Stanisław Herakliusz Lubomirski -
„Ermida albo Królewna pasterska, to jest,
Ten szczęśliwy, który się swym stanem kontentuje.”
KOMEDYJA - Anno 1664.
PROLOG W MUZYCE
Bogowie - Merkur i Kupido - spotykają się. Merkur śmieje się z Kupido, że ten idzie powoli i bez swoich strzał. Jeden bóg kwestionuje potęgę drugiego. Śmieją się z siebie nawzajem. Wreszcie zakładają się, że ten, który posiądzie serce Armidy, ten będzie miał większą sławę.
AKT PIERWSZY
Scena I
Armida rozmawia z Laurellą - swoją damą dworu. Laurella przypomina królewnie, że kiedyś mówiła jej, że miłość czasem wraz ze szczęściem często spotyka ludzi biednych, w wiejskich chatach, nie patrząc na królewskie klejnoty. Ermida przyznaje jej rację. Rozpacza po zdradzie wybranka - Filandra. Planuje zamieszkać wśród pasterek w Arkadyji. Zasypia nad potokiem. Laurella odchodzi.
Scena II
Pasterz Amintas szuka swojego towarzysza - Tyrsisa. Spotyka śpiącą Ermidę. Jest nią zachwycony. Postanawia odnaleźć Tyrsisa, zawrócić go na inną drogę i samemu wrócić do dziewczyny. Zabiera jej obrazek (konterfekt) i przypina jej swój, z własnym wizerunkiem.
Scena III
Ermida budzi się i patrzy na zegarek. Myślała, że spała 4 godziny, a to było tylko pół godz. Śniło jej się, że przyszedł do niej Filander, przepraszał za zdradę, a ona obiecała mu, że nigdy się na niego już nie obrazi. Potem widzi konterfekt pasterza. Podoba jej się. Zauważa też brak Laurelli - myśli, że poszła po strój pasterski dla niej. Od teraz zamiast Ermida nazywa się Beliza. Idzie szukać Laurelli.
Scena IV
Filander rozpacza z miłości do Armidy, która go zostawiła z byle jakiego powodu. Wchodzi jego sługa - Adrast, któremu Filander kazał odszukać Armidę. Ten zaś widział przypadkiem Laurellę w pasterskich ciuchach i stąd domyślił się, że i Ermida została pasterką. Filander rozkazuje Adrestowi przynieść pasterskie ubranie - tak chce szukać Armidy.
Scena V
Ermida z Laurellą rozmawiają o mężczyźnie z konterfektu. Spotykają pasterkę - Lisettę. Ona też twierdzi, że nie zna mężczyzny. Wskazuje im drogę do Alizbyt, która ma ich nauczyć obyczajów, praw, wszystko im wyjaśnić (Ermida-Beliza powiedziała, że przybyły z innych krajów)
Scena VI
Lisetta rozpacza z powodu niewierności ukochanego. Rozpoznała mężczyzne z konterfektu - to Amintas, który jej wcześniej wyznawał miłość. Zamierza iść od ukochanego, jest gotowa umrzeć z miłości.
AKT DRUGI
Scena I
Adrast zastanawia się jak wypełnić polecenie swojego pana - ma wyszpiegować Ermidę. Nagle widzi dwóch nadchodzących pasterzy. Ukrywa się za sianem.
Scena II
Amintas mówi Tyrsisowi, że zniewoliła go śpiąca piękność. Wspomina też o konterfekcie. Tyrsie jednak kwestionuje tę miłość - ani Amintas nie widział Ermidy na oczy, ani ona jego.
Scena III
Adrast głośno mówi, że poszukuje złodzieja konterfektu pięknej pani. Amintas łapie haczyk, przyznaje się do zabrania konterfektu i do miłości. Pyta się o imię niewiasty. Adrast mówi, że nazywa się Marfiza, a on sam Brandamant. Obiecuje Amintasowi, że nazajutrz o tej samej porze będzie mógł się widzieć z ukochaną.
