NAUCZANIE PROBLEMOWE
Jego istotą jest nauczyć uczniów myśleć, rozwiązywać problemy, a nawet je odkrywać
Opiera się nie na przekazywaniu gotowych wiadomości, lecz na uzyskiwaniu przez uczniów nowych wiadomości i sprawności poprzez rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych
Celem nauczania problemowego jest wspomaganie uczniów w nauce stawiania pytań, poszukiwania odpowiedzi i rozwiązań, aby zaspokoić własną ciekawość oraz móc budować własne koncepcje i teorie
Kształcenie problemowe stanowi narzędzie do poznania rzeczywistości, gdyż rozwija zdolności poznawcze: myślenie, spostrzegawczość, wyobraźnię
Na podstawie badań nad metodami nauczania, które prowadziła M.Czerwińska - Jasiewicz w trzech warszawskich szkołach podstawowych, można stwierdzić, że nauczanie problemowe:
sprzyja samodzielności myślenia uczniów,
pobudza aktywność poznawczą,
pozwala kształtować otwartość umysłu, wrażliwość na problemy oraz postawę badawczą w stosunku do otaczającego świata
Jak pisze Wincenty Okoń „w toku nauczania problemowego uczniowie poprzez samodzielne myślenie wdrażają się od najniższych klas do aktywnego poznania świata, a równocześnie przysposabiają się do jego zmieniania”
Jak słusznie zauważa J.Kozielecki, człowiek chcąc przystosować się i aktywnie zmieniać swoje skomplikowane otoczenie, musi rozwiązywać całe łańcuchy problemów. Dlatego uważa on, że należy opracować program oddziaływań dydaktycznych, których celem byłoby zapoznanie uczniów z optymalnymi metodami rozwiązywania różnych problemów.
Proponuje on trzy techniki kształcenia umiejętności rozwiązywania problemów:
Technika wskazówek słownych (pytania, polecenia, naprowadzanie przez nauczyciela)
Technika zadań pomocniczych opartych o transfer, czyli przenoszenie do nowych zadań umiejętności, które były zastosowane w zadaniach analogicznych
Technika grupowego rozwiązywania problemów („burza mózgów”)
ETAPY LEKCJI PROBLEMOWEJ
TWORZENIE SYTUACJI PROBLEMOWYCH (fragmenty artykułów)
Sytuacja problemowa - to taka sytuacja, w której podmiot chce rozwiązać jakieś trudne dla siebie zadanie, lecz brak mu do tego wystarczających danych i musi sam o nie zabiegać.
Ważne jest:
wywołanie u uczniów zaciekawienia danym zagadnieniem
pobudzenie ich intelektu do poszukiwania rozwiązania
postawienie ucznia w sytuacji zaniepokojenia intelektualno-emocjonalnego
Tworzenie sytuacji problemowych jest niejako wstępem do rozwiązania problemu. Od tego jak przedstawiona zostanie dana sytuacja zależy przebieg kolejnych etapów. Im ciekawiej zostanie zaaranżowana taka sytuacja, tym bardziej twórczo przebiegać będzie realizacja dalszych ogniw.
FORMUŁOWANIE PROBLEMU
Problem - wszelka trudność teoretyczna lub praktyczna, której rozwiązanie jest rezultatem własnej działalności ucznia; każdy problem dydaktyczny musi zawierać coś niewiadomego oraz coś danego, wyróżnia się problemy, w których występuje tylko jedna trudność oraz takie, w których występuje kilka kolejnych trudności, które trzeba rozwiązać, aby znaleźć ostateczne rozwiązanie.
Prawidłowo określony problem powinien rodzić:
zaciekawienie
zainteresowanie ucznia jego rozwiązaniem
Problem główny musi być sformułowany w postaci pytania na tyle ogólnego, by można było z niego wydobyć dodatkowe pytania szczegółowe.
Również tutaj od umiejętnego i trafnego postawienia problemu zależy w dużym stopniu dalsza właściwa realizacja pozostałych ogniw nauczania problemowego.
FORMUŁOWANIE HIPOTEZ ROBOCZYCH (metaplan)
Ogniwo to wymaga od ucznia szczególnej aktywności intelektualnej, praktycznej i emocjonalnej.
W toku formułowania hipotez uczeń posługuje się operacjami logicznymi, jak analiza, porównanie, abstrahowanie, syntetyzowanie oraz wnioskowanie.
