8. Założenia szkoły Francuskiej Krytyki Tematycznej (M).

1) Dwudzielność:

• pozoru, czyli struktury dzieła i istoty, która jest świadomością pisarza,

• powierzchni tekstu i głębi marzenia

• przypadkowości artykulacji i konieczności sensu.

2) Jedność tematu, niezależnie od cząstkowych artykulacji zagwarantowana jednością świadomości.

3) Jednorodność dzieła, którego „przeciwieństwa” i „napięcia” wytwarzane poprzez poszczególne, nie dające się ze sobą uzgodnić tematy zostają „rozwiązywane”, przechodząc w nowe pojęcia syntetyczne i osiągając zadawalającą równowagę.

4) Możliwość odtworzenia aktu świadomości pisarskiej w dziele krytycznym, którego celem jest możliwość odsłonięcia na dnie dzieła „władzy początku i praźródła”.

(tak mówi podręcznik)

Francuska Krytyka Tematyczna (inaczej Szkoła Genewska)

Jednym z największych osiągnięć szkoły jest książka Jean-Pierre Richarda Świat wyobraźni Mallarmego, która jest przykładem ilustracji metody stosowanej przez krytykę tematyczną:

- ujednolicić świat przez książkę

• odnaleźć ukrytą tożsamość

• dotrzeć do istoty sensu.

Tak założony rodzaj lektury polega na nieustannym odchodzeniu od samego dzieła do postaci autora. Który choć nie traktowany empirycznie (biograficznie), pod postacią centrum doznań zmysłowych, jako ośrodek przeżyć, stanowił zawsze ostateczny punkt odniesienia dzieła, w konsekwencji czego dzieło zawsze mogło być odczytywane w kategoriach wyrazu marzenia, wyobraźni, fantazmatu.

(Pytanie dotyczy wprawdzie założeń Szkoły Genewskiej, ale poniżej załączam uzupełnienie problemu).

• W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, w krytyce literackiej we Francji dochodzi do głosu nurt określany mianem krytyki tematycznej. Nazwę wywodzi od pojęcia "tematu", który jest rozumiany przez koryfeuszy grupy jako element obrazowy dający się w dziele wykryć, a będący jednocześnie środkiem ujmowania świata przez twórcę .
  Prekursorem krytyki tematycznej jest G. Bachelard; jego prace z lat trzydziestych i czterdziestych Psychologia ognia, Wola i marzenia stają się nowym źródłem inspiracji.

• Cztery żywioły obrazu poetyckiego : obraz poetycki zanurzony jest w czterech podstawowych żywiołach - ziemi, ogniu, wodzie, powietrzu. Prowadzi nas nie tylko do źródeł świadomości, ale także do źródeł „jaźni mówiącej”.

Bachelard dzieli symbole na trzy różne sfery (sektory):

• pierwsza to sfera nauki,

• drugi to sektor urojenia,

• trzeci ludzkiej mowy.

Ten ostatni zawiera się w języku, jest mową geniusza. I tu zachodzi pewna różnica pomiędzy jego koncepcją a "czystą" psychoanalizą. Podczas gdy tamta kierowała wszelki "wyraz ekspresji" ku nieświadomości, Bachelard zmienił wektor - zajął się badaniem poetyckiej wyobraźni jako "nadświadomości".

Bachelard utrzymywał, że „świat jest taki, jakim go sobie wymarzę” . Czytanie literatury jest wg niego badaniem marzącej wyobraźni w akcie marzenia.

Georges Poulet, za Bachelardem utrzymywał, że źródłem literatury jest akt wyobraźni twórcy, do którego trzeba dotrzeć w akcie lektury i z którym ostatecznie trzeba się utożsamić. Prymat świadomości subiektywnej. „Zrozumieć dzieło literackie to pozwolić bytowi, które je napisał, objawić się dla nas w nas”. Czytelnik spotyka w dziele lit. świadomość autora. W trakcie lektury bariera między odbiorcą a autorem upada i w efekcie dochodzi do komunii duchowej między dwoma podmiotami, opartej na identyfikacji czytelnika z autorem. Poulet nie traktuje jednak autorskiego podmiotu biograficznie, lecz redukuje go do czystej świadomości wpisanej w tekst.

Stosując krytykę świadomości twórcy, poszukuje tego najbardziej "płodnego" momentu genezy dzieła. Badając temat, rozumie go nie jako przedmiot przedstawiony ani rodzaj słownej formuły w dziele, ale jako swoisty "przekaz" odczuwania i widzenia świata.. Jego sposób rozumienia tematu nie jest też do końca zbieżny z psychoanalitycznym czy mitograficznym, bowiem te krytyki traktują temat jako "znak" kompleksu, przeżycia religijnego czy pra-obrazu (archetypu). Forma czasu i przestrzeni jest w Pouletowskiej koncepcji nieodłączna ze świadomością.

Dla krytyki tematycznej dzieło jest rezultatem doświadczenia indywidualnego, badać je, to dążyć do opisu grup obrazowych, które ujawnia twórczość pisarza. Obraz żywiołów może organizować wyobraźnię i kompozycję pojedynczego utworu bądź grupy tekstów, czy całej twórczości.

Alicja Baluchowa, Krytyka tematyczna

Krytyka tematyczna to jeden z głównych kierunków we współczesnej francuskiej krytyce literackiej. Jej podstawowym pojęciem, jak sama nazwa wskazuje, jest - temat, ale swoiście rozumiany. Nie chodzi tu o tradycyjny zespół motywów, stanowiący ośrodek świata przedstawionego utworu, ale pewien element obrazowy, przez który poeta ujmuje świat. Tak ujęty temat odnosi się nie do każdego wątku obrazowego, ale do pewnych, typowych dla danego pisarstwa grup obrazowych, które powtarzają się w jego twórczości i mogą być traktowane jako ośrodkowy element jego wyobraźni.

