Źródła prawa
Szeroki zakres spraw związanych z właściwym funkcjonowaniem państwa, a także różnorodność i złożoność zadań państwa, będących przedmiotem działania prawnego, regulowanych przez normy prawne różnych gałęzi prawa, skłaniają do poznawania poszczególnych dyscyplin prawa usytuowanych w systemie prawa, jak i wiedzy o samym systemie prawa.
System prawa tworzy zbiór obowiązujących, w określonym państwie i czasie, norm prawnych, powiązanych ze sobą licznymi relacjami i uporządkowanych według określonych zasad. O tym, jaki typ systemu prawa występuje w danym państwie, decyduje ustrój społeczno-
polityczny oraz kultura polityczna państwa.
W Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak w innych państwach Europy Kontynentalnej i Ameryki Łacińskiej, obowiązuje system prawa ustawowego, w którym formą podstawową prawodawstwa jest ustawa.
Inny typ systemu prawnego to system common law - charakterystyczny dla państw anglosaskich (Wielka Brytania, USA, Kanada, Australia), opierający się na precedensach, tj. konkretnych rozstrzygnięciach sądu, które stają się wzorcem dla rozstrzygania innych, podobnych spraw i jednocześnie podstawową formą prawodawstwa.
Do znanych w doktrynie i w praktyce systemów prawa należy system prawa muzułmańskiego, według którego następuje jedność religii i prawa, a tworzenie i stosowanie prawa wynika z nakazów religii. W państwach afrykańskich, państwach Dalekiego Wschodu, w Indiach i innych występują systemy prawne mieszane, których podstawową formą prawodawstwa jest zwyczaj lub religia albo system prawa będący pozostałością prawa państw kolonialnych.
Na systemy prawne konkretnych państw aktualnie oddziaływuje znacznie otoczenie międzynarodowe, które poprzez normy prawa międzynarodowego reguluje wzajemne stosunki między państwami. Ten stan rzeczy pozwala na dokonanie podziału prawa na prawo wewnętrzne każdego państwa i prawo zewnętrzne.
Różnorodność stosunków społecznych w państwie powoduje zróżnicowanie norm prawnych. Powiązania ich następują według kategorii:
mocy prawnej (grupowane są normy o różnej mocy prawnej - hierarchia norm prawnych)
treści (grupowane są normy wokół rodzajów normowanych stosunków społecznych)
relacji formalnych (normy prawne są tworzone według określonych kompetencji i procedur).
Konsekwencją treściowego powiązania norm systemu prawa jest jego podział na gałęzie. Gałęziowe uporządkowanie norm sprzyja w praktyce właściwej interpretacji prawa. Gałęzie prawa tradycyjnie ujęte są w dychotomie prawa:
publicznego i prawa prywatnego
prawa materialnego i prawa postępowania.
Prawo publiczne składa się z przymusowych norm postępowania, chroni głównie interesy państwa i reguluje stosunki społeczne, w których między podmiotami istnieje relacja podrzędności i nadrzędności. Prawo publiczne korzysta głównie z norm ius cogens - bezwzględnie obowiązujących, charakteryzujących się tym, że ich adresaci winni bezwzględnie dostosować się do dyspozycji zawartej w danej normie prawnej.
Prawo prywatne służy zaspokajaniu potrzeb jednostki, a pozycje stron w regulowanych stosunkach społecznych są równorzędne. Normy prawa prywatnego jedynie sugerują zachowania się podmiotów prawa, mają więc charakter dyspozytywny - normy ius dispositivum - względnie wiążące, np. zawieranie umów cywilnoprawnych przez dyrektorów szpitali, placówek oświatowych jest czynnością fakultatywną zainteresowanych stron.
Do gałęzi prawa publicznego zaliczane jest: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo karne, prawo postępowania karnego, prawo finansowe, prawo postępowania cywilnego, prawo międzynarodowe publiczne. Natomiast prawo cywilne, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo międzynarodowe, należą do gałęzi prawa prywatnego. Kompleksowe gałęzie prawa (zawierające elementy obu typów prawa) tworzą: prawo pracy, prawo morskie, prawo rolne, prawo ochrony środowiska.