Na tym etapie ma miejsce:
rozwijanie samodzielności myślenia ucznia
wyrabianie u niego nastawienia badawczego i twórczego
rozwijanie inicjatywy i pomysłowości
wyzwalanie spontaniczności i niekonwencjonalności myślenia
LOGICZNA I EMPIRYCZNA WERYFIKACJA ROZWIĄZANIA PROBLEMU (omówienie metaplanów)
Weryfikacja sprowadza się do oceny i wyboru pomysłów rozwiązania. Ocena ta może być oceną logiczną lub eksperymentalną.
Na tym etapie uczniowie poddają swoje pomysły próbie wiarygodności na drodze ćwiczeń i doświadczeń albo poprzez konfrontacje z dostępnymi materiałami źródłowymi, encyklopediami i słownikami, albo na drodze rozumowania logicznego.
Na tym etapie ważnym zagadnieniem dla nauczyciela jest, by niektóre tematy zawierające różne propozycje i stanowiska uczniowskie, mogły być ujednolicone ze względu na swój jednoznacznie określany wymiar etyczno-moralny.
SPRAWDZANIE PRACY UCZNIA
Szczególnie w problemowym toku zajęć dużego znaczenia nabiera prawidłowy sposób kontroli i oceny pracy ucznia.
Sprawdzanie osiągniętych wyników uczenia się nie może się ograniczać tylko do kontroli i oceny po opanowaniu wiadomości, lecz powinno odbywać się w toku poszczególnych ogniw tego typu zajęć.
Na zajęciach może mieć miejsce co najmniej dwukrotne sprawdzenie pracy ucznia:
pierwsze stadium kontroli może wystąpić już na etapie formułowania problemów
drugie na etapie weryfikacji
W związku z tym dużego znaczenia nabiera ciągła obserwacja uczniów przez nauczyciela. Powinna ona dotyczyć m.in. umiejętności stawiania problemów i ich uzasadnienia, propozycji ich rozwiązania oraz sprawdzania empirycznego przyjętych wcześniej założeń.
ANALIZA METOD PROBLEMOWYCH
Metody problemowe:
1.DYSKUSJA - polega na grupowym lub zespołowym omawianiu i rozwiązywaniu wielorakich problemów. Jej istotą jest szczera, niczym nie skrępowana wymiana poglądów oraz próba ich uzasadniania.
W dyskusji należy pamiętać, że:
przedmiotem dyskusji mogą być tylko te treści, zagadnienia i problemy w stosunku do których zakładamy zróżnicowanie poglądów.
dyskutantami mogą być te osoby, na dany temat mają swoje zdanie, są wcześniej przygotowane do zabrania głosu, potrafią uzasadnić swoje racje.
Warunki niezbędne do autentycznej dyskusji:
prowadzący dyskusję musi zapewnić wszystkim dyskutującym równe prawa.
Dyskutujący powinni w sposób właściwy rozumieć ich prawo do wolności.
Etapy dyskusji:
Przygotowanie do dyskusji (określenie problemu, wcześniejsze zapoznanie się z odpowiednimi tekstami, przeprowadzenie wywiadu, dokonanie obserwacji, przemyślenie przedmiotu dyskusji oraz sprecyzowanie swojego punktu widzenia).
Dyskusja właściwa.
Lekcja prowadzona metodą dyskusji obejmuje następujące ogniwa:
podanie tematu dyskusji
zagajenie - to wyzwolenie aktywności uczniów, pobudzenie ich do zabierania głosu
dyskusja właściwa - jest to prezentacja stanowisk poszczególnych grup lub formowanie opinii przez zespół klasowy;
Prowadzący dyskusję, szczególnie podczas realizacji tego ogniwa, powinien mieć na uwadze:
zapewnienie właściwego przebiegu dyskusji
przeciwdziałanie odbieganiu od tematu
zachęcenie nieśmiałych uczniów do zabierania głosu
unikanie natychmiastowej konfrontacji błędnych, a nawet sprzecznych stanowisk z materiałami źródłowymi, z dotychczasową wiedzą.
Podsumowanie i wyciągnięcie wniosków - jest to finalna część lekcji, moment wyciągnięcia wniosków dla siebie, dla każdego ucznia.
Wyróżniamy kilka odmian dyskusji:
Dyskusja wielokrotna
Przebiega w trzech fazach:
Pierwsza faza - biorą w niej udział wszyscy uczestnicy zajęć, stanowi ona wprowadzenie do dyskusji i wysuwa główne problemy.
