Kultura, jej elementy. Wpływ kultury na życie społeczne.
Kultura jest cechą wyróżniającą człowieka od reszty świata zewnętrznego. To, że kultura jest specyficznie ludzkim tworem, nie budzi niczyich wątpliwości. Rozumiana jako wyróżnik człowieka ma bardzo szeroki zakres. Oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywanie innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.
Wszystko, co wchodzi w skład tak rozumianej kultury, spotkać możemy także w świecie zwierzęcym, ale jedynie w formie zalążkowej. Dlatego też, to co w świecie zwierzęcym jest, podobnie jak ludzka kultura, rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego przekazu informacji, określane jest mianem protokultury.
Społeczności ludzkie żyją w świecie pełnym znaczeń i symboli. Człowiek, uczestnik tych zbiorowości, nigdy się z nimi nie rozstaje. Świat ten nazywa się w nowoczesnej terminologii naukowej kulturą.
Kultura nie doczekała się do dziś jednoznacznej definicji. Mimo wielości definicji - około 160 - badacze kultury sformułowali następujące twierdzenia, wspólne dla wszystkich definicji:
kultury się uczymy,
kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji,
kultura jest zorganizowana,
kultura jest wieloaspektowa,
kultura jest dynamiczna,
kultura jest zmienna,
w kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi,
kultura jest elementem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków dla twórczej ekspresji.
Definicja według A. Kłoskowskiej:
Kultura stanowi wieloaspektową całość, w której drogą analizy wyróżnić można zinternalizowaną, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę norm, wzorów i wartości, warstwę działań będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery, wytworów takich czynności.
Definicja według J. Szczepańskiego
kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.
W obrębie złożonej całości, jaką jest kultura w ujęciu globalnym, można wyróżnić wielkie podstawowe działy, różniące się charakterem elementów - kategorie kultury. Wewnątrz kategorii da się wydzielić mniejsze całości, które określa się dziedzinami kultury.
Kultura tworzona jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości, w najszerszym rozumieniu pojęcia wartość. Wartość, wg F. Znanieckiego, to tyle co wszelki przedmiot ludzkich zainteresowań i interesów. Można wyróżnić 3 rodzaje wartości:
1 - konkretne przedmioty pozaludzkiego świata tworzone przez ludzi,
2 - inni ludzie, partnerzy interakcji,
3 - wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, wyrażane za pomocą zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zobiektywizowaną postać - za pomocą znaków i symboli.
Każdemu rodzajowi wartości odpowiada kategoria kultury - kultura bytu, kultura społeczna, kultura symboliczna.
Kultura bytu obejmuje tę sferę ludzkich działań, które zwrócone są ku sferze przedmiotów materialnych, naturalnych bądź wytworzonych przez człowieka. Jest to szeroko rozumiana sfera produkcji i konsumpcji, które chociaż kierowane są wzorami kultury nie mogą rozwijać się wbrew podstawowym koniecznością natury.
Kultura społeczna, zwana także socjetalną obejmuje pewien porządek stosunków pomiędzy ludźmi, partnerami interakcji. Ogromna część interakcji polega na komunikowaniu się za pomocą symboli z innymi ludźmi. Nowoczesne społeczeństwa wymagają komunikowania się ich członków w dziedzinie administracji, prawa, polityki, ideologii i edukacji oraz gospodarki. Bez posługiwania się znakami i symbolami, m.in. językiem, taka komunikacja nie byłaby możliwa. W skład kultury socjetalnej wchodzą również takie elementy porządku społecznego, jak podział własności, władzy, zróżnicowany dostęp do powszechnie pożądanych dóbr, funkcji, pozycji społecznych.
Wartości symboliczne są często rozumiane jako kultura w tzw. węższym rozumieniu, czyli filozofia, religia, nauka, sztuka. Kategoria kultury symbolicznej obejmuje znaki i symbole, pełniące w życiu człowieka szczególną rolę, chociaż nie zaspakajają żadnych potrzeb naturalnych. Współistnieją trzy typy kultury - ludowa, popularna, elitarna.