W systemie prawa RP ma swoje miejsce prawo regulujące stosunki społeczne np. m.in. w oświacie, zwane prawem oświatowym, w budownictwie (prawo budowlane). Prawo oświatowe, czy też inne podobne nie jest odrębną gałęzią prawa. Jest częścią prawa administracyjnego, należy do prawa publicznego i większość jego zapisów stanowią przepisy obligatoryjne (np. przepisy ustawy o systemie oświaty). W prawie oświatowym występuje też regulacja typowa dla kompleksowych gałęzi prawa (zawierająca elementy prawa publicznego i prywatnego). Jest nią ustawa - np. Karta Nauczyciela.
Prawo publiczne odnosi się do działania organów władzy publicznej i korzysta głównie z przepisów bezwzględnie wiążących (iuris cogentus).
Prawo prywatne dotyczy sfery autonomicznej aktywności społeczeństwa i korzysta przede wszystkim z przepisów względnie wiążących (iuris dispositivum).
W systemie prawa wyodrębniono również podział prawa na prawo materialne i prawo postępowania. Prawo materialne grupuje te gałęzie prawa, które bezpośrednio regulują stosunki społeczne, np. prawo cywilne, administracyjne lub przepisy ustawy o systemie oświaty, które wprost odnoszą się do określonych rozwiązań prawnych, np. art. 8: "Szkoła podstawowa i gimnazjum może być szkołą publiczną lub niepubliczną o uprawnieniach szkoły publicznej".
Prawo postępowania (formalne) obejmuje gałęzie prawa, które pośrednio, przez określone organy władzy, urzeczywistniają normy prawa materialnego, np. prawo postępowania administracyjnego, prawo postępowania karnego.
W każdym systemie prawa funkcjonują normy - zasady, którym przypisana jest większa doniosłość niż pozostałym normom. Zasady prawa odgrywają doniosłą role w procesie tworzenia, interpretacji i stosowania prawa.
Znajomość struktury systemu prawa RP, umiejętność dostrzeżenia zależności pomiędzy prawodawstwem a aktami normatywnymi usytuowanymi w różnych gałęziach prawa jest pierwszym etapem w dążeniu do świadomego i w miarę profesjonalnego operowania wiedzą prawną. Dobra znajomość przepisów prawa i umiejętność ich interpretacji przyczynia się niewątpliwie do prawidłowej realizacji zadań określonych organów, których funkcjonowanie określają przepisy prawa.
Akty normatywne, które są wydawane przez wyposażone w kompetencje prawotwórcze (uzyskane w drodze ich udzielenia przez konstytucję lub ustawę - w drodze delegacji ustawowej) organy władzy publicznej (państwowej lub samorządowej) tworzą system formalnie legitymowanych źródeł prawa. Źródła prawa powiązane są ze sobą kompetencyjnie i merytorycznie. Powiązania kompetencyjne wiążą się z hierarchiczną budową aparatu państwowego, co powoduje zróżnicowanie mocy prawnej (moc równa, niższa, wyższa) wydawanych przez organy władzy państwowej i samorządowej aktów prawotwórczych i stworzenie ich hierarchii.
W doktrynie i praktyce prawniczej w zasadzie powszechnie przyjmuje się, że:
a) akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być niezgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy prawnej;
b) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej;
c) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym stopniu o treści aktu o niższej mocy prawnej;
d) istnieje obowiązek wydawania aktów o niższej mocy prawnej , jeżeli są one niezbędne dla realizacji postanowień aktów o wyższej mocy prawnej.
Powiązania merytoryczne aktów prawotwórczych odnoszą się do relacji między treścią regulowanych stosunków społecznych w aktach prawnych.
