Epoka kamienia - najwcześniejsza i najdłuższa z trzech epok prehistorii (po niej były jeszcze epoka brązu i żelaza) obejmująca okres od pojawienia się pierwszych używanych przez człowieka narzędzi kamiennych (około 4,5-4 mln lat temu) aż do momentu zdobycia umiejętności masowego wytwarzania przedmiotów metalowych (ziemie polskie: około 1800 roku p.n.e.).
Narzędzia z epoki kamienia:
Chopper, najstarszy i najprymitywniejszy typ narzędzia kamiennego.
Pięściak tzw. typu mikockiego, z ostrzem silnie wydłużonym, charakterystyczny dla poźniej kultury aszelskiej. Paleolit dolny.
Topór pięściowy, nazywany też rozłupcem. Paleolit dolny.
Protopięściak, najbardziej rozwiniąta forma narzędzia otoczakowego.
Zagrzebło, narzędzie do usuwania resztek ze skór tkanki tłuszczowej oraz mięsa.
Epokę kamienia można podzielić na 4 okresy:
paleolit - starsza (ok. 4,5 mln lat - ok. 8000 p.n.e.)
mezolit - środkowa (ok. 11000-7000 p.n.e.)
neolit - młodsza (ok. 8800-2000 p.n.e.)
eneolit - epoka miedzi, stanowiąca okres przejściowy między epokami kamienia i brązu (ok. 7000-1800 p.n.e.)
Paleolit (starsza epoka kamienia, zob. paleo, lit, epoka kamienia łupanego) - jedna z epok prahistorii, najstarszy i najdłuższy etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej, zwany też starszą epoką kamienia. Rozpoczyna się z chwilą pojawienia form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi (otoczaki, pięściaki i rozłupce). Termin paleolit wprowadził w roku 1865 angielski uczony John Lubbock.
Paleolit dzieli się na:
paleolit dolny - (ok. 2-2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)
paleolit środkowy - (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)
paleolit górny - (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)
paleolit późny - (ok. 14 tys. lat temu - 8 tys. lat p.n.e.)
Paleolit dolny (ok. 2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)
Paleolit dolny to okres trwający ok. 3 mln lat. W tym czasie, ok. 2,5 mln lat temu, przedstawiciele form przedludzkich zaczynają wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne (narzędzia otoczakowe). Najstarsza znana kultura to kultura Olduvai rozwijająca się w północno-zachodniej Tanzanii; tam otoczaki i rozłupce znaleziono obok szczątków Homo habilis.
W Etiopii znaleziono narzędzia otoczakowe wyprodukowane prawdopodobnie ok. 2,5 mln lat temu przez Australopithecus afarensis. Świadczyłoby to o tym, że obok gatunków Homo także australopiteki posiadały umiejętność wytwarzania narzędzi. Prawdopodobnie już 1,6 mln lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. Kultura Olduvai przetrwała ok. 2-1,5 mln lat i została zastąpiona przez kulturę aszelską. Z kulturą aszelską wiąże się umiejętność wznoszenia pierwszych schronień mieszkalnych. Ok. 1 mln lat temu znikają z powierzchni Ziemi ostatnie australopiteki, od tego momentu Ziemię zamieszkuje szybko rozprzestrzeniający się rodzaj Homo.
Ekspansja Homo
Około 1,8 mln lat temu rozpoczyna się wielka migracja rodzaju Homo z Afryki, początkowo do Azji i Europy, później na pozostałe kontynenty. Najstarsze znaleziska z tego okresu pochodzą z Gruzji (1,7 mln lat), Chin (1,9 mln lat), Hiszpanii (1,2 mln lat) i z Izraela (900 tys. lat temu). Prawdopodobnie już 700-400 tys. lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. W Europie kultura ta pojawia się dopiero ok. 500 tys. lat temu. Około 200 tys. lat temu pojawiła się kultura mustierska i trwa do ok. 40 tys. lat temu.
Zdobycze ewolucyjne
australopiteki zdobywają umiejętność posługiwania się najprostszymi narzędziami (narzędzia otoczakowe)
formy przedludzkie ewoluują, co prowadzi do powstania rodzaju Homo
człowiek paleolitu rozwija umiejętność posługiwania się narzędziami, powstaje pierwszy przemysł otoczakowy (kultura Olduvai)
człowiek zaczyna się rozprzestrzeniać na inne kontynenty
człowiek zaczyna szukać schronienia przed niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi - wykorzystuje jaskinie i zaczyna budować pierwsze schronienia
człowiek poznaje przydatność ognia
Paleolit środkowy (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)
W paleolicie środkowym paleoantropy (Homo neanderthalensis) udoskonaliły techniki obróbki kamienia, używały broni miotanej (dzidy, oszczepy) i stworzyły zalążki kultury duchowej, obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm. Według najnowszych badań datowany jest na 500 tys. lat.
Paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)
Muszle Nassarius kraussianus znalezione w jaskini Blombos, z widocznymi otworami wykonanych narzędziem. Muszle znalezione w jakini Blombos w warstwie mułu sprzed 75000 lat
W paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu.
Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich, rozkwitł przemysł rogowy i kościany, rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich (m.in. zaczęto używać łuku do polowania) i nowych form budownictwa mieszkalnego. Powstała sztuka, plastyka figuralna, zdobnictwo i ornamentacja na narzędziach.
Paleolit późny (ok. 14 tys. lat p.n.e. do 8 tys. lat p.n.e.)
Ostatni etap paleolitu, ograniczony do Niżu Środkowoeuropejskiego i sąsiadującego z nim pasma wyżyn. Cofnięcie się lądolodu skandynawskiego pobudziło wówczas żyjące na tym obszarze grupy ludzi do ekspansji na obszary położone na nizinach. Doszło do wykształcenia nowych kultur:
- magdaleńskiej (jedna z kultur późnego paleolitu, występująca w Europie zachodniej i środkowej. Nazwa wywodzi się od miejscowości La Madeleine, w departamencie Dordogne we Francji. Kultura magdaleńska charakteryzowała się dość wyrafinowaną produkcją narzędzi z krzemienia, rogu i kości. Z tego okresu pochodzi na przykład igła kościana z uszkiem. Do kultury magdaleńskiej zaliczają się odkryte w jaskiniach, głównie Francji i Hiszpanii, monumentalne przykłady malarstwa naskalnego w jaskiniach: Altamira, Lascaux, Font-de-Gaume i inne.)
- kultura z tylczakami łukowymi
- kultura hamburska (jest to kultura archeologiczna paleolitu schyłkowego, która ok. 12 tys. lat temu, jako pierwsza wkroczyła na Niż Środkowoeuropejski. Jej przedstawiciele prowadzili selektywne polowania na renifery przy użyciu łuku. Do narzędzi kamiennych charakterystycznych dla tej kultury zaliczamy ostrza z zadziorami, które służyły jako groty strzał i oszczepów oraz przekłuwacze asymetryczne do obróbki kości i rogu. Na ziemiach polskich narzędzia kamienne kultury hamburskiej znajdujemy na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce.)
- kultura z liściakami (Kultury ostrzy trzoneczkowatych - schyłkowopaleolityczny krąg kultur, dawniej zwany "kulturami z liściakami". Podobnie jak ostrza trzoneczkowate zwano liściakami. Od jakiegoś czasu preferuje się obecne nazewnictwo.Kultury te wykształciły się na Niżu Europejskim. Cechą charakterystyczną jest inne instrumentarium oraz pojawienie się ostrzy z wydzielonym trzonkiem, grotów, które są najbardziej charakterystycznym elementem tych kultur. W skład kompleksu wchodziły:
kultura Bromme-Lyngby (od stanowisk na terenie Danii)
kultura ahrensburska (Ahrensburg k. Hamburga) - Niemcy
kultura świderska (Swidry Wielkie, Otwock) - Polska
kultura desneńska (Desna, dopływ Dniepru) - Niż Rosyjski
Jest to efektem rozprzestrzeniania się wcześniejszych zespołów Bromme-Lyngby, powstających w pn. części Półwyspu Jutlandzkiego w okresie Allerødu (ok. 11 800 - 10 800 lat B.C). Była to kultura łowców reniferów egzystująca na terenie obecnej Danii oraz poszerzonym szelfie południowego Bałtyku. Kultura Lyngby zaczęła się przesuwać w kierunku południowym w okresie ochłodzenia młodszego Driasu (ok. 10 800 - 9 500 lat B.C); objęła Niż Środkowoeuropejski w postaci kultury świderskiej i kultury ahrensburskiej a dalej na wschód kultury desneńskiej. W młodszym Dryasie zanika kultura Bromme-Lyngby. Istniejące w tym czasie trzy jednostki kulturowe: ahrensburska, świderska i desneńska związane były z migrującymi z południa na północ w lecie i odwrotnie w zimę łowcami renifera. Szlaki tych wędrówek biegły głównie dolinami większych rzek. W początkach holocenu, wraz z migracją renifera na północ, starsze kultury zaczęły zanikać. Powstają natomiast młodsze warianty na terenie Skandynawii - kultury: Fosna, Komsa i Suomusjärvi.)
