Epoko: Średniowiecze
1. Czas trwania od V-XV w. --> 1000 lat
2. Ważne wydarzenia historyczne:
- 476 r. upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego,
- 1453 r. zdobycie Konstantynopola, upadek cesarstwa rzymskiego,
- 1492 r. odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba,
- 1450 r. druk Gutenberg,
3. Filozofia:
a)teocentryzm epoki i św. Agustyn-agustianizm:
*nawiązywał do filozofii Platona, człowiek to dusza uwięziona w ciele;jest ona rozdarta między niebą, a ziemią;między dobrem, a złem,
* świat to sfera materialna i duchowa, wszystko co powstało istnieje dzięki miłości Bożej,
* celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy, miarą wartośći człowieka jest poziom życia wewnętrznego.
b)scholastyka i św. Tomasz z Akwinu-tomizm:
* nawiązywał do filozofii Arystotelesa, człowiek to istota składająca się z ciała oraz duszy,
* człowiek poznaje dzięki rozmowie albo poprzez wiarę (scholastyka),
* celem życia człowieka jest wznoszenie się na okreśłone szczeble drabiny bytów coraz wyżej walcząc z pokusami,
* miarą wartości człowieka jest konsekwencja w doskonaleniu się.
c) filozofia św. Franciszka z Asyżu-franciszkanizm:
* bardziej postawa życiowa niż pogląd,
* człowiek jest jednym ze stworzeń, wszystkie inne to jego bracia zstąd głębokie poczucie pokrewieństwa z przyrodą,
* celem życia człowieka jest miłość, radość, miłosierdzie okazywane ludziom jako wyraz miłości do Boga,
* miarą wartości człowieka jest zdolność do miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa.
4. Kierunki artystyczne:
* sztuka gotycka np. katedra w Reims, ołtarz Wita Stwosza. ( XII-XV w.) budowle z cegły, sklepienia krzyżowo-żebrowe, duże okna z witrażami, nad drzwiami były rozety, w rzeźbie i malarstwie wyraziste kolory, wydłużone postacie ludzkie, w malarstwie ekspresja.
*sztuka romańska (XI-XIII w.) budowle o ciężkich grubych murach, małych okienkach, które przepuszczały niewielką ilość światła, zbudowane z kamieni, sklepienia kolebkowe, bryła, liczne przybudówki i wieże, w malarstwie brak perspektywy,jednopalnowość, uproszczona sylwetka np. kolegiata w Tumie, drzwi gnieźnieńskie.
5. Wiodące gatunki literackie:
- wierszowane legendy (utwór o treści fantastycznej nasycony pierwiastkami cudowności i niezwykłości, dotyczy życia świętych oraz męczeników lub osób, które odegrały ważną rolę w historii danego narodu),
- pieśni,
- hymny,
- kazania,
- żywoty świętych,
- kroniki kościelne.
6. Malarstwo, rzeźba, architektura:
Średniowieczne malarstwo nie naśladowało świata lecz przedstawiało postacie, miało znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Rzeźba wyrażała związek wiary i rozumu. Chętnie sięgano po posągi figur świętych.
7. Pojęcia:
a) teocentryzm jego istotą było podporządkowanie wszelkich ziemskich spraw Bogu oraz poglądy filozoficzne proponujące różne metody poznania świata poprzez wiarę, rozum, miłść i Boże oświecenie.
b) uniwersalizm- powszechność. To jednolitośc i wspólnota wszystkich państw i narodowości pod wspólnym zwierzchnictwem papieża i cesarza. Oznacza wspólną kulturę, poglądy filozficzne, tematy i motywy literackie, artystyczne, malarstwo i również wzroce osobowe.
c) wzorce osobowe epoki:
* kościelne (święty, asceta):
święty- żyjący według wzorów Franciszkańskich. Jego życie jest podporządkowane Bogu, ale zwraca się ku innym ludziom. Niesie słowo Boże, naucza.
asceta- (asceza- umartwienie własnego ciała) Jego życia było podporządkowane Bogu całkowcie, wyrzeka się ziemskich przyjemności, umartwia swoje ciało, żyje w ubóstwie, modli się za innych np. św. Aleksy.
