FILOZOFIA

HEGEL

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831).

POGLĄDY

1). IDEALIM EWOLUCYJNY:

- myśl jest pierwotna, rzeczy są tylko jej wytworami

- byt i myśl ma naturę logiczną

- składnikiem bytu i myśli jest pojęcie

- istotą bytu jest ogólność

- byt w całości jest absolutem i wtedy jest racjonalny oraz logiczny

- byt w swej istocie jest zmienny, dzięki czemu wytwarza z siebie mnogość postaci

- byt rozwija się nieustannie

- ten rozwój cechuje konieczność

- to co konieczne, jest zgodne z rozumem

2). ZAKRES MYŚLI HEGLA:

- przyroda i duch to 2 postaci, w które „odziany” jest byt

- pierwotną postacią bytu jest pojęcie

- antytezą jest przyroda

- przyroda jest ideą, oddzieloną od myśli

- synteza idei i przyrody jest duch

- istnieje duch obiektywny i duch absolutny

- prawo, państwo, moralność to główne postaci ducha obiektywnego

- sztuka, religia, filozofia to główne postaci ducha absolutnego

3). FILOZOFIA PAŃSTWA I DZIEJÓW:

- państwo jest nieuniknioną postacią, do której duch obiektywny musi dojść w swoim rozwoju

- społeczeństwo to wyższa postać ustroju, gdyż jest wytworem czynników naturalnych, państwo jest natomiast wytworem czynników ideowych

- naród zorganizowany w państwo to największa ziemska potęga

- najpełniej duch obiektywny objawia się w dziejach państwa, bo naturę ducha stanowi rozwój

- historia to jednolity i konieczny rozwój idei, to stopniowe formowanie się „ducha świata” w czynach i losach narodów i państw

- narody są objawami i narzędziami tego ducha

- w każdej epoce jeden naród go reprezentuje, poniekąd dominując nad innymi narodami

- w związku z czym Hegel w swej historiozofii rozróżnia 4 wielkie okresy: wschodni, grecki, rzymski i germański, odpowiadające niejako wiekowi dziecięcemu, chłopięcemu, męskiemu i starczemu

- każdy taki okres, to szczebel w rozwoju ducha.

4). FILOZOFIA SZTUKI:

- piękno (sztuki) wyrazem ducha absolutnego

- historia sztuki dzieli się na 3 wielkie okresy:

1. sztuka wschodnia (symboliczna, gdyż jej forma nie opanowała treści, stąd jedynie tę treść symbolizuje)

2. sztuka starożytna (to klasyczne połączenie formy i treści)

3. sztuka chrześcijańska (romantyczna, gdyż treść ideowa ma w niej przewagę nad formą).

Tę historyczną konstrukcję Hegel uzupełnia jeszcze następującą:

4. w architekturze przeważa treść symboliczna

5. w plastyce treść klasyczna

6. w malarstwie i muzyce treść romantyczna.

Poezja jest najzupełniejszą i najdoskonalszą ze sztuk, łączącą wszystkie 3 typy:

7. czynnik architektoniczny i muzyczny przeważa w liryce

8. plastyczny i malarski w eposie

9. liryczny łączy się z epicznym w dramacie.

5). FILOZOFIA RELIGII: sztuka posługuje się kontemplacją, a religia wyobrażeniami. Religia to zespół wyobrażeń. Istnieją 3 fazy rozwoju religii:

1. wschodnie religie natury

2. religia indywidualności duchowej (przechodzi przez 3 fazy: wzniosłości u Żydów, piękna u Greków, celowości u Rzymian)

3. absolutna religia prawdy, wolności i ducha, czyli chrześcijaństwo (chrystianizm).

SHOPENHAUER

Artur Schopenhauer (1788-1860).