Scena IV
Adrast cieszy się, że sprytem dowiedział się czegoś o Ermidzie. Boi się reakcji Filandra na miłość Amintasa do Armidy. Idzie do swojego pana.
Scena V
Ermida jest u Alizby, która wpisała je w pasterski regestr. Kobieta zaprzecza poglądom Armidy, która twierdzi, że stan pasterski uwolniony jest od problemów, obłudy i zdrady. Alizba mówi, że pasterze potrafią się jedynie bardziej cieszyć ze swojej wolności, ale problemy też mają. Dostrzega nadchodzącą Lisettę.
Scena VI
Przychodzi Lisetta i skarży się na niewierność Amintosa. Nie mówi jednak w kim on się zakochał. Prosi Alizbę, żeby ta zwolniła ją ze słowa wierności. Alizba obiecuje jej iść z nią do Amintosa i wszystko mu wygarnąć. Ermida chce iść z nimi. Lisetta nie chce, żeby ta szła.
Scena VII
Ermida mówi Laurelli, że jednak stan pasterski nie jest tak jak wcześniej jej mówiła - stanem szczęśliwym. Tutaj są dopiero zdrady! Laurella prosi swoją panią, żeby poczekała ze złą opinią aż nie spotka innych niewiernych.
Scena VIII
Adrast dostaje od Filandra złoty łańcuch za informacje o Ermidzie. Mówi swemu panu, że wie to od człowieka, który ukradł jej konterfekt. Dostaje za to drugi łańcuch. Obiecuje wykraść konterfekt i dowiedzieć się gdzie jest Ermida.
Scena IX
Filander przyrównuje swoją miłość do morza. Ma ciągle nadzieję na odzyskanie Ermidy.
Scena X
Jest pora, w której Amintas umówił się z Adrastem, że spotka się z Ermidą. Tej nie ma, Adrasta też. Amintas mówi o swojej miłości. Zachodzi Adrast, zarzuca kaptur na głowę i wykrada konterfekt. Amintas zdziera z głowy płaszcz.
AKT TRZECI
Scena I
Tyrsis rozmyśla, gdzie się podział Amintas. Idzie go poszukać.
Scena II
Adrast cieszy się ze swojej podstępności. Dzięki chytrości przebiegł podstępem wszystkich. Stawia siebie ponad Jazonem, który przechytrzył jedynie smoki, a Adrast „człowieka rozumnego”. Nadchodzi Amintas.
Scena III
Adrast rozmawia z Amintasem. Podkręca go, informuje go o Armidzie, ale nic konkretnego o niej nie mówi. Potem pyta się Amintasa o konterfekt, mówi mu też, że widział go u Tyrsisa. Amintas prosi Adrasta o radę. Ten mówi o reputacji, podpuszcza go, żeby walczył z przyjacielem o honor. Amintas jest zdeterminowany.
Scena IV
Adrast cieszy się, że potrafi wodzi za nos. Idzie Filander.
Scena V
Adrast daje Filandrowi konterfekt i dostaje za to pierścień. Mówi też panu o łące nad jeziorem, gdzie Ermida spała poprzedniej nocy (wyciągnął to od Amintasa). Idą tam.
Scena VI
Ermida żali się Laurelli, że stan pasterski wcale nie jest taki szczęśliwy, jak ją zapewniała. Jest już późno, więc idą na łąkę nad źródło.
Scena VII
Alizba i Lisetta idą szukać Amintasa, żeby wygarnąć mu grzech niewierności.
Scena VIII
Amintas trzyma szpadę w ręku, chce zemścić się na przyjacielu za zdradę.
Scena IX
Amintas spotyka Tyrsisa. Chce go zaatakować, żąda zwrotu konterfektu. Ten wszystkiego się zarzeka, błaga Amintasa o spokój, kiedy ten grozi mu śmiercią. Wchodzi Ermida.
Scena X
Ermida chce wyjaśnień. Amintas wyznaje miłość Ermidzie. Tyrsie mówi, że on nie wie w czym zawinił Amintasowi, że chce go zabić. Ermidzie nie podoba się stan pasterski.