*świeckie (rycerz, władca):
władca żyje zgodnie z doktryną średniowiecznego feudalizmu, jest seniorem i następcą Boga na ziemi. Jego działania mają na celu dobro ojczyzny i poddanych. Ceni honor i wierność. Jest mądry, rozważny i sprawiedliwy np. Ryszard Lwie Serce, Karol Wielki.
rycerz to człowiek stworzony do walki w imię Boga, władcy i ojczyzny. Jest głęboko wierzący, odważny, honorowy, służy Bogu i swojemu Panu (Królowi) np. Roland
8. Najważniejsze dzieła literackie:
- Bogurodzica jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy Polski tekst poetycki. Niegdyż przypisywano jej autorstwo św. Wojciechowi (zm. 997 r.) Dziś zwykle przyjmuje się, że tekst powstał w drugiej połowie XIII w. Bogurodzica odgrywała niegdyś rolę hymnu narodowego. Śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem. Pisał tym w XV w. Jan Długosz nazywając Bogurodzicę pięśnią ojczystą. Pierwotna Bogurodzica to jedynie dwie strofy rozdzielone refrem Kyrieeleison ( w najstarszych pochodzących z początku XV w. zapisach tekstu dołączono fragmenty późniejszych pieśni, które nie mają związku z pierwotną Bogurodzicą) Właśnie refren skłania ucznych do hipotezy, że mogła być rozwinięciem greckiej formuły, niezrozumiałej przecież dla większości wiernych. Pieśń oparta na idei pośrednictwa. Wspólnota wiernych zwraca się w niej do Marii o wstawienictwo u swojego syna oraz samego Jezusa, by ze względu na osobę Jana Chrzciela dał modlącym się szczęśliwe i bogate życie na ziemi, a także wieczne bytowanie w raju. Podmiotem lirycznym w pieśni są wierni (podmiot zbiorowy), który przez pośrednictwo Maryji ( I strofa) i Jana Chrzciela (II strofa) zwracają się do Boga z prośbą o łaski dobrego życia na ziemi, a po śmierci pobytu w niebie. W utworze zaznaczona jest kierarchia i idea pośrednictwa typowa dla czasu poglądu średniowiecznego. Utwór jest przykładem motywu Deesis czyli kompozycji przedstawiającej 3 postacie Chrystusa, Maryji i Jana Chrzciciela. Jest przykładem staropolskiego języka i można w niej odnaleźć wiele archaizmów.
- Żale Matki Bożej pod krzyżem/Lament Świętokrzyski/Posłuchajcie bracia miła:
Wiersz pod trzema tytułami. Powstał w XV w. Ma formę monologu NMP stojącej pod krzyżem, na którym wisi jej syn Chrystus. Pieśń składa się z kilku apostrof taki utwór jest przykładem planktu tzn. wyraża żal po zmarłych i wzywa wszystkich do wspólnego przeżywania cierpienia. Taka forma utworu (wiele apostrof) sugeruje, że ten fragment może być fragmentem większej całości czyli przedstawienia teatralnego zwanego misterium.
- Pieśń o Rolandzie pochodzi z wieki XI. Opowiada o rycerzu, który dowodził tylną strażą Karola Wielkiego. Roland jest wzorem rycerza chrześcijańskiego, stał się legendarną osobowością. Jego dzieje mżna przedstawić w skrócie. Był w gwardii, którą dowodził. Został otoczony przez Saracenów (pogan, muzełmanów) w 778 r. w wąwozie w Hiszpanii. Roland unosząc się honorem nie chciał się zadać w róg w, którym mógł wezwać na pomoc armię królewską. Kiedy się zdecydował było już za późno. Zanim przybył król, aby pomścić swego siostrzeńca, rycerzy. Roland umarł. Utwór powstał w czasie pierwszej krucjaty w XI w. Chociaż wydarzenia rozgrywały się w XIII w. Roland to siostrzeniec Karola Wielkiego króla Francji. Główny bohater utworu jest niezwykle odważny i wierny władcy. Obok Rolanda ukazany jest wierny przyjaciel Oliwier, który nakłonił go do wezwania pomocy.
- Dzieje Tristana i Izoldy to najsłynniejszy średniowieczny romans. Tristan i Izolda do dziś są symbolem cierpienia i miłości. Tristan był posłańcem i siostrzeńem króla Marka, miał przywieźć Izoldę jako narzeczoną na statku. Brangien służąca Izoldy podała im napój miłosny. Od tej chwilii Tristan i Izlda kochają się tak bardzo, że nie ważne jest dane słowo Izoldy oraz wierność i przyjaźń Tristana wobec króla Marka. Tylko śmierć może przerwać to uczucie. Kochankowie uciekają w noc poślubną zamiast Izoldy do łoża idzie Brangien. Gdy król Marek znalazł Tristana i Izoldę przebacza im. Młodzi rozstają się ale po wielu latach Izolda na widok zmarłego Tristana umiera. Zostają pochowani obok siebie, a na ich grobie wyrosły dwa krzaki głogu splecione gałęziami. Jest to wyraźny znak, że ich miłość przetrwała nawet po śmierci.