POGLĄDY:

1). FENOMENALIZM:

- hasło Schopenhauera: Świat jest moim wyobrażeniem

- umysł nie kopiuje rzeczy „z świata”, ale zabarwia je własną naturą

- stąd poznaje się jedynie zjawiska

2). METAFIZYKA WOLUNTARYSTYCZNA:

- nie można wyjść poza wyobrażenia, czyli poza zjawiska

- sami jesteśmy rzeczami w sobie, poznającymi i przeznaczonymi do poznawania

- do istoty rzeczy można dojść od wewnątrz, nie od zewnątrz

- rzecz może sama o sobie uzyskać samowiedzę, pouczającą nas, że jesteśmy wolą. Jest to jedyne, co jest nam wprost wiadome

- wszystko inne, co nam poniekąd znajome, to tylko zjawiska (wyobrażenia)

- wola jest osnową przyrody, w której siły są objawami woli

- zatem świat jest „wolą i wyobrażeniem”: wewnętrzną jego istotę stanowi wola, zewnętrznie objawia się on jako wyobrażenie.

3). PESMISTYCZNY POGLĄD NA ŚWIAT, ETYKA WSPÓŁCZUCIA I ESTETYKA KONTEMPLACYJNA:

- na naszym dnie i dnie wszystkich rzeczy znajduje się bezrozumny popęd, działający bez celu, nie ukojony

- nic nie zaspokoi tego popędu, czemu towarzyszy ciągłe poczucie braku, niezaspokojenia, niezadowolenia

- mimo dążenia do szczęścia, nie możemy go osiągnąć

- towarzyszy temu nieustanny lęk, zwłaszcza lęk przed śmiercią

- nie ucieknie się przed śmiercią, ale poprzez rezygnację z pożądań i potrzeb można oderwać się od świata, stać się mu obcymi i wyzwolić z cierpienia, jakie świat ze sobą niesie

- życie zatem jest męką dla wszystkich

- widok innych cierpiących wzbudza w nas współczucie

- to nasze współczucie jest naturalną reakcją, motywem działania oraz czynnikiem wyzwolenia: przejąwszy się cudzym cierpieniem, odrywamy się i wyzwalamy od własnego cierpienia

- kolejne źródło ulgi w cierpieniu to sztuka

- także sztuka jest zdolna zatrzymać pęd woli, będący osnową życia i przyczyną cierpienia

- wobec sztuki zatapiamy się w kontemplacji, w której ustaje działanie popędów i woli

- kontemplacja ta jest bezinteresowna, wyzbyta pożądań, stąd niesie nam ulgę, ale i najwyższe poznanie

- kontemplacja zatrzymuje ten zmienność, chwyta w rzeczach to, co niezmienne.

KIERKEGAARD

ŻYCIE:

Søren Kierkegaard (1813-1855)

POGLĄDY:

1). FILOZOFIA EGZYSTENCJALNA:

- życie ma wiele postaci

- przed człowiekiem stoi w życiu nieuchronne: „albo-albo”, czyli konieczność wyboru.

2). SKOŃCZONOŚĆ I NIESKOŃCZONOŚĆ W ISTNIENIU:

- podstawową cechą istnienia ludzkiego jest jego czasowość

- to istnienie zawsze rozwija się, staje się coraz to inne, nigdy nie ma kresu

- to istnienie jest „stawaniem się”

- mimo iż istnienie ludzkie jest zawsze czasowe, skończone, doczesne, patrzymy na nie pod kątem wieczności

- tym sposobem doczesność sprzęga się w nas z wiecznością

- to sprzęgniecie jest niejako źródłem ludzkich sprzeczności i cierpień

- nie może bowiem uwolnić się od przeciwieństw i konfliktów, nieuchronnych zresztą między zmiennym istnieniem a niezmiennym bytem, przemijaniem i wiecznością, czyli między człowiekiem i Bogiem

- dla nas, mających naturę zupełnie inną od boskiej, Bóg jest i zawsze będzie paradoksem.

3). DĄŻENIE DO NIESKOŃCZONOŚCI I OBAWA PRZED NIESKOŃCZONOŚCIĄ:

- wyrywamy się z istnienia, czyli przemijania do wieczności, czego wyrazem jest w szczególności religia, z jednej strony nam niezbędna, ale z drugiej niosąca wątpliwości i cierpienia

- nic bowiem nie wypełni przepaści istniejącej między nami a bytem boskim, wiecznym, absolutnym

- każde zbliżenie się do Boga poniża, przekonując nas o własnej bezsile, powoduje też w nas lęk i drżenie będące naturalnym sposobem, w jaki w naszym istnieniu manifestuje się Bóg

