ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ
Średnia dorosłość to okres rozwojowy nazwany wiekiem średnim. Okres ten jest swego rodzaju „ czarną skrzynką” rozwoju człowieka. Funkcjonuje wiele nie do końca sprawdzonych przekonań dotyczących okresu średniej dorosłości, związanych z kryzysem środka życia, syndromem „ pustego gniazda”, depresja okresu przekwitania, nieuniknionym procesem obniżania się inteligencji. Istnieje, zatem potrzeba lepszego poznania tej fazy życia. O jej kierunku i naturze decydują przede wszystkim czynniki indywidualne oraz społeczne, w nie wielkim stopniu związane z „ biologicznym zegarem” rozwoju. Sprawiają one, że rozwój w tym okresie ma charakter potencjalny oraz jest bardzo plastyczny. Trudno jest również wyznaczyć ścisłe granice tego okresu, jednak omawiane zmiany rozwojowe, które pojawiają się w średniej dorosłości obejmują okres od 40 do 65 r.ż.
ZMIANY FIZYCZNE I FIZJOLOGICZNE
Cechą zmian w wieku średnim jest to, że zachodzą w sposób niezauważalny dla jednostki. W wieku średnim wzrok ulega pogorszeniu. Obniża się jego ostrość oraz zdolności akomodacyjne gałki ocznej. Zmniejsza się tolerancja na słabe oświetlenie. Często pojawia się dalekowzroczność. Również w odniesieniu do sprawności aparatu słuchowego można mówić o powolnym, aczkolwiek systematycznym obniżaniu się jego wydolności. Wyrazem tego jest spadek zdolności słyszenia dźwięków wysokiej częstotliwości.Zaczyna obniżać się około 50 r.ż. również wrażliwość smakowa. Jest to związane z systematycznym zmniejszaniem się liczby kubków smakowych w ciągu życia i spadkiem ich wydolności funkcjonalnej.
Większość badań wskazuje, że 10% spadek siły mięśni oraz koordynacji ruchowej, odnotowywany w trzeciej dekadzie życia, pogłębia się jeszcze bardziej w latach następnych. Dominujący obecnie styl życia człowieka w wieku średnim nie zakłada zbytniej troski o kulturę fizyczną, a tym samym nie sprzyja utrzymywaniu sprawności fizycznej na odpowiednim poziomie. Sa jednak ludzie, którzy wbrew typowym i powszechnym wzorom biernego, statycznego spędzania wolnego czasu, dbają o odpowiedni poziom własnej aktywności fizycznej i dzięki temu utrzymują kondycję fizyczną przeciętnego dwudziesto- czy trzydziestolatka.
Ogólny stan zdrowia osób w wieku średnim jest na ogół dobry, aczkolwiek należy pamiętać o bardzo dużym zróżnicowaniu indywidualnym, u którego podstaw leżą czynniki demograficzne, środowiskowe czy kulturowe. Od 1980 roku obserwuje się systematyczny wzrost śmiertelności mężczyzn w wieku średnim szczególnie ze środowiska miejskiego. Mimo przeciętnie zadowalającego stanu zdrowia obserwuje się jednak niekorzystne zmiany fizyczne, obniżające zdolności adaptacyjne organizmu. Należą do nich przede wszystkim: spadek ilości pompowanej przez serce krwi, obniżona sporawnośc nerek, zmniejszone wydzielanie hormonów i enzymów trawiących, słabsza przepona, w przypadku mężczyzn przerost prostaty, spadek aktywności seksualnej. Typowe dla tej fazy życia są choroby układu krążenia, oddechowego, trawiennego, choroby psychiczne, artretyzm i reumatyzm, zaburzenia słuchu i wzroku. Ale na pierwszy plan wychodzi tutaj problem nadciśnienia.