Około 12 tys. lat temu dochodzi do udomowienia psa, 10 tys. lat temu zaczyna się rozwijać rolnictwo i hodowla zwierząt, a 8 tys. lat temu powstają pierwsze miasta, dając początek wielkim cywilizacjom, a tym samym kończąc prehistoryczny etap rozwoju ludzkości.
Paleolit na ziemiach polskich jest zagadnieniem, o którym wiadomo bardzo mało. Był to okres cofania się lodowca i trwał od pojawienia się pierwszych ludzi (ok. 0,5 mln lat temu) do początków holocenu (ok. 8 tys. p.n.e.).
Paleolit dolny (homo erectus)
Pierwsi ludzie pojawili się na ziemiach polskich ok. 500 tys. lat temu i byli to przedstawiciele gatunku homo erectus. Świadczą o tym znaleziska w Trzebnicy (niedaleko Wrocławia), w Rusku (koło Strzegomia) i Rozumic koło Kietrza, które w tamtych czasach leżały tuż przy jęzorze lodowca (było to zlodowacenie południowopolskie w innych państwach nazywane zlodowaceniem Mindel). Dogodnym terenem do osiedlania się ludności była także Małopolska.
Lodowiec powrócił ok. 300 tys. lat temu - tym razem było to zlodowacenie środkowopolskie, inaczej zwane zlodowaceniem Odry, lub (nazwa międzynarodowa) zlodowaceniem Riss. Na Śląsku lodowiec nadal sięgał nieco za Odrę, a tymczasem na wschodzie Polski sięgał już tylko trochę za Pilicę i Wieprz toteż coraz więcej ludzi zaczęło osiedlać się na terenie Małopolski. Wtedy to na tych terenach zaczęła rozwijać się kultura aszelska, którą charakteryzują pięściaki o migdałowym kształcie
Paleolit środkowy (neandertalczyk)
ok. 250 tys. lat temu na ziemie polskie przybył neandertalczyk, czyli homo sapiens neanderthalensis. Zakończył fazę dolnego paleolitu na ziemiach polskich, przynosząc ze sobą kulturę mustierską typową dla tego gatunku na całym świecie, a także wykształcił charakterystyczną tylko dla paleolitu „polskiego” kulturę prądnicko-mikocką, której ślady można znaleźć tylko w jaskiniach, gł. na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Jaskinia Ciemna - Ojców niedaleko Krakowa) i Wyżyny Małopolskiej (Jaskinia Raj - Chęciny koło Kielc), gdzie znaleziono ślady kultury mustierskiej, którą można spotkać na stanowiskach w Krakowie, Olkuszu,Piekarach Śląskich i w Olsztynie pod Częstochową. Trochę później lodowiec nieco ustąpił - tę fazę zlodowacenia nazywamy stadiałem Warty, czoło lodowca znajdowało się mniej więcej na linii Bug - Warszawa - Łódź - Kalisz - Głogów - Żary.
ok. 80 tys. p.n.e. - zlodowacenie Wurm I na ziemiach polskich (brak polskiej nazwy zwyczajowej), wyludnienie ziem polskich
Paleolit górny (człowiek współczesny)
ok. 35 tys. p.n.e. na ziemie polskie przybył homo sapiens sapiens, czyli człowiek współczesny. Kończy on fazę środkowego i zaczyna górny paleolit. Teraz lodowiec sięga za Noteć i obejmuje tereny płn. Mazur, Podlasia, a także całą Warmię w związku z tym na Mazowszu i w Wielkopolsce zaczynają pojawiać się ludzie. Na świecie to zlodowacenie nazywane jest zlodowaceniem Würm II, a w Polsce zlodowaceniem północnopolskim. W tym okresie na Śląsku przeważa kultura szelecka, a w Małopolsce, a także po trosze na Górnym Śląsku dominuje jednak kultura oryniacka. Na Podkarpaciu np. w Nowym Sączu widać ślady kultury graweckiej.