4). PODZIAŁ RELIGII:

- istnieją 2 rodzaje religii: „religia A” i „religia B”

- ukazują one nam wieczność

- „religia A” ukazuje wieczność tylko jako dalsze tło naszej egzystencji. Ta wieczność przeraża nas, jest dla nas paradoksem i męczarnią, ale także jest nam względnie dostępna, nie wymaga zerwania z całym naturalnym porządkiem istnienia

- „religia B” wprowadza Boga w samo nasze istnienie: urąga rozumowi oraz jeszcze potęguje paradoks i męczarnię. Taką religią jest chrześcijaństwo. Naturalnym stosunkiem do takiej religii jest tylko lęk i groza.

- w efekcie wytwarzają się w nas 2 przeciwstawne dążenia: do nieskończoności oraz obrona swego kruchego życia przed nieskończonością

- kolejna rzecz istotna, to pragnienie poznania samego siebie, a z drugiej strony pragnienie ukrycia się przed sobą, ukrycia swoich aspiracji, szczególnie aspiracji do wieczności, niewygodnych, gdyż wytrącających nas z doczesnej egzystencji.

5). TYPY ŻYCIA

- zależnie od dominacji w nas konkretnego dążenia, wytwarzają się różne typy, czyli „stadia” życia. Oto one:

1. Typ estetyczny: pochłonięty możliwościami, dający najwięcej materiału artyście i poecie, przebiegający od jednych przeżyć do drugich będący przemianą.

2. Typ etyczny: poszukujący w życiu rzeczywistości, stąd cechuje go powaga i poczucie odpowiedzialności; po odnalezieniu przeżyć, trwający przy tych przeżyciach oraz je powtarzający. Typ ten jest trwaniem, za którym idzie skupienie, wejście w siebie i pogłębienie.

3. Typ religijny: osobisty, wprowadzający Boga do istnienia.

6). SUBIEKTYWNOŚĆ PRAWDY:

- poznanie ludzkie jest niepewne

- nie jesteśmy w stanie pokonać tej niepewności, stąd też nie dojdziemy nigdy do prawdy obiektywnej, najwyżej osiągniemy jej subiektywne poczucie

- prawda zatem jest subiektywna.

HERBERT SPENCER

Herbert Spencer (1820-1903)

POGLĄDY:

1). EWOLUCJONIZM:

- rzecz podlegająca rozwojowi jest zmienna, podlega bowiem przemianom

- przemiany rzeczy dokonują się stale i stopniowo

- przemiany te dokonują się w jednym kierunku wg jednego prawa

- rozwój jest powszechnym prawem świata (ewolucjonizm)

- rozwój ten polega zwłaszcza na różnicowaniu się części (pierwsza cecha rozwoju)

- kolejną cechą to potęgująca się zwartość rozwijającego się układu, następnymi to jego określoność, porządek, równowaga

- w rozwoju układ przechodzi:

*od stanu jednorodności do stanu różnorodności, ale zarazem

*od stanu luźniej do ściślej związanego i

*od stanu nieokreślonego i chaotycznego do bardziej określonego i uporządkowanego.

- takie prawo rozwoju działa także np. w świecie społecznym.

- rozwój, różnicujący i związujący układy, nadając im coraz większą równowagę, udoskonala je, zatem jest postępem

- ten postęp ma swoje granice: gdy układ osiągnie równowagę, nie może już postępować do przodu, zatem zatrzymuje się, a nawet cofa, gdyż każda równowaga nie może utrzymać się na stałe. Stąd w historii epoki postępujące i cofające się.

2). EWOLUCJONISTYCZNA PSYCHOLOGIA I TEORIA POZNANIA:

- zjawiska psychiczne są ogniwem ogólnego rozwoju przyrody organicznej

- rozwój wytworzył formy umysłu i zastąpi je przez inne. Formy te rozwijają się i przemieniają

- rozwój wytworzył też sam umysł, nie tylko jego formy.