Kultura ludowa przekazywana jest poprzez bezpośrednie interakcje i nieformalne kontakty codzienne. Charakteryzuje ją niezawodowy charakter twórczości, która przekazywana jest bezpośrednio, od twórcy do odbiorcy w drodze tradycji ustnej. Jest to kultura przekazywana w społecznościach lokalnych, w ramach tzw. pierwszego układu kultury. Treści są względnie proste, zrozumiałe dla odbiorcy, o ile jest on wychowany w tradycji tej kultury, żyje w tej społeczności. Tylko wówczas odbiorca może odczytywać symboliczne treści kultury ludowej. Jest to typ kultury łatwo dostępny dla wszystkich członków społeczności, nie wymaga dodatkowych kosztów. Zarówno twórczość jak i odbiór kultury ludowej odbywają się w skali lokalne, można powiedzieć, że w jednym miejscu. Przemysł i towarzysząca mu urbanizacja niszczą kulturę ludową, gdyż zmieniają warunki funkcjonowania i skalę zbiorowości. Trwa ona jako jedynie jako świadomie kultywowany folklor.
Kultura popularna, zwana jest także kulturą masową wyróżnia się szerokim zasięgiem. Odbiorcami jej są liczne kategorie osób z różnych klas społecznych. Dzięki zastosowaniu technicznych środków przekazu, umożliwiających masowe komunikowanie się tzw. mass mediów, możliwe jest powielanie dowolnej liczby kopii taśmy filmowej, kasety video czy płyty. O popularności tej kultury decyduje szerokie przekazywanie treści kręgom licznych odbiorców oraz ich masowy odbiór. Kultura popularna wiąże się z tzw. trzecim układem kultury. Jest to głównie kultura związana z czasem wolnym, z zabawą i rozrywką. Treści te muszą być dostępne dla szerokich kręgów odbiorców, stąd konieczność ich uproszczenia, sprowadzenia do prostych schematów. Na ogół kultura popularna powiela pewne wątki, stąd jej brak oryginalności. Jest produkowana nie tworzona przez profesjonalnych wytwórców, którzy kierują się często „zapotrzebowaniem” rynku.
Kultura popularna posiada swoich krytyków i obrońców. Krytycy podnoszą głównie jej wtórność, wulgarność, brak treści ambitniejszych, zmuszających odbiorcę do wysiłku intelektualnego. Zwracają uwagę na fakt, że kultura masowa bywa wykorzystywana do manipulowania ludźmi, zniewalania ich umysłów, narzucania gustów i preferencji kulturalnych, które są często kształtowane pod dyktando dysponentów środków przekazu. Mass media w społeczeństwie nowoczesnym określane są jako czwarta władza i często są środkiem uzyskiwania wpływów politycznych. Zwolennicy kultury popularnej zwracają uwagę na jej demokratyczny charakter, zgodność z gustami najliczniejszych uczestników życia kulturalnego, dostępność nawet dla mieszkańców oddalonych wsi i miasteczek.
W kulturze popularnej mamy do czynienia z zasadą homogenizacji treści, w myśl której treści o różnej wartości artystycznej i intelektualnej prezentowane są odbiory jako mające jednakową wartość, odbiera on w jednakowy sposób treści należące do szczytowych osiągnięć kultury oraz produkty standardowej działalności twórców kultury popularnej.
Kultura elitarna, jest trzecim typem kultury symbolicznej. Tworzą ją oryginalni twórcy profesjonalni, których dzieła uznane zostały przez zawodowych krytyków artystycznych i środowisko samych twórców, odbiór kultury elitarnej wymaga specjalnego przygotowania, często wiąże się z ogromnymi kosztami, bowiem dzieła te są tylko pojedynczymi egzemplarzami obrazu czy rzeźby. Treści kultury elitarnej zyskują trwałą wartość, a niektóre z nich składają się na dorobek kulturalny ludzkości, np. dzieła sztuki czy systemy filozoficzne.
Uczestnicy kultury elitarnej stanowią wyselekcjonowany krąg odbiorców, chociaż nie pokrywa się on ani z elitą polityczną, ani ekonomiczną danego społeczeństwa. Elitarny zasięg tej kultury wynika ze stopnia trudności odbioru jej dzieł, które szeroka publiczność uważa za niezrozumiałe, trudne, a nawet dziwaczne.
Istotną funkcją społeczną kultury elitarnej jest tworzenie nowych wartości i określanie kierunków rozwoju sztuki. Bywa ona także źródłem inspiracji dla twórców kultury popularnej, którzy rozpowszechniają jej wątki oraz kryterium oceny ich twórczości.
Kultura symboliczna pełni funkcje integrujące w społeczeństwie oraz hedonistyczne - dostarcza przyjemności, doznań, zadowolenia.