Druga faza - odbywa się w kilku małych grupach i skupia się głównie
na rozwiązywaniu powstałych uprzednio problemów.
Trzecia faza - znów biorą w niej udział wszyscy uczestnicy zajęć,
polega ona na przedstawieniu poszczególnych rozwiązań oraz
podsumowaniu całej dyskusji.
Dyskusja obserwowana (panelowa) - prowadzona jest przez kilka osób wobec szerszego grona, które początkowo przysłuchuje się dyskusji. Gdy każdy z uczestników zespołu już swój punkt widzenia na rozpatrywany problem, do dyskusji zostają włączeni wszyscy uczestnicy zajęć. W końcowej części specjaliści jeszcze raz podsumowują wypowiedzi.
Dyskusja okrągłego stołu - jest metodą stosowaną zwykle po wykładach w celu swobodnej, nieformalnej wymiany zdań między uczestnikami. Jest ona zazwyczaj zagajana i prowadzona przez wykładowcę.
Dyskusja seminaryjna - jest przygotowywana przez uczestników seminarium. Przygotowanie to może opierać się na przedstawieniu określonej literatury, ewentualnie analizie, czy syntezie zaobserwowanych zjawisk życia społecznego czy zawodowego. Seminarium jest kierowane przez nauczyciela, który czuwa nad jego przebiegiem.
2. METODA TRYBUNAŁU - jest używana wtedy, jeżeli mamy dokonać określonego osądu danego zdarzenia, zjawiska, postawy danej osoby lub grupy osób. Wówczas ze społeczności uczniowskiej, można uczynić „trybunał sadowy”. Wyznacza się wtedy sędziego, prokuratora, grupę ławników, a pozostałym uczniom na zasadzie dobrowolności powierza się rolę obrońców i oskarżycieli. Przeprowadzany jest „proces sadowy”, który kończy podjęcie decyzji przez ławników, oraz ogłoszenie wyroku przez sędziego.
3.METODA PRACY Z TEKSTEM - jeżeli przyjmujemy, że głównym źródłem informacji na lekcji będzie podręcznik lub inne teksty pisane, wówczas powinniśmy przestrzegać następujących czynności:
ciche czytanie ze zrozumieniem z podkreśleniem niezrozumiałych wyrazów,
próba wyjaśniania przez uczniów niezrozumiałych wyrazów, a w razie trudności, wyjaśnienia tego dokonuje nauczyciel,
podanie problemów (pytań), na które uczniowie powinni znaleźć odpowiedź czytając ponownie tekst,
powtórne ciche czytanie tekstu,
ciche redagowanie ustnych odpowiedzi,
głośne udzielanie odpowiedzi na postawione wcześniej pytania,
głośne odczytywanie odpowiednich fragmentów tekstu dla uzasadnienia prezentowanej wypowiedzi.
4.METODY SYTUACYJNE - czyli samodzielne rozwiązywanie problemów zawartych w odpowiednio dobranych sytuacjach. Pozwala ona uczniom podejmować różnorakie decyzje. Metoda ta wymaga od nauczyciela trafnie dobranego przykładu zaczerpniętego z życiorysu znaczących postaci lub przywołanie określonego zdarzenia, czy opowiadania ilustrującego współczesne życie.
Metoda ta uczy poprawnego i logicznego myślenia, rozwija umiejętność dostrzegania problemów wynikających z konkretnych przykładów, uczy prawidłowej interpretacji podanych przykładów i krytycznego ustosunkowania się do nich.
5. Metoda „burzy mózgów” - w metodzie tej wychodzimy od zgromadzenia możliwie najbogatszego materiału wyjściowego, aby później, na drodze intelektualnej selekcji wybrać te najlepsze i możliwe do zrealizowania.
6.METODA GIER DYDAKTYCZNYCH
Gra dydaktyczna to zabawa połączona z uczeniem się. Jak w każdej grze i tu obowiązują pewne prawa i reguły, które muszą być przestrzegane przez wszystkich uczestników.
Grą dydaktyczną może być krzyżówka, której prawidłowe rozwiązanie będzie stanowiło np. temat lekcji lub rozwiązanie któregoś z problemów szczegółowych. Mogą to być wszelkiego rodzaju gry planszowe, których konstrukcja oparta jest na odpowiednio dobranych tematach. Do tej metody przynależą również różnorodne quizy i zagadki.