluralistyczne - są charakterystyczne dla społeczeństw demokratycznych, ich celem jest zminimalizowanie nierówności między nimi a szerszym społeczeństwem z zachowaniem własnej odrębności
asymilacyjne - mniejszości posiadające tendencję do upodobniania się do szerszej zbiorowości i utraty odrębności
secesjonistyczne - posiadają silne poczucie własnej odrębności i dążą do jej utrzymania, nawet kosztem konfliktów z szerszą zbiorowością
wojownicze - odrębny typ, który może być jednak traktowany jako podtyp mniejszości secesjonistycznych. Są to mniejszości, które w sposób czynny (agresywny) domagają się swoich praw (Irlandczycy z Irlandii Płn, Niemcy Sudeccy)
Podział mniejszości według Mardena (ze względu na genezę powstania):
aneksacyjne - powstały w wyniku przyłączenia jednych terytoriów do drugich w następstwie podboju lub traktatu pokojowego
kolonialne - powstały w wyniku dominacji jednej grupy nad drugą w procesie napływu obcej ludności na określone terytorium
niewolnicze - powstałe przed zniesieniem niewolnictwa, ale konsekwencje ich genezy są widoczne do dziś (np. Czarni Amerykanie)
imigracyjne - tworzą się w wyniku przemieszczeń terytorialnych ludności o charakterze przymusowym lub dobrowolnym (Polonia w USA)
DWA MODELE RELACJI WIĘKSZOŚĆ - MNIEJSZOŚĆ
MODEL KONFLIKTOWY |
MODEL INTEGRACYJNY |
|
|