Nowa Konstytucja RP w rozdziale III ( art. 87 ust. 1 i ust. 2 oraz art. 93) ujmuje źródła prawa RP w następujące grupy:
źródła powszechnie obowiązującego prawa na obszarze całego państwa
źródła prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym terytorialnie zasięgu (prawo miejscowe)
źródła prawa wewnętrznie obowiązującego
Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego na obszarze całego państwa należą:
konstytucja
ustawy
ratyfikowane umowy międzynarodowe
rozporządzenia
Źródła prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym zasięgu (prawo miejscowe) tworzą:
akty prawa miejscowego stanowione przez organy samorządu terytorialnego (uchwały organów kolegialnych samorządu terytorialnego)
akty prawne, wydawane przez terenowe organy administracji rządowej
Ponadto charakter źródeł prawa powszechnie obowiązującego mają takie akty normatywne jak: rozporządzenia z mocą ustaw wydawane przez Prezydenta RP w ściśle określonych sprawach (rozdział XI Konstytucji), układy zbiorowe pracy, umowy zawierane przez Radę Ministrów z kościołami i związkami wyznaniowymi, niektóre regulaminy Sejmu i Senatu.
Źródłami prawa wewnętrznie obowiązującego są:
uchwały Rady Ministrów
zarządzenia Prezydenta RP
zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
zarządzenia ministrów
niektóre uchwały Sejmu i Senatu
regulaminy Zgromadzenia Narodowego
niektóre akty innych centralnych organów państwowych
W hierarchii legitymowanych źródeł prawa najwyższe miejsce zajmuje konstytucja, ustawa zasadnicza, zawierająca normy - zasady będące fundamentem politycznego, społecznego i gospodarczego porządku w państwie.
Drugie miejsce w hierarchii źródeł prawa zajmują ustanawiane przez parlament ustawy. Regulacje ustawowe odnoszą się do pewnego spektrum spraw (jest to tzw. materia ustawowa) o fundamentalnym znaczeniu dla działalności państwa np. przyznanie praw i nakładanie obowiązków na poszczególne grupy społeczne (ustawa z 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela); organizację i zasady działania organów władzy publicznej np. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Ustawa z 14 czerwca 1960 r. - kodeks postępowania administracyjnego (t. jedn., Dz. U. z 1980 r. Nr 9, poz. 26 z późniejszymi zmianami): ustrój gospodarczy i inne doniosłe z punktu widzenia państwa sprawy.
Ustawy normujące obszerne dziedziny spraw noszą nazwę kodeksów. Legislacja Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje w systemie źródeł prawa istnienie rozporządzeń z mocą ustawy. Akty te mają moc równą ustawie, ustanawiane są w ściśle określonych przez Konstytucję sprawach (stan nadzwyczajny). Rozporządzenia wykonawcze do ustaw są kolejnymi dokumentami o charakterze prawotwórczo-wykonawczym. Pochodzą od naczelnych organów administracji państwowej, a na szczeblu terenowym od wojewodów. Są wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego i służą wykonywaniu ustaw.
Przedstawione powyżej źródła prawa łącznie z aktami prawnymi organów samorządu terytorialnego (uchwałami), tworzą grupę aktów prawotwórczych powszechnie wiążących tzn. zawierają normy prawne, których adresatem może być każdy podmiot w państwie.
Kolejne w hierarchii źródeł prawa, akty normatywne, to: niektóre rodzaje uchwał parlamentu i rządu oraz zarządzenia organów administracji rządowej. Tworzą one grupę aktów prawotwórczych wewnętrznie wiążących (ich normy dotyczą podmiotów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego i samorządowego). Część uchwał i zarządzeń nie ma charakteru aktów prawotwórczych, gdyż nie zawiera norm prawnych.
Grupę źródeł prawa powszechnie obowiązującego, zewnętrznego tworzą ratyfikowane umowy międzynarodowe, będące dokumentami prawnymi powstałymi w konsekwencji zgodnego oświadczenia woli podmiotów prawa międzynarodowego (tj. państw lub organizacji międzynarodowych). Umowy międzynarodowe ratyfikowane na podstawie upoważnienia ustawowego zajmują wysokie miejsce w hierarchii źródeł prawa. Legitymowane źródła prawa wewnętrznego i umowy międzynarodowe publikowane są w dziennikach (aktach promulgacyjnych) Rzeczpospolitej Polskiej:
Dzienniku Ustaw RP (konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia wykonawcze, umowy międzynarodowe)
Monitorze Polskim (uchwały i niektóre zarządzenia)
Dziennikach Urzędowych poszczególnych ministerstw (np. zarządzenia)
Wojewódzkich Dziennikach Urzędowych (rozporządzenia i zarządzenia wojewody, uchwały organów samorządu terytorialnego).