ok. 20 tys. p.n.e. - rozpoczyna się zlodowacenie bałtyckie, w Europie zwane zlodowaceniem Würm III i IV, obejmujące pas pobrzeży nadbałtyckich i północne rubieże Warmii i Mazur. Następuje wyludnienie ziem polskich z wyjątkiem Małopolski, gdzie nadal rozwija się kultura oryniacka, a także zmierzającą już jednak ku schyłkowi kultura grawecka
Po zlodowaceniach
ok. 14 tys. p.n.e. - zlodowacenie ustępuje, na tereny Pomorza, Mazur i płn. Wielkopolski pojawiają się pierwsi „osadnicy” (oczywiście nie chodzi o stałych osadników a jedynie o płynny przepływ przez te ziemie paleolitycznych ludów koczowniczych, odnosi się to do całego artykułu). Na terenach wschodniej i środkowej Polski rodzi się kultura świderska (Świder Wielki, Radom, Łęczyca, Grzybowa Góra), która swój szczyt osiągnie ok. 10 tys. lat p.n.e. Tymczasem na reszcie ziem polskich włącznie z Polską środkową, która mimo rozwijania kultury świderskiej pozostała pod wpływem, kultur zachodnioeuropejskich. Kultury te rozwijały się na ziemiach polskich od 15 tys. p.n.e. i były to:
kultura magdaleńska (15 tys. p.n.e. - 10 tys. p.n.e.) - najwcześniejsza ze wszystkich wymienionych poniżej, główne stanowisko archeologiczne, w którym widać ślady tej kultury to Jaskinia Maszycka koło Krakowa gdzie znaleziono m.in. groty oszczepów, a także charakterystyczne dla tej kultury przedmioty ceremonialne z fallicznymi zakończeniami.
kultura hamburska (13 tys. p.n.e. - 10 tys. p.n.e.)
kultura federmesser (13 tys. p.n.e. - 9 tys. p.n.e.)
kultura ahrensburska (12 tys. p.n.e. - 8 tys. p.n.e.)
9 tys. lat temu - następuje ocieplenie klimatu
11,7 tys. lat temu (9,7 tys. lat p.n.e.) - rozpoczyna się holocen, a na ziemiach polskich jednocześnie rozpoczyna się mezolit - epoka przejściowa między paleolitem a neolitem
Warunki życia podczas interglacjałów
Ogólne warunki klimatyczne i gospodarcze w paleolitycznej „Polsce”:
zmienny i zimny klimat - Polska aż do końca paleolitu znajdowała się w bezpośrednim pobliżu lodowca
słabe gleby - ten warunek był ważniejszy w neolicie, ale także w paleolicie od gleb zależała ilość i jakość roślin rosnących na pewnym obszarze, a poza tym zwierzęta, na które polował paleolityczny człowiek, też musiały jeść rośliny, toteż im gorsze gleby tym mniej roślin, a im mniej roślin tym mniej pożywienia roślinnego, a co za tym idzie także zwierzęcego, dla człowieka
duża odległość od ośrodków rozwoju człowieka (Bliski Wschód, wcześniej Afryka) - małe prawdopodobieństwo zawitania ludzi na tym obszarze
bardzo mało bogactw naturalnych
Wszystkie te czynniki wpłynęły na to, że Polska nie była dogodnym terenem do (oczywiście tymczasowego) osiedlania się i dlatego mało jest śladów obecności człowieka na tych terenach - po prostu nie było ich wielu.
Mezolit, epipaleolit - środkowy okres epoki kamienia trwający od około 11000 - 7000 p.n.e. na Bliskim Wschodzie i około 8000 - 4800 p.n.e. na terenach Niżu Środkowoeuropejskiego, stanowiący stopniowe przejście od paleolitu do neolitu i związany z postępującymi przemianami klimatycznymi (schyłek zlodowacenia).
W Mezolicie wyróżnia się trzy fazy (okresy) klimatyczne:
fazę preborealną - stopniowe ocieplenie klimatu po ustąpieniu lodowca, występowanie lasów iglastych
fazę borealną - znaczne ocieplenie, duży udział lasów liściastych, wzrost wilgotności, poziomu morza, powstanie jezior, bagien i torfowisk,
fazę atlantycką - ustabilizowanie klimatu, łagodne zmiany pór roku.
