Środki odkażające i antyseptyczne.

Przez działanie odkażające rozumie się zabicie wszystkich form wegetatywnych postaci drobnoustrojów.

Działanie antyseptyczne polega na uniemożliwieniu namnażania bakterii przez ich niszczenie lub zahamowanie ich wzrostu.

I. Kwasy i zasady.

Zarówno zakwaszenie jak i alkalizacja środowiska uniemożliwiają namnażanie bakterii, a więc działają antyseptycznie. Stężone kwasy i zasady mają zdolność denaturacji białka i dzięki temu niszczą wszystkie komórki, działają, więc odkażająco. Ze względu na żrące działanie na tkanki ludzkie, korodujące działanie na metal i niszczenie wiele innych materiałów stężone kwasy i zasady stosowane są do odkażania wyjątkowo. Niektóre kwasy działają przeciwdrobnoustrojowo również dzięki obecności określonych struktur chemicznych.

1. Kwas octowy (Acidum aceticum).

Stosowany do konserwowania artykułów żywnościowych (w roztworze 3-6%); niekiedy stosuje się go do przepłukiwań pochwy w stężeniu 1 - 2 łyżki na 1l wody.

2. Kwas mlekowy.

Wytwarzany przez fizjologiczną florę pochwy utrudnia rozwój innych bakterii i drożdżaków. Zastosowany do przepłukiwań pochwy zakwasza wydzielinę i pomaga przywrócić prawidłowy stan mikrobiologiczny.

3. Kwas borowy (Acidum boricum) i boran sodowy (zwany boraksem).

Działanie przeciwbakteryjne bardzo słabe. Kwas borowy jest związkiem o dużej toksyczności, zwłaszcza dla dzieci. Stosowanie boraksu do pędzlowania błon śluzowych przy drożdżycach jamy ustnej może doprowadzić do zatrucia. Śmiertelność przy ostrym zatruciu kwasem borowym wynosi 50%. Stosowanie kwasu borowego we współczesnej medycynie powinno zostać zarzucone.

II. Alkohole.

1. Etylowy.

Działanie niezbyt silnie przeciwbakteryjne. Na większość bakterii działa bakteriobójczo; działanie na grzyby i wirusy niepewne, na zarodniki nie działa w ogóle.

Najskuteczniej przeciwbakteryjnie działają roztwory 40 - 50%, działanie tych stężeń jest powolne.

Dobrą skuteczność przy nie najmniejszej szybkości jest przy stosowaniu stężenia 70%. W wyższych stężeniach skuteczność niewielka (denaturacja białka utrudnia penetrację do wnętrza komórki i osłabia działanie przeciwbakteryjne). Jednorazowe przetarcie skóry wacikiem i pozostawienie do wyschnięcia zmniejsza liczbę drobnoustrojów o 75%.

2. Izopropylowy.

W stężeniach powyżej 70% działa nieco silniej niż etylowy, powoduje przekrwienie tkanek. Niekiedy stosowany jako rozpuszczalnik dla innych leków przeciwbakteryjnych.

III. Aldehydy.

1. Mrówkowy (formaldehyd) jest związkiem gazowym; jego roztwory wodne o stężeniu 40% to formalina. Formaldehyd gazowy i w roztworach niszczy bardzo skutecznie wszystkie mikroorganizmy; działa jednak powoli.

Formaldehyd w roztworze - do odkażania przedmiotów.

Formaldehyd gazowy - do odkażania pomieszczeń.

Formaldehyd uszkadza tkanki - nie nadaje się do odkażania skóry i błon śluzowych. Wdychanie go uszkadza nabłonki dróg oddechowych.

2. Glutarowy.

Skuteczniejsze od formaldehydu i działa szybciej. Nie działa korodująco na metale i może być stosowany do odkażania narzędzi i endoskopów.

IV. Chlorowce i ich pochodne.

1. Jod (Iodum).

Występuje pod postacią kryształków rozpuszczalnych w alkoholu. Niszczy wszystkie mikroorganizmy. Działa szybko i silnie.

Nie wolno stosować jodu na duże powierzchnie uszkodzonej skóry (wchłonięcie-zatrucie)

2. Jodyna (Tinctura iodi, 3% roztwór jodu w alkoholu z dodatkiem jodku potasu).

Najskuteczniejszy środek do odkażania skóry nie uszkodzonej. Zastosowanie jodyny na uszkodzone powłoki powoduje ból i pieczenie. Zmniejszyć ten efekt można przez rozcieńczenie jodyny wodą do 0,5 - 1% roztworu wodno-alkoholowego. Działa przeciwgrzybiczo. Ma własności korodujące. Powoduje również uczulenie. Plami skórę i tkaniny.