Badacz, hołdujący zasadom krytyki tematycznej, nie może z góry określić i wybierać tematów, tylko musi je stopniowo odkrywać. Poszukiwany przez niego temat nie istnieje na powierzchni tekstu i nie da się go sprowadzić do określonych słów (np. słów-kluczy). Uchwytny jest raczej jako pewien zespół wyobrażeniowy, odpowiadający także typowi wyobraźni badacza. W krytyce tematycznej bowiem badacz identyfikuje się z dziełem, którego opisu się podjął. Stąd G. Poulet, wybitny przedstawiciel krytyki tematycznej, nazywa ją utożsamiającą*).

By uchwycić i zrozumieć temat, nie trzeba się odwoływać do archetypów, tj. pierwotnych obrazów tkwiących w podświadomości człowieka, do topoi, czyli stałych sposobów wysławiania się oraz obrazów i motywów istniejących w literaturze europejskiej ani do tradycyjnej symboliki, historii czy tradycji literackiej. Tematy nie są też oryginalnymi pomysłami samych poetów. Zależą one poniekąd od decyzji badacza. To on wprowadza własne kategorie (są nimi: np. żywioły - ogień, woda, powietrze i ziemia u Bachelarda, elementy przestrzeni i czasu u Pouleta, obrazy z okresu dzieciństwa u Webera, patrzenie jako podstawowa, znacząca czynność u Starobińskiego), ujmujące i porządkujące świat poety.

Utwór literacki w koncepcji krytyki tematycznej wiąże się nierozerwalnie z twórcą. Liczy się w nim przede wszystkim to, co ujawnia przeżywanie i doświadczenie autora. Ale próba wydobycia tego, co kształtuje owo przeżywanie i doświadczenie, powinna być potraktowana nie tyle psychologicznie, co fenomenologicznie. Na czym to polega, pisze w swoim Wstępie do "poetyki przestrzeni" Gaston Bachelard: "aby badać problemy, jakie stawia wyobraźnia poetycka, trzeba być obecnym, przytomnym obrazowi, i to właśnie w chwili, kiedy się pojawia; jeśli filozofia poezji istnieje, musi się rodzić i odradzać przy każdym wybitnym wierszu"*). Wtedy można doświadczyć tego, co istotne, a mianowicie - "oddźwięku" (tj. oddziaływania wewnętrznego).

Z rozważań Bachelarda o poetyckiej wyobraźni wynika, że obrazy poetyckie z natury swej są zmienne, nagle rozbłyskują i tworzą szczególną, niepowtarzalną rzeczywistość, którą należy odczuć i przeżyć. Dlatego nie wymagają one żadnej wiedzy, "stanowią dobro świadomości naiwnej"*). I tak od czytelnika poezji wymaga się, aby nie traktował poezji jako przedmiotu, tylko uchwycił jej szczególną rzeczywistość, nauczył się "odbrzmiewać". W fenomenologicznej koncepcji wyobraźni i obrazu poetyckiego owo "odbrzmiewanie" możliwe jest tylko na poziomie oderwanych obrazów (kompozycja jako zbiór wielu obrazów nie jest ważna w tej metodologii).

Zatem "krytykować" (w teoretycznych założeniach krytyki tematycznej) znaczy - "czytać", a czytać to poddać swą własną świadomość innemu podmiotowi, dokonać zjednoczenia myśli z drugą osobą - autorem dzieła. Akt ten, według Pouleta, ma charakter wyraźnie sakralny, prawie mistyczny. Wymaga bowiem ograniczenia własnego "ja" na rzecz obcego "ty". W tym spotkaniu czytelnika (badacza) z autorem - czytanie (czyli krytykowanie tekstu) staje się epifanią - olśnieniem.

Dzieło literackie nie jest więc w ramach krytyki tematycznej przedmiotem naukowej - suchej i beznamiętnej refleksji, ale "pełnym światła" przewodnikiem po innych utworach. Znaczy to, że w swoim artystycznym kształcie zawiera charakterystyczne motywy, sposoby myślenia, odczuwania i mówienia, które uporczywie powracając stają się poetycką obsesją autora - znaczącym tematem.

Ale krytyka tematyczna, stanowiąca jedynie odłam tzw. "nowej krytyki" - nie jest zjawiskiem jednolitym. Posiada odchylenia psychoanalityczne i prezentowane tu - fenomenologiczne. I tak np. C. G. Jung w swoich badaniach na temat stosunku psychologii analitycznej do twórczości poetyckiej doszedł do wniosku, że w literaturze są obecne i uchwytne tzw. "wielkie tematy". Powtarzają się w nich typowe opowieści czy sytuacje głęboko zakorzenione w pamięci rasy ludzkiej i jak gdyby odciśnięte na jej organizmie fizycznym. Stąd pomimo rozmaitości form owych tematów, reakcje emocjonalne poszczególnych osób na nie okazują się podobne lub takie same*).

To psychologiczne stanowisko badawcze, akcentujące raczej biologiczne (a także kulturowe) aspekty funkcjonowania dzieła literackiego, różni się zasadniczo od ujęcia fenomenologicznego. W nim na plan pierwszy wysuwa się badanie zjawiska obrazu poetyckiego jako wytworu "serca i -duszy" człowieka, tworząc w ten sposób podstawy metafizyki wyobraźni. Z facji tych założeń krytyka tematyczna interesuje się przede wszystkim arcydziełami.

---