Okres ten cechuje przejście z gospodarki łowiecko-zbierackiej do gospodarki wytwarzającej. Moment pojawienia się elementów gospodarki wytwarzającej wyznacza koniec gospodarki łowiecko-zbierackiej. Podstawowe źródła wyżywienia w okresie mezolitu stanowiły zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo i początkowe rolnictwo, nastąpiło udomowienie owcy i świni. Wynalezione zostały: siekiera, łuk, czółno, rozpoczęto wydobycie krzemienia w kopalniach odkrywkowych (w Polsce - Orońsko), pojawiają się wyroby mikrolityczne, początki plecionkarstwa i tkactwa. Ludność mezolityczna prowadziła jeszcze na ogół koczowniczy tryb życia (okresowe osady otwarte i schronienia skalne).
Mezolit jest najlepiej poznany na terenie Europy, gdzie wydziela się trzy podstawowe zespoły kultur: krąg zachodni, krąg północny i północno-wschodni.
Pod koniec mezolitu pojawiają się najwcześniejsze świadectwa przechodzenia do gospodarki wytwórczej na obszarze Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. żyznego półksiężyca (Lewant, góry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, góry Zagros, Chuzestan). Zalążki kształtowania się tej gospodarki wywodzą się z: kultury natufskiej i kultury zarzyjskiej. Tam właśnie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, Dżarmo, Çayönü Tepesi).
Mezolit jest zjawiskiem regionalnym, związanym ze sposobem adaptacji wczesnych społeczności ludzkich do nowych warunków środowiskowych holocenu.
Na ziemiach polskich znaleziska z okresu mezolitu są nieliczne. Wyróżnić można cztery kultury archeologiczne mezolitu na ziemiach polskich: kultura komornicka, kultura janisławicka, kultura kundajska, kultura chojnicko-pieńkowska. W okresie mezolitu na ziemiach polskich wystąpiła mikrolityzacja i geometryzacja kształtów narzędzi czyli tendencja do zmniejszania wielkości ostrych narzędzi i broni krzemiennych. Mikrolityzację zainicjowała lepsza technika delikatnego retuszu, także brak i trudności z dostępem do krzemienia.
Na ziemiach polskich znanych jest kilka pochówków mezolitycznych. Najbardziej znanym jest pochówek z miejscowości Janisławice. Jest to grób mężczyzny w wieku między 30, a 40 rokiem życia bogato wyposażony, zawierający ponad 50 wyrobów kościanych i tyleż wyrobów krzemiennych. Ciało posypano hematytem i ułożono w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami i plecami opartymi o ścianę jamy grobowej. W rękach mężczyzna trzymał łuk i kołczan ze strzałami, z których zachowały się jedynie groty. Posiadał także naszyjnik z zębów jelenia i wisiorki z kłów dzika. Znane są także pochówki z okolic Giżycka, skromniejsze, z mężczyznami spoczywającymi w pozycji leżącej.
Neolit (grec. neo - "nowy", líthos - "kamień"; inaczej młodsza epoka kamienia, epoka kamienia gładzonego) - końcowy okres epoki kamienia (poprzedzający epokę brązu). Jego charakterystyczne cechy to uprawa roślin i hodowla zwierząt oraz stałe osady. Proces ten nazwano "rewolucją neolityczną". W neolicie rozwijały się też nowe techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Nazwa epoki wprowadzona przez Johna Lubbocka w 1865 roku.
Neolit najwcześniej rozpoczął się w obszarach żyznego półksiężyca (Izraela, Syrii, Palestyny) na początku IX tysiąclecia p.n.e. Później około 8 tys. lat p.n.e. na terenach Turcji, Iraku i Iranu, 7500 lat p.n.e. w Chinach, 7 tys. p.n.e. w Pakistanie i Europie południowo-wschodniej, 6200 lat p.n.e. w Dolinie Gangesu, 5500 lat p.n.e. w Europie Środkowej, 4500 lat p.n.e. w Europie Północnej. W Ameryce Środkowej rolnictwo i osiadły tryb życia rozpoczął się 5000 - 4500 lat p.n.e., jednak nazywa się ten okres Archaicznym.
W neolicie zaczęto uprawiać takie rośliny jak: pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto w oparciu o gospodarkę żarowo-kopieniaczą (zobacz rolnictwo). Najstarsze znaleziska osad z gatunkami jęczmienia i pszenicy datowane są na 8350 p.n.e. (za pomocą węgla C14). Pod koniec neolitu następuje wprowadzenie orki sprzężajnej. Początkowo hodowla ograniczała się do kóz i owiec (były to pierwsze udomowione zwierzęta oprócz psa, którego udomowiono już w paleolicie). Około 7000 lat p.n.e. udomowiono bydło i świnie, pojawiły się stałe osady i ceramika.