3). ETYKA EWOLUCJONISTYCZNA:

- istnieją tylko prawa przyrody

- jeśli istnieje jakieś kryterium powinności, dobra i zła, tylko jedynie w prawach przyrody

- istnieją 2 prawa: prawo życia i prawo walki o byt

- etyczne jest zatem postępowanie zgodne z przyrodą

- wartość moralna przestanie obowiązywać po dojściu rozwoju ludzkości do kresu, gdyż wtedy ludzkość będzie w pełni przystosowana do praw przyrody

4). AGNOSTYCYZM:

-istnieje także rzeczywistość niepoznawalna

- względność zjawisk, czyli ich nie-ostateczność, wskazuje na istnienie czegoś bezwzględnego

- nauka podobnie jak religia dochodzi do tajemniczego, „niepoznawalnego” bytu. Tajemnica jest ostatnią tezą nauki, zaś pierwszą religii.

NIETZSCHE

Friedrich Nietzsche (1844-1900).

POGLĄDY:

1). RELATYWISTYCZNA TEORIA POZNANIA:

- nasze czynności i wytwory ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowymi

- poznanie służy tym potrzebom

- prawda jest subiektywna i względna

- umysł ludzki fałszuje rzeczywistość

- rzeczywistość bowiem jest ciągłą zmiennością, jest chaosem i nieprzebranym bogactwem

- nasze prawdy to złudzenia

- tworzymy przez to fałszywy obraz rzeczywistości, deformujemy ją.

2). RELATYWISTYCZNA TEORIA WARTOŚCI: t

- względne, subiektywne i jedynie biologicznie uwarunkowane są też nasze oceny moralne

- nie istnieje moralność obiektywna, powszechnie obowiązująca; każdy ma taką, jaka mu jest potrzebna do celów życiowych i jaka odpowiada jego uczuciom, czyli każdy ma taką moralność, jaką ma naturę

- stąd iż natura jednych ludzi jest silna a innych - słaba, istnieje moralność silnych, czyli panów oraz moralność słabych, czyli moralność niewolników

- silni cenią dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w realizacji swych zamiarów (są to ich istotne zalety), natomiast słabi muszą cenić to, co pomaga ich słabości, tzn. litość, miękkość serca, miłość, altruizm, względność.

3). GŁÓWNE ZAŁOŻENIA ETYKI NIETZSCHEGO:

• założenie wartości życia: tylko życie posiada wartość bezwzględną; ono jest źródłem wszystkiego posiadającego tę samą wartość

• założenie wolności silnego: wolność należy się tylko temu, kto posiada dosyć siły, by ją sobie zapewnić

• założenie nierówności: ludzie są lepsi i gorsi, w zależności od tego, ile mają w sobie siły i życia.

Wg Nietzschego złe są tradycyjne zasady: sprawiedliwości (Równość jest znamieniem upadku), użyteczności, altruizmu (Samolubstwo dostojnych jest stanem świętym), litości, prymatu dóbr duchowych, prymatu ogółu, wychowania, nagrody i kary.

4). NADCZŁOWIEK (twór w filozofii Nietzschego):

- to ideał człowieka

- nie istnieje on realnie, a więc należy go i można wyhodować

- jest to zwłaszcza ideał doskonałości biologicznej: ideał żywotności, ale też doskonałości duchowej, dostojności i twardości wobec innych i samego siebie.

5). POSTAWA APOLLIŃSKA I DIONIZYJSKA:

- są 2 podstawowe ludzkie postawy (czerpie z antyku)

- te postawy symbolizują greccy bogowie: Apollo i Dionizos

- postawa apollińska ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne, natomiast postawa dionizyjska ceni zwłaszcza pełnię i płodność życia, jego pęd znoszący granice, obalający prawa, rozbijający harmonie. Dla typu dionizyjskiego dynamika jest ważniejsza od doskonałości. Nietzsche stoi po stronie postawy dionizyjskiej.

- w postawie dionizyjskiej ma swe źródło to, co w historii wielkie, potężne i twórcze

- nawet kultura grecka, na pozór apollińska, jest w swej osnowie dionizyjska

BERGSON

(1859-1941).

