Cztery psychologiczne portrety człowieka. Wyjaśnienia zachowań człowieka
Implikacje (wnioski) pedagogiczne
I. Koncepcja behawiorystyczna. Człowiek jest układem zewnątrzsterownym, reagującym na bodźce ze środowiska (jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne). System kar (bodźce awersyjne, negatywne) i nagród (bodźce przyjemne, pozytywne) znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem. Zwolennicy tej koncepcji opracowali system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią behawiorystyczną. Zgodnie z nią manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar, można modyfikować ludzkie zachowanie. W pedagogice opracowano metodę karania nagradzania. Behawioryści opracowali w ramach inżynierii behawioralnej terapie - desensybilizację (dla osób z reakcjami lękowymi na bodźce neutralne, lub nawet korzystne - winda, mysz, kąpiel w jeziorze) oraz terapię awersyjną (dla osób z reakcjami pozytywnymi na bodźce szkodliwe, niebezpieczne - alkohol, nikotyna, narkotyki, zboczenia seksualne).
Koncepcja psychodynamiczna. Według niej zachowanie zależy od wewnętrznych sił dynamicznych , zwanych popędami (np. u Freuda libido i tanatos ), potrzebami (np. uznania, miłości), dążeniami (np. do dobrych kontaktów interpersonalnych). Popędy te są z reguły nieświadome, często występują między nimi konflikty, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Jego organizm na polepszenie samopoczucia uruchamia mechanizmy obronne ( też nieświadome), ale na krótko, a w efekcie jest pogorszenie samopoczucia, bo popędy, potrzeby odzywają się z większą mocą. Prowadzi to do nerwic, lęków, agresji, chorób, samobójstw). Do znanych mechanizmów należy: wypieranie, racjonalizacja, projekcja, sublimacja. Podstawową metodą zmian zachowania i osobowości jest psychoterapia, która ułatwia człowiekowi rozwiązywanie nieświadomych konfliktów. Dzięki niej może on przystosować się do otaczającego świata. W pedagogice oznacza to konieczność rozmawiania z wychowankiem w atmosferze szczerości, zaufania, otwartości, empatii (wczuwania się) .
Koncepcja poznawcza. Zgodnie z nią człowiek jest układem przetwarzającym informacje ( metabolizm informacyjny). Jego zachowanie zależy od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale także od tzw. struktur poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy zdobytej w toku uczenia się i myślenia, w tym samowiedzy, samooceny i wartości. Człowiek jest układem samodzielnym i twórczym. Podstawowym sposobem prowadzącym do zmian zachowania i doświadczeń jednostki jest systematyczne wychowanie/nauczanie (dostarczanie naukowej wiedzy, rozwijanie zdolności poznawczych, zmysłów, wprowadzanie w świat wartości, budowanie obiektywnej samooceny).
Koncepcja humanistyczna. Twórcami tej koncepcji są A. Maslow (twórca piramidy potrzeb) i C. Rogers (twórca klimatu ułatwiającego rozwój - facylitacji). Psychologowie zwracają uwagę na ogromne możliwości człowieka, wierzą w dobrą naturę człowieka, jego naturalne tendencje do poznawania świata i odpowiedzialność. W ich koncepcji siłą napędową działania ludzi jest dążenie do samorealizacji i aktualizacji ich potencjalnych szans. Tylko wychowanie humanistyczne może ułatwić harmonijny rozwój. Klimat bezpieczeństwa, zaufania, miłości, partnerstwa, otwartości sprzyja, ułatwia rozwój. Wychowawca tworzący taki klimat to facylitator. Warunkiem dążenia do samorealizacji jest zaspokojenie potrzeb niższego rzędu; biologicznych (głodu, temperatury, powietrza), bezpieczeństwa, uznania, zakorzenienia, przyjaźni, miłości.