Akty organów samorządu terytorialnego publikowane są w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie, w drodze obwieszczeń, w lokalnych mediach.
Znajomość źródeł prawa znacznie pomaga w poruszaniu się po obszarach prawa, jest niezbędna do skutecznego stosowania prawa, pozwala na prawidłowe wykonywanie zadań z zakresu pełnienia różnorodnych funkcji publicznych.
W systemie prawa każdego państwa obowiązują normy prawne, którym ustawodawca przypisuje większą doniosłość niż pozostałym.
Są to normy - zasady prawa, formułowane dla całego systemu prawa, jak i dla poszczególnych jego gałęzi. Ogólnie przyjęła się definicja zasady prawa jako reguły (dyrektywy) o charakterze ogólniejszym, kierunkowym, ważniejszym niż inne przepisy prawa. W doktrynie prawniczej występują różne katalogi zasad, np. zasady naczelne, zasady podstawowe etc.
Zasady prawa, bez względu na to, czy dotyczą całego systemu prawa, czy poszczególnych gałęzi, wyróżniane są na podstawie celowych zabiegów ocennych twórców prawa. Wyrażają one pewien zamiar, wolę ustawodawcy do przyjęcia określonych rozwiązań prawnych. Natomiast w procesie stosowania prawa uznanie, co jest normą - zasadą i jak ją stosować, w dużej mierze zależy od jej interpretatora i ma dużą doniosłość praktyczną.
Zasady prawa mają niezwykle istotne znaczenie dla procesu tworzenia prawa, wyznaczają bowiem kierunek nowych regulacji, interpretacji i procesu stosowania prawa. Wpływają one na aksjologiczne uporządkowanie norm prawnych, wspomagają podejmowanie czynności prawnych w przypadku występowania luk, kolizji norm prawnych czy korzystania z praw podmiotowych.
Funkcjonowanie norm - zasad związane jest z ich pozycją w systemie, bądź poszczególnych gałęziach prawa.
Do naczelnych zasad w systemie prawa RP należą normy - zasady, określone w Konstytucji RP. Zaliczane są do nich:
zasada demokratycznego państwa prawa
zasada republikańskiej formy rządów
zasada suwerenności narodu
zasada reprezentacji politycznej
zasada pluralizmu politycznego
zasada samorządności terytorialnej
zasada swobody działalności gospodarczej
zasada ochrony własności
zasada parlamentarno-prezydenckiej formy rządów
zasada podziału władz
zasada niezawisłości sędziowskiej
zasada dwuizbowego parlamentu
zasada pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego.
Wymienione zasady są szczegółowo opisywane w polskim prawie konstytucyjnym. Stanowią bazę dla funkcjonowania całego prawodastwa RP. Np. do podstawowych zasad prawa pracy należą, określone w rozdziale II Kodeksu pracy, normy:
zasada praworządności
zasada prawdy obiektywnej
zasada pogłębionego zaufania
zasada udzielania stronom pomocy prawnej
zasada czynnego udziału stron w postępowaniu
zasada przekonywania
zasada szybkości i prostoty
zasada nakłaniania do ugody
zasada pisemności
zasada dwuinstancyjności
zasada trwałości decyzji
zasada sądowej kontroli decyzji
W prawie cywilnym wyróżnia się, między innymi, zasady:
ochrony własności
swobody umów
ochrony dobrej wiary
ochrony praw słusznie nabytych i dóbr osobistych.
Wymienione wyżej podstawowe normy - zasady określone w gałęziach prawa, w których usytuowane są m.in. rozwiązania systemu edukacji RP (prawo oświatowe), stanowią podstawę dla prawnej działalności podmiotów oświatowych. Ich znajomość, respektowanie jest podstawowym obowiązkiem osób podejmujących wszelką działalność prawną w obszarze całego systemu danej gałęzi prawa, na każdym jego poziomie.