POGLĄDY:

1). KRYTYKA INTELEKTU:

- nauka i poznanie potoczne są dziełem intelektu

- intelekt będąc dostosowanym do celów praktycznych, nie poznaje rzeczy bezinteresownie i bezstronnie, ale poznaje z nich jedynie to, co jest ważne dla życia i działania (jest to poznanie częściowe, niezupełne, czyli zafałszowane)

- intelekt przekształca, czyli deformuje rzeczy w ten sposób, by uczynić je wygodniejszymi narzędziami działania, by ułatwić komunikację międzyludzką

- deformacje te podążają w 6 kierunkach, czyli umysł:

*unieruchamia to, co w nich jest zmienne, ruchome, bo to, co zmienne i ruchome, jest dla intelektu nieuchwytne

*rozkłada rzeczy na części, gdyż to, co jest złożone, jest dla niego nieuchwytne, następnie składa je z powrotem (wtedy rzeczy stają się dla intelektu przejrzyste)

*upraszcza rzeczy i ujednostajnia: rzeczy mają bardzo wiele własności i umysł nie może objąć wszystkich, stąd część tych własności pomija, zwłaszcza własności swoiste dla tych rzeczy. Na tej drodze tworzy pojęcia, w których zawiera tylko wspólne własności rzeczy

*kwalifikuje rzeczy, tzn. ujmuje je ilościowo np. w liczby czy schematy przestrzenne. Rzeczy wtedy pojawiają się przed nim jako bardziej przejrzyste. To, co nie mieści się w schematach przestrzennych, intelekt i nauka pomija

*mechanizuje rzeczy: co jest żywe, samorzutne, twórcze, to pomija. Neguje zatem np. wolność

*relatywizuje rzeczy: każdą rzecz określa się w stosunku do innych, w zależności od innych, a przez to traktuje je jako zależne, względne.

2). INTUICJA:

- w poznaniu możemy posługiwać się intuicją będącą przeciwieństwem intelektu

- intuicja ujmuje najbardziej złożoną konkretną rzeczywistość

- intuicja to bezpośrednia znajomość rzeczy i wydarzeń, to zdolność bezpośredniego ujmowania rzeczywistości w jej całości i zmienności

- intuicja jest też rodzajem instynktu, mianowicie uświadomionym instynktem

- jako wytwór organizmu, przyrody, intuicja może przyrodę opanować. Tu dominuje nad intelektem

- intelekt ujmuje rzeczy od zewnątrz, intuicja przenosi nas do wnętrza rzeczy

- intelekt ujmuje rzeczy pośrednio, intuicja bezpośrednio

- intelekt ujmuje tylko stosunki między rzeczami, intuicja - same rzeczy

- intelekt ujmuje rzeczy schematycznie, intuicja - indywidualnie

- intelekt ujmuje rzeczy tylko ilościowo, intuicja - jakościowo

- intelekt ujmuje rzeczy przez symbole językowe, intuicja - wprost

- intelekt analizuje rzeczy i rozbija je na części, intuicja ujmuje je w całości

- intelekt nagina rzeczy do swych pojęć, ujmuje rzeczy, jak się tego domagają potrzeby praktyczne, intuicja - niezależnie od nich.

- poznanie intuicyjne jest doskonalsze od intelektualnego i jest jedynym prawdziwym poznaniem.

3). NATURA RZECZYWISTOŚCI:

- postrzegana przez intuicję rzeczywistość jest nieskończenie różnorodna, zmienna, żywa, dynamiczna, wciąż nowa, nie mieszcząca się w schematach, wyłamująca się z mechanizmów

- stanowi zwartą całość, nie jest sumą samoistnych części.

4). JAŹŃ GŁĘBOKA:

- jest żywa, zmienna, stanowi całość

- części tej całości przenikają się wzajemnie

- może wypowiedzieć się w jednym przeżyciu, o ile jest ono głębokie

- na powierzchni jaźni, i tylko tu, znajdują się oddzielne, nie zespolone ze sobą wyobrażenia

- pod jaźnią powierzchowną istnieje jaźń głęboka

- jaźń głęboka nieustannie rozwija się, ujawnia się w czasie, w strumieniu przeżyć uchwytnym tylko dla intuicji.

5). EWOLUCJA TWÓRCZA:

- przyrodę cechuje też różnorodność i nieustanny rozwój

- pierwotną postacią przyrody są byty żywe, organiczne.

- ten rozwój jest samorzutny, twórczy

- przyroda organiczna jest ciągłym tworzeniem, jej możliwości są nieograniczone i nieprzewidzialne.