Scena XI
Wchodzi Lisetta z Alizbą. Lisetta widzi Armidę i Amintasa, chce się zabić. Ermida jej w tym przeszkadza. Mówi, że nie ma nic wspólnego ze zdradą Amintasa, to nie jej wina. Chce dostać tylko swój konterfekt. Amintas klęka przed Lisettą, przeprasza za zdradę i obiecuje jej wierność. Wszystko się wyjaśnia, ale Ermida dalej chce odzyskać swój konterfekt. Amintas mówi, że Tyrsis go ma. On zaprzecza. Wchodzi Adrast i Filander.
Scena XII
Filander wchodzi z konterfektem. Wyznaje miłość Armidzie. Ta też zapewnie Filandra o swoim uczuciu. Mówi, że to była pomyłka ten stan pasterski, a podejrzenia o zdradę wynikały z jej gorliwości. Adrast ma iść przodem i przygotować apartament królowej. Lisetta prosi Armidę o przebaczenie, że nie rozpoznała królowej. Alizba też. Tyrsie nie może uwierzyć, a Amintas orientuje się, że Adrast to oszust. Ten zaś smieje się z nich wszystkich i mówi, że właściwie powinni mu zapłacić za to, że teraz będą znać się na różnych fortelach. Laurella nie będzie już nigdy doradzać zmiany stanu.
Wystąpili:
Ermida - królewna
Laurella - dama dworu Armidy
Filander - ukochany Armidy
Adrast - sługa Filandra
Amintas - pasterz
Tyrsis - pasterz, przyjaciel Amintasa
Lisetta - pasterka, ukochana Amintasa
Alizba - „przewodnicząca” pasterek, ochmistrzyni
Opracowanie
W Ermidzie podjął autor analizę mitu arkadyjskiego, o szczęśliwym życiu w naturze.
Ermida przekonana o niewierności kawalera, odchodzi do społeczności osiadłej opodal dworu - jest to bukoliczna kraina pasterzy, metafora natury. Ponieważ wszystko, co jest naturą - także natura człowieka - jest dobre, bohaterka wiąże z ucieczką nadzieję na uzyskanie pełnego szczęścia.
Pogodne na pozór wejście do Arkadii jest w istocie zawiązaniem głównego węzła dramatycznej kolizji - Ermida wchodzi do Arkadii z portretem nieznajomego na szyi, a przygodnie spotkana pasterka poznaje w miniaturze twarz swojego kochanka. To staje się początkiem napięć i punktem wyjścia końcowej krytyki człowieka w naturze. W pierwszej części dramatu Ermida narzekała na niewierność i obłudę kochanka, pod koniec pierwszego aktu analogiczny monolog wygłasza Lisetta. Dalszy przebieg fabuły udowodnił w pełni rozczarowanie do prawdziwości mitu o życiu szczęśliwym w naturze. Lubomirski poddał racjonalnej krytyce zdania głoszące, że szczęście pierwotnej prostoty płynie stąd, że rygory cywilizacji nie przeszkadzają w realizowaniu naturalnych odruchów i dążeń natury.
W Ermidzie to stanowisko zajmuje Amintas. Autor w dalszym przebiegu akcji dowiódł na przykładzie tej postaci, że działanie zgodne z naturą, ale nie poddane miarkującym rygorom, nie tylko nie przynosi szczęścia, ale jest wręcz niebezpieczne dla jednostki i otoczenia. Konieczne jest działanie z umiarem, dobrowolnie przyjęte zniewolenie jako jedyna szansa uzyskania miernego, ale rzeczywistego szczęścia.
„Stan pasterski” jest tu założeniem filozoficznym, obrazem sielankowym, nie kryje się za nim żadna rzeczywistość socjologiczna, lecz atrakcyjny od dawna mit o szczęśliwej prostocie krajów bukolicznych. Konflikt dramatu miał zatem charakter sporu o filozofię życia i sporu o przydatność w tym filozofowaniu uroczego mitu o kraju arkadyjskiej wolności ludzkiej natury.