Stosowane w badaniach demograficznych wskaźniki zdrowia wykazują istotny związek z płcią. Niewątpliwie zjawiska związane z fizjologią kobiety- cyklem menstruacyjnym, ciążą, przekwitaniem- wpływają na owe wskaźniki. Kobieta jest bardziej świadoma swego ciała, jego funkcji i warunków sprawnego działania.. Badania pokazują, że kobiety łatwiej i szybciej dostrzegają u siebie symptomy choroby. Napewno nie oznacza to, że mężczyźni cieszą się lepszym zdrowiem, o czym świadczy np. przybierająca obecnie częstoliwosc występowania wśród mężczyzn w średnim wieku chorób układu krążenia. Kobiety mają inne podejście do choroby i zdrowia. Przede wszystkim problem własnego zdrowia jest częściej niż u mężczyzn przedmiotem ich uwagi i rozmyślań. Kobiet są częściej hospitalizowane chociażby z racji rodzenia dzieci.
Każda kobieta około50 r.ż. przechodzi przekwitanie. Proces ten jest związany z zaprzestaniem funkcji prokreacyjnych. Okres poprzedzający przekwitanie (menopauzę) od mniej więcej 2 do 5 lat, w który organizm kobiety podlega rozmaitym zmianom fizjologiczno-biologicznym, określa się mianem klimakterium. To jego objawów nalezą m.in. niespodziewane fale gorąca przebiegające ciało, dysfunkcje układu moczowego, zmniejszone wydzielanie śluzu w pochwie utrudniające współżycie płciowe. Na skutek zmniejszonej produkcji estrogenu, wzrasta prawdopodobieństwo pojawienia się osteoporozy( choroby układu kostnego), która sprawia, że kości stają się cieńsze i słabsze, bardziej narażone na złamania czy inne urazy. W okresie przekwitania może pojawić się u kobiet depresja. U mężczyzn również stwierdza się pewne symptomy odpowiadające zmianom w okresie klimakterium u kobiet. Mężczyźni w drugiej połowie wieku średniego wykazują zmniejszoną aktywność seksualną, wzrasta również w tym czasie prawdopodobieństwo pojawienia się impotencji. Częściej uskarżają się na depresję, uczucie zmęczenia, różne dolegliwości fizyczne.
ROZWÓJ ZAANGAŻOWANIA W PRACĘ ZAWODOWĄ
Charakteryzując rozwój człowieka w wieku średnim, z punktu widzenia kariery zawodowej, najczęściej zwraca się uwagę na pozytywne aspekty tego okresu życia. Zazwyczaj pozycja zawodowa w tym okresie jest optymalna, co wyraża się w osiągniętym statusie materialnym, sytuacji finansowej, zakresie sprawowanej władzy, autorytecie jak i satysfakcji z wykonywanej pracy. Zadowolenie z wykonywanej pracy wyraźnie koreluje z długością życia i jest podstawą zadowolenia z życia w ogóle. Niestety istnieje szereg czynników i okoliczności, które często stają się przyczyną braku satysfakcji z pracy a tym samym źródłem dolegliwego stresu fizycznego i emocjonalnego. Do tych czynników należy m.in. niska płaca, brak awansu, przeciążenie pracą. Szczegółowym rodzajem stresu związanego z pracą jest syndrom wypalenia zawodowego. Cechuje go wyczerpanie emocjonalne oraz poczucie utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób afektywny i zaangażowany. Objawy tego syndromu to: zmęczenie, bóle głowy, brzucha, nadużywanie alkoholu. Przyczyną jego jest uogólnione doświadczenie niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem i obciążeniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu. Kolejnym z czynników wywołujących stres w wieku średnim jest zmiana pracy a przede wszystkim utrata pracy. Istotna role odgrywają czynniki finansowe, ale również psychologiczne konsekwencje utraty pracy, takie jak zaniżona samoocena czy poczucie własnej wartości bezrobotnego. Sytuacja utraty pracy jest szczególnie trudna dla mężczyzn, w przypadku, których praca jest składową poczucia tożsamości oraz koncepcji roli mężczyzny odpowiedzialnego za własną rodzinę, zapewnienie im środków do życia.