- ten rozwój hamuje bezwładna materia, wskutek czego pęd traci część swej twórczej mocy, mechanizuje się. Na tej drodze powstają w przyrodzie mechanizmy będące zahamowaniem i cofnięciem się rozwoju.

6). WOLNOŚĆ:

- życie ludzkie to nieprzerwany strumień przeżyć i postępków

- każdy jest przekonany, że jest wolny

- jeśli kierują mną moje uczucia i myśli, oznacza to, że sam sobą kieruję, a zatem jestem wolny

- wolnym jest się wtedy, gdy nasze czyny wypływają z naszej jaźni

7). ETYKA I FILOZOFIA RELIGII:

2 źródła moralności:

- społeczne (społeczeństwo przeciwdziała niebezpiecznym dla siebie egoistycznym skłonnościom obywateli, tworząc nakazy moralne oraz pilnując ich przestrzegania - jest to MORALNOŚĆ STATYCZNA) oraz (moralność formuje się na wzór najlepszych jednostek; jest to moralność wyższa od statycznej, MORALNOŚĆ DYNAMICZNA)

- religijne ( religia z ludzkich potrzeb, rozumiana jako „reakcja obronna” człowieka, pociecha w cierpieniu i myśli o śmierci - RELIGIA STATYCZNA) oraz (chodzi o wzór ludzi wyjątkowych, świętych; i taka religia pociesza, rozszerza życie, daje mu nowe, dalsze i wyższe horyzonty - jest to RELIGIA DYNAMICZNA).

- statyczna religia i statyczna moralność ma podłoże naturalne

- dynamiczna religia i dynamiczna moralność przekracza granice natury, a zatem też granice rozumu.

CROCE

Benedetto Croce (1866-1952).

POGLĄDY:

1). ESTETYKA - DZIEDZINA INTUICJI:

- rzeczywistość jest w swej osnowie duchowa, niematerialna, wielopostaciowa

- jej postacią jest np. przyroda i sztuka

- życie może operować intuicją bądź intelektem

- pierwsza i podstawowa dziedzina to dziedzina intuicji

- intuicja jest zdolnością bezpośrednich i konkretnych wyobrażeń

- operuje ona wyobrażeniami wytwórczymi na równi ze spostrzegawczymi, nie rozgraniczając obu

- intuicja ma charakter osobisty, jest ekspresyjna (daje wyraz naszym przeżyciom). Tą intuicją posługuje się zwłaszcza artysta

- intuicja tak rozumiana znajduje swój wyraz w sztuce i twórczości; tam gdzie jest intuicja, tam zaczyna się twórczość i powstaje sztuka

- piękno naczelną kategorią takiej intuicji

- intuicja ta dostarcza intelektowi materiał poznawczy.

2). LOGIKA - DZIEDZINA INTELEKTU:

- intelekt w przeciwieństwie do intuicji operuje pojęciami ogólnymi oraz rozważa zjawiska z perspektywy prawdy i fałszu

- przedmiotem intelektu są te same jednostkowe zjawiska, co intuicji

- intuicja ujmuje te zjawiska wprost i przekazuje je intelektowi do uogólnienia, stąd zajmuje ona pierwsze miejsce w poznaniu

- jednakże to intelekt przechodzi do pojęć ogólnych

- intuicja snuje wyobrażenia, nie oddzielając rzeczywistości od fikcji, zaś intelekt sądzi i oddziela to, co jest w wyobrażeniach rzeczywistością i prawdą, od tego, co jest fikcją i fałszem

- pojęcia wytworzone przez intelekt, to np. ilość, jakość, istnienie, rozwój, piękno, cel. Są to pojęcia najogólniejsze, jednakże nie tracące konkretności, gdyż zawdzięczają ją swemu związkowi z intuicją.

3). EKONOMIA - DZIEDZINA UŻYTECZNOŚCI I ETYKA - DZIEDZINA MORALNOŚCI:

- ekonomia zmierza ku celom indywidualnym

- etyka zmierza ku celom powszechnym

- etyka czerpie z ekonomii materiał, ale zmierza ku wyższym celom

- możliwa jest użyteczność bez moralności, ale nie ma moralnych czynów, które byłyby bezużyteczne.

---