- Rozmowa Misztrza Polikarpa ze Śmiercią ma charakter dydaktyczny ponieważ poucza, że śmierć jest zjawiskiem nieuchronnym i każdego dotknie. Dodatkowo przekazuje człowiekowi, że brak resprektowania zasad morlanych przez człowieka skazuje go na potępienie. Utwór ma charakter groteski łączy tragizm i komizm; łączy pospolitość i wzniosłość, skłonność do deformacji, wyolbrzymiania zjawisk i fantastycznego ujęcia rzeczy np. śmierci, wykorzystania karykatury i szyderstwa, satyry i ironii.
- Boska Komedia Dante Aligheri. Treścią utworu jest wędrówka bohatera-poety po krainach Piekła, Czyśca i Raju. Przewodnikami Dantego jest Wergiliusz oprowadzający go po Piekle i Czyścu oraz przedwcześnie zmarła ukochana Beatryczce, z którą poeta spotyka się w Raju. Nad bramą wiodącą do Piekła widniał napis Porzućie wszelaką nadzieję, którzy tu wchodzićie. Kto przestąpi próg piekła to już nigdy nie wróci. Miejsce sprawiedliwe, wiecznych utrapień. Piekło ma kształt olbrzymiego leja, uformowanego na skutek upadku Lucyfera. Składa się z 9 kręgów. Czyściec z 9 pięter, a Raj z 9 sfer nieba. Na swojej drodze spotyka dzika bestie takie jak zwinna pantera- alegoria rozwiązłości. Niespuszczała z niego wzorku wskutek czego Dante stracił chęć do życia, lwa- alegoria pychy wskutek niego Dante także traci chęć do życia. Widzi też wilczycę alegorie chciwości i przy niej też traci chęć do życia.
9. Zabytki języka polskiego:
a) najdawniejsze nazwy polskie w tekstach łacińskich IX w. Opolanie, Dziadoszanie, 990 r. Kraków.
b) nazwy miejscowe i osobowe zawarte w Bulli gnieźnieńskiej,
c) pierwsze polskie zdanie z XIII w. z Księgi Henrykowskiej,
d) całe teksty:
- Bogurodzica XIII w. hymn rycerski spisany w XV w.,
- Kazanie Świętokrzyskie XIV w.,
- Kazanie gnieźnieńskie XV w.,
- Psałterz floriański XIV w.,
- Psałterz puławski XV w.,
- Biblia Królowej Zofii XV w.,
- Żale Matki Boskiej pod krzyżem XV w.,
- Legenda o św. Aleksym połowa XV w.,
- Rozmowa misztrza Polikarpa ze śmiercią XV- XVI w.
10. Legenda o św. Aleksym jest to wierszowany utwór polskiego anonimowego autora, będący przekładem łacińskich tekstów. Pochodzi z XV w. Należy do nurtu średniowiecznej literatury hagiograficznej. Legenda o św. Aleksym posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie. Świadczy o tym budowa utworu: proposito jest to część zapowiadająca treść utworu, invocatio wezwanie do Bożej pomocy orz narratio czyli właściwe opowiadanie. Aleksy pochodził z znanego i zamożnego książęcego rodu rzymskieg. Wyróżniał się przede wszystkim chrześcijańskimi zasadami życia, przejętymi od rodziców. Zgodnie z ich wolą poślubił on królewnę. Nie potrafił on jednak żyć w związku, zdecydował się pójść za głosem serca i już w noc poślubną opuścił młodą małżonkę. Zbrał ze sobą bogactwa i odpłynął okrętem. Po wyjściu na nieznany brzeg rozdał ubogim wszelkie kosztowności, a sam rozpoczął życie żebracze, siedząc pod kościołem całymi dniami i nocami. Rozpoczął ascetyczny tryb życia w imię Boga wyrzekając się wszelkich dóbr doczesnych. Po latach trafił z powrotem do bram rodzinnego domu. Jako żebrak nie został rozpoznany przez rodzinę. Przez naście lat żył w upokrzeniu, żywiąc się odpadkami z ojcowskiego stołu. Przeczuwając rychłą śmierć spisał dzieje swojego życia. Kiedy zmarł w całym mieście rozdzwoniły dzwony. Jego odejściu towarzyszyły cuda ,a wieść o zdarzeniu rozgłaszał mały chłopiec. Do ciała zaczęły przybywać nawet procesje.