3. Jodofory (połączenie jodu z wielkocząsteczkowymi związkami organicznymi - powoduje zwiększenie rozpuszczalności w wodzie).

4. Jodowany poliwinylopirolidon (povidone - iodine) zwiera w 10% roztworze 1% jodu. Nie barwi skóry, do odkażania skóry i błon śluzowych.

V. Chlor i chlorofory.

1. Chlor (zabija bakterie, wirusy, pierwotniaki). Wolny chlor stosowany jest do uzdatniania wody wodociągowej. W medycynie wolny chlor nie jest stosowany.

2. Chlorofory - związki uwalniające stopniowo wolny chlor lub kwas podchlorawy; do odkażania wody, przedmiotów, pomieszczeń i urządzeń sanitarnych. Niektóre z nich silnie uszkadzają tkanki.

3. Podchloryny: wapniowy i sodowy - uwalniają chlor.

Podchloryn wapniowy + wodorotlenek wapniowy = wapno chlorowane; do odkażania urządzeń sanitarnych, odchodów i materiałów zakażonych (powinno zawierać około 30% chloru).

4. Chloraminy (Chloramina T, Monochloraminum B).

Trwałe w stanie suchym, chlor uwalnia się po rozpuszczeniu; do odkażania pomieszczeń, głównie podłóg.

VI. Heksachlorofen.

Chlorowcopochodny fenolu działa bakteriostatycznie; działanie bakteriobójcze po długiej ekspozycji. Stosowany głównie do dezynfekcji skóry (dodatek do mydła), stosowany na duże powierzchnie jest wchłaniany i może spowodować zatrucie (nie może być stosowany dla dzieci i ciężarnych i dużych powierzchniach ciała).

VII. Metale ciężkie i ich sole.

Związki srebra działają bardzo silnie przeciw bakteryjnie powodując denaturację białka. Na tkanki gospodarza działają zależnie od stężenia ściągająco lub przyżegająco.

Azotan srebra - stosowany w stężeniu 0,01 - 10%.

Na błony śluzowe 0,01%,

Trudno gojące się rany - 0,25%,

Rany oparzeniowe - 0,5%,

Przyżegająco - 10%.

Barwi skórę i przedmioty na czarno (uwolnienie metalicznego srebra).

VIII. Barwniki.

1. Fiolet krystaliczny (Pyoctaninum coeruleum), działa na drobnoustroje Gram-dodatnie, drożdżaki i inne grzyby chorobotwórcze. Stosowany jako roztwór wodny lub alkoholowy o stężeniu 0,01 - 2%.

Stosowany do odkażania powierzchniowych uszkodzeń naskórka i błon śluzowych, działa jednocześnie ściągająco i wysuszająco. Bywa stosowany w ropnych zakażeniach skóry i w drożdżycach.

Na błony śluzowe oraz w przypadkach nasilonego stanu zapalnego stosuje się roztwory wodne, w innych przypadkach roztwory alkoholowe.

Wadą fioletu krystalicznego jest barwienie tkanek, materiałów i przedmiotów. Zastosowanie na ziarninujące powierzchnie ran, może spowodować trwałe przebarwienie skóry.

2. Etakrydyna (Rivanolum).

Do odkażania skóry i błon śluzowych oraz powierzchownych uszkodzeń powłok.

IX. Chlorheksydyna.

Pochodna biguanidu, działa przeciw bakteryjnie, przez uszkadzanie błony komórkowej bakterii; silnie na bakterie Gram-dodatnie. Do odkażania skóry przed zabiegiem chirurgicznym (0,5%), rąk (4%), ran. Kremy: trądzik, zakażenia gronkowcowe. Mała toksyczność, ponieważ trudno wchłania się z przewodu pokarmowego i powłok.

X. Tlenek etylenu.

Jeden z najskuteczniejszych środków odkażających (bakterie, wirusy, zarodniki). Stosowany do wyjaławiania przedmiotów, których nie można poddawać działaniu ciepła.

Nie nadaje się do odkażania tkanek - oparzenia skóry (dlatego przedmioty po wyjałowieniu podlegają kilkudniowej degazacji), zapalenie żył.

XI. Mupirocyna.

Działanie na bakterie Gram-dodatnie, paciorkowce, gronkowce.

Maść do nosa w celu eliminacji nosicielstwa staphylococcus aureus. W leczeniu gronkowcowych i paciorkowcowych zakażeń skóry np. liszajca (preparat: Bactroban, maść do nosa).

XII. Fusafungina.

Antybiotyk do stosowania miejscowego (nie ma jednak dostatecznych dowodów klinicznych na skuteczność działania miejscowego); aktywny wobec ziarenkowców Gram-dodatnich i niektórych gronkowców (preparat: Bioparox, maść). Może powodować podrażnienie błony śluzowej z pieczeniem i krwawieniami.

---