AKTYWNOŚC W SPOŁECZNYCH ROLACH RODZINNYCH
W okresie średniej dorosłości można zaobserwować istotne zmiany w rolach, jakie rodzice podejmują wobec dorastających dzieci, a także w stosunkach z własnymi starzejącymi się rodzicami. Wielu badaczy twierdzi, że wiek średni znamionuje wejście w kolejną fazę rozwoju rodziny. W tym czasie rola rodziców wobec ich dorastających dzieci ulega istotnej zmianie. Zmianę tą wymusza przede wszystkim coraz bardziej realistyczny, a nawet krytyczny stosunek dzieci do własnych rodziców. Autorytet rodziców staje się być jedynym punktem odniesienia dla pytań, problemów i niepokojów jakie przeżywają dzieci. Wielu rodziców nie przewartościowuje koncepcji własnej roli wobec dorastających dzieci, co często staje się podstawowym źródłem kryzysu. Podstawowym zadaniem, przed jakim stoją rodzice, jest zaakceptowanie zwiększonej potrzeby autonomii, eksplorowania świata i niezależności dorastających dzieci, a jednocześnie zaspokajanie w dalszym ciągu istniejącej potrzeby pomocy i wsparcia. Jest to podstawowy warunek w miarę łagodnego przejścia przez trudny okres budowania stosunków z dorastającymi dziećmi na nowych zasadach. Ta faza w rozwoju rodziny jest trudna dla rozwoju rodziców, ponieważ wchodzą oni w trudny okres nazywany kryzysem wieku średniego. Na wiek średni rodziców przypada jeszcze jedna faza w rozwoju rodziny, którą określa się czasami jako fazę „opuszczonego gniazda”. Do niedawna nie było podstaw do wyróżnienia tej fazy, gdyż rodzice zajmowali się wychowaniem i opieką nad dziećmi prawie do końca swojego życia. Obecnie dzieci opuszczają dom, gdy rodzice mają przed sobą jeszcze prawie dwudziestoletni okres aktywności zawodowej.W wieku średnim zmieniają się również stosunki z własnymi starzejącymi się rodzicami. W tym wieku po raz pierwszy spostrzega się własnych rodziców w sposób bardziej realistyczny, z większą tolerancją dla ich wad i słabości, jako osoby, które oczekują wsparcia i pomocy. Utrata zdrowia fizycznego lub samowystarczalności finansowej rodziców prowadzi do konieczności wzięcia za nich całkowitej odpowiedzialności. Opieka dzieci nad starzejącymi się rodzicami częściej dyktowana jest miłością i troska niż poczuciem obowiązku. Córki bardziej niż synowie podejmują się opieki nad starzejącymi się rodzicami.
ZMIANY W CZYNNOŚCIACH POZNAWCZYCH
Od niedawna dość powszechne było przekonanie o nieuniknionym i nieodwracalnym obniżaniu się możliwości poznawczych, rozpoczynających się już w okresie wczesnej dorosłości. O wieku średnim było przekonanie, że w tym okresie obniża się sprawność myślenia, zapamiętywania, uczenia się. Zdarzają się ludzie, którzy mimo podeszłego wieku zachowują wysoką sprawność intelektualną. Przeprowadzone badania nad rozwojem inteligencji w wieku dojrzałym wskazują, że obniżanie się funkcji intelektualnych, „starzenie się” inteligencji w okresie średniej dorosłości nie jest nieuniknione ani nieodwracalne. Przekonanie o nieuchronnym starzeniu się inteligencji po okresie adolescencji może wynikać z niedoskonałości pomiaru możliwości poznawczych ludzi dorosłych.