Proces reform poszczególnych gałęzi prawa, których powodzenie zależy w dużej mierze od funkcjonowania - dobrego - prawa oraz prawidłowej realizacji zadań odpowiednich organów, wymaga obecnie szerokiego postrzegania problematyki działalności prawnej. Winna to być działalność świadoma, celowa, oparta na znajomości i rozumieniu przepisów obowiązującego pozytywnego (tu i teraz) prawa.
Prawo na tle innych norm społecznych
Życie społeczne regulowane jest przez normy (reguły postępowania), wśród których niezwykle ważną rolę odgrywają normy prawne. Normy prawne, podobnie jak inne normy obyczajowe, moralne i religijne, normy różnych organizacji, techniczne i inne regulują ludzkie zachowania. Normy są wyrazem potrzeby i konieczności zorganizowania życia społecznego i dotyczą wszystkich jego sfer.
Normą prawną jest obowiązująca reguła, wzorzec zachowania się adresatów (podmiotów do których jest skierowana) w określonych w niej okolicznościach zabezpieczona stosowaniem przymusu prawnego. W podstawowym znaczeniu pojęciem prawo (prawo przedmiotowe) można określić ogół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo w celu organizacji życia społecznego. Prawo organizuje pluralistyczne społeczeństwo, służy zaspakajaniu interesów społecznych, interesów państwa i innych. W oświacie prawo przedmiotowe reguluje całokształt działalności oświatowej w państwie.
Od prawa przedmiotowego odróżnić należy prawo w znaczeniu podmiotowym. Dotyczy ono sumy uprawnień jakie wynikają dla określonych podmiotów prawa z poszczególnych przepisów prawa przedmiotowego np. art.72. 1. Konstytucji - prawo obywatela RP do nauki.
Normy prawne są tworzone przez wyposażone w kompetencje do prawotwórstwa, organy państwowe. Państwo gwarantuje ich postrzeganie i skuteczność oddziaływania na społeczeństwo przez zagrożenie stosowaniem przymusu władzy państwowej.
Normy prawne mają charakter generalno-abstrakcyjny tzn. określają swoich adresatów generalnie - rodzajowo np. obywatele RP, nauczyciele, uczniowie, a sposób postępowania wyznaczają abstrakcyjnie, ogólnie np. praca nauczyciela podlega ocenie, a nie konkretnie np. nauczyciel Jan Kowalski zatrudniony w szkole podstawowej w miejscowości x, jest zobowiązany do pisania konspektów lekcji w okresie od 1 września do 1 grudnia. W przeciwieństwie do innych norm społecznych, zwłaszcza religijnych, moralnych normy prawne regulują tylko takie zachowania, które są uzewnętrznione np. nauczyciel jest zobowiązany prowadzić lekcję, natomiast norma prawna nie może nakazać mu obowiązku kochania dzieci. We współczesnych systemach politycznych inne normy społeczne (religijne, moralne, obyczajowe), na ogół, nie pochodzą od państwa. Ich źródłem są powszechnie uznawane, w określonej społeczności wartości społeczne, religia, obyczaje, obrzędy. Czasami normy te nabierają znaczenia obowiązujących reguł postępowania (szczególnie doniosłe normy zwyczajowe są często uznawane przez państwo i stają się normami prawnymi). Nieprzestrzeganie tych norm nie pociąga za sobą sankcji przymusu państwowego, lecz sankcje opinii społecznej.
Poszczególne normy społeczne, ze względu na ich treść, mogą się ze sobą pokrywać np.: art.148 k.k, dotyczący karania za zabójstwo - norma prawna, piąte przykazanie z Dekalogu - norma religijna, zakaz krzywdzenia innych - norma moralna, zabijanie nie jest przyjęte w obyczajowości zdecydowanej większości społeczeństw - norma obyczajowa. Normy mogą być też w stosunku do siebie obojętne. Normy prawne są odtwarzane z przepisów prawnych, nie oznacza to, że te pojęcia są równoznaczne.