Kultura wywiera istotny wpływ na życie społeczne poprzez swoje mechanizmy:
socjalizacji, która daje człowiekowi nawyki, umiejętności zachowania się w różnych sytuacjach społecznych i naturalnych, i daje możliwość przystosowania się. W wyniku socjalizacji człowiek poznaje nawyki i wzory zachowania się w różnych sytuacjach, które są przyjęte i uznane za dopuszczalne w danej zbiorowości;
ustanowienie systemów wartości i kryteriów określających wartości. rozumieć to należy, iż u podstaw każdego wyboru leży system wartości uznawany przez jednostki lub grupy dokonujące wyboru i pewna hierarchia wartości. Wartością J. Szczepański proponuje nazywać dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Dodaje także, że wartości są regulatorami ludzkich dążeń i postępowania, pozwalają na ocenę cudzego postępowania, służą jako podstawa oceny społecznej przydatności członków grupy, a więc wpływają na hierarchię społeczną i na zasady współżycia społecznego. Rozróżnia się wartości uznawane przez ludzi za godne pożądania, wartości rzeczywiście pożądane oraz wartości realizowane w działaniu. Te różne kategorie wartości mogą być ze sobą zbieżne, ale mogą się także różnić czy pozostawać w konflikcie. Innym podziałem wartości to podział na wartości autoteliczne, które stanowią cel sam w sobie oraz wartości instrumentalne służące do osiągania innych wartości.
ustalanie wzorów zachowania się czyli reagowania na określone sytuacje. Wzory są czynnikiem ujednolicającym postępowanie ludzi, ułatwiającym postępowanie i zrozumienie cudzych zachowań oraz skuteczność wzajemnych oddziaływań. Ustalone wzory kulturowe zachowań stanowią o regularności życia społecznego i jego „porządku”, umożliwiają i ułatwiają wzajemne przystosowanie.
ustalenie pewnych modeli, czyli ideałów. Model w odróżnieniu od wzoru jest pewnym o którym wiadomo, że w rzeczywistości nie występuje, a który służy do oceny zjawisk i stanów rzeczy zachodzących rzeczywiście. Modele są niemożliwe do realizacji w pełni, ale już samo dążenie do ich realizacji jest oceniane pozytywnie.
Ponieważ kultura jest tworem zbiorowości, podział na różne kultury jest pochodną podziałów na odrębne zbiorowości ludzkie, takie z których każda wytwarza właściwą sobie kulturę i żyje zgodnie z własnymi systemami wartości oraz realizuje sobie właściwe wzory zachowań. W rezultacie kryteria wykreślania granic poszczególnych kultur są tak różne, jak różne są kryteria, na których podstawie wyróżniane są zbiorowości ludzkie. Kryteria te mają różny stopień ogólności, a nadto często się ze sobą krzyżują.
Typy kultur:
kultury zbiorowości terytorialnych, np. plemiona,
kultury różnych zbiorowości zamieszkujących terytoria jednolite pod względem cech środowiska, np. kultura górali karpackich,
kultura zachodnioeuropejska, powstała w wyniku wielowiekowego sąsiedztwa zbiorowości zamieszkujących obok siebie oraz długowiekowej komunikacji między nimi,
kultury narodowe, gdzie kryterium terytorialne łączy się z kryterium etnicznym, np. kultura polska, francuska,
kultury występujące w różnych typach gospodarki, np. kultura społeczeństw pierwotnych, rolniczych, społeczeństw przemysłowych,
kultury wyodrębnione według kryteriów chronologicznych, np. kultura średniowiecza, oświecenia,
kultury powstałe w wyniku wielorakich zróżnicowań większych zbiorowości, np. mieszczaństwo, szlachta,
kultury wywodzące się z odrębności ludzi należących do tej samej kategorii wiekowej, np. kultura młodzieżowa.
Z pojęciem kultura wiąże się pojęcie subkultury, czyli podkultury. Jest to pewien zespół regularności kulturowych, występujących w dowolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia danej kultury, np. kultura polska może być rozpatrywana jako subkultura kultury europejskiej. Najczęściej termin subkultura stosowany jest na określenie wzorów zachowań występujących w niewielkich zbiorowościach, które dzięki odmienności tych wzorów wyodrębniają się w ramach szerszych społeczeństw.
Czasami występuje w społeczeństwie programowa negacja wartości, norm i wzorów obowiązujących, co określa się kontrkulturą lub kulturą alternatywną.
Kultura większości danego społeczeństwa jest określana mianem kultury dominującej.
1