Okazuje się, że w wieku średnim stopniowo obniża się szybkość, wydajność oraz zakres przetwarzania informacji, przy strukturze przetwarzania. W badaniach nad uwagą okazało się, że najważniejsze ubytki związane z wiekiem pojawiają się w warunkach utrudnienia przetwarzania informacji. Zasada ta odnosiła się do różnych jakościowo informacji ( wzrokowej i słuchowej). Badania nad pamięcią również wskazują na spadek poziomu wydolności w zakresie wielu podstawowych procesów pamięciowych. Okazuje się, że ludzie starsi gorzej zapamiętują oraz nie są tak skuteczni w analizie treści pamięci bezpośredniej. Powinno się tworzyć warunki umożliwiające ludziom dorosłym uczenie się, bowiem wiek średni jest szczególnie dogodnym okresem w życiu człowieka dla niwelowania różnic generacyjnych, które w wieku nie sa jeszcze znaczące. Dla przedsięwięc edukacyjnych, których celem byłoby nauczanie dorosłych, istotna sprawa jest dostosowanie metod nauczania i uczenia się do specyficznych w tym wieku trudności, które mają charakter zarówno poznawczy jak i motywacyjno-emocjonalny. Nauczanie dorosłych powinno mieć charakter raczej zindywidualizowany i koncentrować się przede wszystkim na reorganizowaniu oraz doskonaleniu nabytych wcześniej sprawności i systemów wiedzy, w mniejszym stopniu zaś na kształtowaniu zupełnie nowych.
ZMIANY NASTAWIENIA WOBEC SIEBIE I ŚWIATA
Często można spotkać się z poglądem, że kobiety w wieku średnim staja się bardziej asertywne, przejawiają w swoim zachowaniu więcej agresji oraz cech typowo męskich, natomiast mężczyźni w tym okresie stają się bardziej otwarci, uczuciowi oraz przejawiają więcej cech typowo kobiecych. Pogląd ten znalazł swoje rozwinięcie w teorii rozwoju osobowości Junga. Według Junga normalny rozwój osobowości w wieku średnim obejmuje dwa cele: 1) sfinalizowanie fazy indywiduacji, 2) wejście w kolejną fazę rozwoju osobowości- fazę transcendencji. Pierwszy zakłada ujawnienie, integrację oraz zrównoważenie wszystkich możliwych psychik człowieka (animus/anima, świadomy/nieświadomy, duchowy/cielesny, cień/maska). W przypadku kobiet, archetyp kobiecości (anima) przez długi czas dominuje, jednak stopniowo ujawnia się i zyskuje na znaczeniu ukryty dotychczas archetyp męskości (animus). Z tego powodu kobiety zaczynają przykładać większą wagę do problemów związanych z wykonywaną pracą, staja się bardziej asertywne. Natomiast mężczyźni większą wagę przywiązują do uczuć, więzi rodzinnych oraz związków emocjonalnych z innymi ludźmi. Erikson ujmuje wiek średni jako jeden z ośmiu etapów w życiu każdego człowieka. Pomyślne rozwiązanie zadań związanych z tym okresem życia zależy od tego, jak zostały rozwiązane zadania właściwe etapom wcześniejszym. Ktoś, kto pomyślnie rozwiązał wszystkie zadania wcześniej, staje w obliczu kryzysu, który wyraża opozycja generatywności- stagnacja. Termin „kryzys” ma tu znaczenie pewnego przejścia, punktu zwrotnego, kluczowego momentu rozwoju. Określenie „kryzys wieku średniego” zostało pierwotnie użyte przez E. Jaguesa na oznaczenie momentu, w którym ludzie uświadamiają sobie realność własnej śmierci oraz następują zmiany w subiektywnej perspektywie czasu (czas przyszłości jest odczuwany jako krótszy w zestawieniu z czasem przyszłości). Przyjmuje się, że „kryzys wieku średniego” przejawia się w obawie o przyszłość, nieumiejętności cieszenia się czasem wolnym, przekonaniu o pogarszającym się zdrowiu, negatywnej ocenie pożycia małżeńskiego oraz pracy, stresie związanym z koniecznością opieki nad starzejącymi się rodzicami.
BIBLIOGRAFIA:
Doliński D, Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki”, wyd. GWP, Gdańsk 2008
Harwas- Napierała B., „Psychologia rozwoju człowieka. Tom 2”, wyd. PWN, Warszawa 2002