Upowszechnia się ceramika, choć np. w Japonii używano jej już w mezolicie (wczesne fazy kultury Jōmon). Powstają naczynia, misy, figurki, garnki itp. Zaczynają się rozwijać nowe technologie: tkactwo, górnictwo krzemienia, dalekosiężna wymiana różnorodnych surowców.
Rozwijają się kulty religijne - prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako bóstwa płodności (figurki kobiece) i kult słońca (toporki, motywy krzyża wpisanego w koło). W tym okresie powstają także monumentalne budowle związane z tzw. "ideą megalityczną"; menhiry np. w Carnac, dolmeny np. w Holandii i w Borkowie na Pomorzu oraz kromlechy np. w Stonehenge. W Polsce specyficznym przejawem tej idei były tzw. grobowce kujawskie. Od ok. 4500 p.n.e. rozwija się kultura megalityczna w Europie (zobacz: megalit). Powstają rozległe osiedla (w Polsce o powierzchni 6-12 ha), niekiedy o charakterze obronnym. Do ważniejszych kultur tego okresu zalicza się kulturę badaryjską i kulturę Halaf. Irokezi, Pueblo, Majowie, Maorysi są przykładami ludów używających w czasach nowożytnych narzędzi kamiennych.
Na terenach Polski neolit trwał w latach 5200-1900 p.n.e. Do kultur tej epoki zalicza się:
kultury naddunajskie
kultura pucharów lejkowatych
kultura amfor kulistych
kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej
kultury z ceramiką sznurową
kultury pucharów dzwonowatych
Umiejętność uprawy rośliny i hodowli zwierząt, na tereny Polski przyniosła ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej w V tysiącleciu p.n.e. To ona przyniosła ze sobą z okolic środkowego Dunaju umiejętność wyrobu ceramiki. Należała do kultur naddunajskich i przenikała na północ przez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Do tej kultury zalicza się między innymi stanowisko archeologiczne w Olszanicy w Krakowie i w Brześciu Kujawskim. W IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się na terenach polskich ludność z kręgu kultur lendzielskich. W III tysiącleciu p.n.e. napłynęła ludność z kręgu kultur nadcisańskich, a po niej ludność z kręgu kultur ceramiki promienistej.
Na terenach Warmii i Mazur, w III tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniła się ludność kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Między latami 3500 - 1900 p.n.e. pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, do niej zalicza się odkryte ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickim. Na ten okres przypada początek eksploatacji kopalni krzemienia w Krzemionkach w Górach Świętokrzyskich. W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiła się ludność kultury ceramiki sznurowej, zajmująca się głównie pasterstwem. Między latami 2700 - 2000 p.n.e. pojawiła się kultura amfor kulistych. Pod koniec neolitu, na tereny południowej Polski, dotarła z Czech i Moraw ludność kultury pucharów dzwonowatych.
Chalkolit, (zwany też eneolitem lub epoką miedzi) - jedna z epok prehistorii, okres przejściowy między archeologicznymi epokami kamienia i brązu, w trakcie którego wśród ludów neolitycznych weszły do użycia pierwsze wyroby z metalu, przede wszystkim z miedzi (narzędzia, broń, ozdoby), chociaż nadal w powszechnym użyciu były narzędzia wyrabiane z kamienia i krzemienia.
Czas trwania eneolitu był zróżnicowany terytorialnie. W Polsce pierwsze wytwory z miedzi pojawiły się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. w kulturze lendzielskiej i grupach kultury polgarskiej, jednak w porównaniu z terenami naddunajskimi i południowoeuropejskimi są to znaleziska niezbyt liczne i głównie z importu, aczkolwiek są również znane ślady rodzimego odlewnictwa i kucia miedzi (Złota k. Sandomierza).
W Egipcie chalkolit trwał w latach między 5500-3100 p.n.e.. W Europie (Kultura Vinča) odkryto przemyślny warsztat hutnictwa miedzi z kominem i rurami napowietrzającymi datowany na ten sam początkowy okres. Znaleziono ozdobne miedziane figurki.
Nazwa pochodzi od gr. chalkós - miedź