W literaturze prawniczej stosunkowo często przepis prawny określany jest jako podstawowa jednostka redakcyjna tekstu prawnego (jednostka techniczna aktu prawnego) - np. ustawy, rozporządzenia wyodrębniona przez ustawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Aktem normatywnym (prawodawczym, prawotwórczym, źródłem prawa) jest tekst zawierający przepisy prawa (normy prawne). Akty normatywne są wydawane przez kompetentne organy prawodawcze.
Powinny one charakteryzować się przejrzystą strukturą, jasnością języka, prostą zwięzłą redakcją. Układ aktów prawotwórczych powinien być zrozumiały i wewnętrznie spójny, natomiast ich język powszechnie zrozumiały, zawierający określenia prawne występujące we współczesnym prawodawstwie.
Budowa aktów prawodawczych powinna odpowiadać zasadom techniki prawodawczej (Uchwała Nr 147 Rady Ministrów z 5 listopada 1991 roku w sprawie zasad techniki prawodawczej - MP Nr 44/91 poz.310). Akt normatywny rozpoczyna się od tytułu, który składa się z 3 elementów:
rodzaj aktu prawnego np. ustawa, rozporządzenie
data, ustanowienie aktu np. 6 czerwca 1990 roku
określenie normowanej w akcie materii np. Ustawa o Policji
Właściwa konstrukcja tytułu aktu normatywnego pozwala określić jego miejsce w hierarchii źródeł prawa, datę ustanowienia aktu prawnego oraz treść i zakres regulowanego danym aktem zagadnienia.
Akt normatywny wykonawczy rozpoczyna się od oznaczenia przepisu, który stanowi podstawę prawną jego wydania, np. rozporządzenie Komendanta Głównego Policji z dnia 19 września 1997 r. w sprawie warunków i sposobów stosowania przez policjantów środków przymusu bezpośredniego.
Podstawa prawna to przepis ustawy, który upoważnia określony organ do wydania aktu wykonawczego (daje delegację ustawową). Część merytoryczna aktów prawotwórczych składa się z przepisów występujących w kolejności:
przepisy ogólne
przepisy szczegółowe
przepisy przejściowe
przepisy końcowe.
Przepisy ogólne (poprzedzone czasami wstępem, preambułą) określają, z reguły, podmiotowy i przedmiotowy zakres normowanych aktem stosunków społecznych oraz objaśnienia podstawowych pojęć używanych w akcie. Przepisy szczegółowe stanowią trzon aktu prawotwórczego. Zawierają konkretne przedmiotowe regulacje prawne. Przepisy przejściowe regulują oddziaływanie nowego prawa na stosunki powstałe podczas obowiązywania dotychczasowego prawa. Określają sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku, zakres zachowania uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa oraz rozstrzygnięcia dotyczące utrzymania w mocy dotychczasowych przepisów wykonawczych zanim pojawią się nowe.
Na przepisy końcowe składają się: przepisy uchylające (derogacyjne); przepisy o wejściu aktu prawnego w życie; przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej wydanego aktu prawnego.
Ostatnim elementem w konstrukcji aktu normatywnego jest podpis (podpisy) upoważnionego do prawotwórstwa organu władzy (przedstawicieli organu kolegialnego).
Przepisy aktów prawodawczych podlegają systematyzacji. Podstawową jednostką redakcyjną ustaw jest artykuł, a aktów wykonawczych - paragraf. Artykuły, w ustawach a paragrafy w aktach wykonawczych, dzielą się na ustępy, punkty, litery. W ustawach artykuły można grupować w jednostki wyższego stopnia tj. w rozdziały, rozdziały łączy się w działy, działy zaś w tytuły. W kodeksach i innych ustawach o podstawowym znaczeniu dla danej dziedziny spraw - tytuły można grupować w księgi, a księgi łączyć w części.
Znajomość zasad techniki prawodawczej znacznie ułatwia posługiwanie się przepisami prawa. Zasady techniki prawodawczej wiążą bezpośrednio naczelne i centralne organy władzy i przez analogię mogą być wykorzystywane do opracowywania dokumentów o prawnym charakterze w innych jednostkach organizacyjnych.
11