I. Definicja przestępstwa
Kodeks Karny nie zawiera definicji przestępstwa. Artykuł 1 § 1 KK określa, kto podlega odpowiedzialności karnej. Wskazuje więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 § 2 i 3, z innymi przepisami części ogólnej KK, odnoszącymi się do odpowiedzialności karnej pozwala stwierdzić, że na tle polskiego prawa karnego definicja przedstawia się następująco:
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Definicja ta ma mieć w założeniu znaczenie praktyczne, tzn. służyć jako instrument odróżnienia czynów przestępnych o nieprzestępnych. Istotna jest tu określona kolejność sprawdzania elementów definicji. Dopiero po stwierdzeniu, że mamy do czynienia z zachowaniem się człowieka, które możemy określić jako czyn, sensowne jest zastanawianie się, czy jest on zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek i czy jest on czynem bezprawnym. W dalszych etapach rozumowania powinna być sprawdzona kwestia winy i społecznej szkodliwości czynu.
II Przestępstwo jako czyn człowieka
Podkreślenie, że przestępstwem jest tylko czyn człowieka wydaje się zbędne, lecz w prawie karnym starożytnym i średniowiecznym istniała możliwość odpowiedzialności karnej zwierząt.
Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek, chodzi tutaj o osobę fizyczną, a nie o osobę prawną. Niektóre ustawy administracyjne przewidują jednak możliwość wymierzania przez organy administracji tzw. Kar pieniężnych przedsiębiorcom. Jest to karanie, ale nie stosuje się tu prawnokarnych zasad odpowiedzialności. Wymierzanie kary pieniężnej nie jest uzależnione od stwierdzenia winy przedsiębiorstwa nie następuje w drodze wyroku skazującego, wydane przez sąd za popełnienie przestępstwa.
Zachowanie się człowieka, by mogło być uznane za czyn w rozumieniu prawa karnego musi być zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli, musi być sterowane jego wolą. W zewnętrznym zachowaniu się człowieka nie chodzi o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne. Nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego (viss absoluta), któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą.
Od przymusu bezwzględnego różni się fizyczny lub psychiczny przymus względny (vis compulsiva), polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowanie przez tą wolę jego zachowaniem się.
Np. jeżeli osoba torturowana ujawni tajemnicę państwową, jej zachowanie się pozostaje czynem, ponieważ było kierowane przez jej wolę. Jest to przykład nacisku, któremu trudno się oprzeć, jest to ograniczenie możliwości wyboru postępowania, ale nie całkowite jej wyeliminowanie.
Osoba popełniająca czyn pod przymusem nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie odpowiedzialności nie będzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej koniczności (art.26KK).
Zachowanie się pod wpływem przymusu absolutnego jest najważniejszym rodzajem sytuacji, w której stwierdza się brak czynu. Z pojęcia czynu wyklucza się i inne rodzaje zachowań nie sterowane wolą człowieka np. odruchy bezwarunkowe. Przy przestępstwa z zaniechania będziemy mieli do czynienia z brakiem czynu zawsze wtedy, gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w sposób wymagany przez prawo.
Np. Jeżeli żołnierz nie wykonuje rozkazu przeniesienia przedmiotu, ponieważ przekracza to jego fizyczne możliwości to nie popełnia od przestępstwa z art.343 §1 (żołnierz, który nie wykonuje lub odmawia wykonania rozkazu albo wykazuje rozkaz niezgodnie z jego treścią podlega karze aresztu wojskowego albo pozbawienia wolności do lat 3), Bo jego zaniechanie nie jest zależne od jego woli, a więc nie jest czynem.
III Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa
Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa. Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu. Są znamiona opisowe i ocenne.
Znamiona opisowe to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowy wyraźny. Np. takie znamienie jak „pieniądz” art. 310KK
Znamiona ocenne wymagają przy ustaleniu ich występowania wyczynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należy tu takie znamienie jak np. jak istotne zeszpecenie art. 156 KK. Używane w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny. Ustawodawca więc powianiem wszędzie, gdzie jest to możliwe preferować znamiona opisowe.
IV Bezprawność czynu
Fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem. Tak jest z reguły. Niekiedy inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienia konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.
Np. X przyłapawszy na gorącym uczynku włamywacza obezwładnij go i zatrzymał do czasu przyjazdu policji. Czyn X wypełnia znamiona przestępstwa z art. 189 KK- pozbawienia człowieka wolności, ale ponieważ artykuł 243 KPK uprawnia każdego do zatrzymania sprawcy przyłapanego na gorącym uczynku, czyn X nie jest bezprawny i w konsekwencji nie jest przestępstwem.
Niektóre typy przestępstw są jednak tak ujęte w ustawie, że wypełnienie ich znamion będzie mieć zawsze charakter bezprawny, np. przestępstwo znęcania się z art. 207 KK.
Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania. Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami w nieostrożności tzn. jako przestępstwa nieumyślne może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa nieumyślnego, które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. KK w art. 9 § 2 mówi o „niezachowaniu ostrożności wymaganej w danej okolicznościach”.
Ocena czy zachowanie się sprawcy było nieostrożne, czy też mieściło się one w graniach wymaganych standardów ostrożności, dokonywana jest w oparciu o obowiązujące reguły postępowania w danej sferze życia społecznego. W zakresie ruchu drogowego wynikają one głównie z przepisów drogowych, w zakresie z wypadków przy pracy z przepisów BHP. W wielu sytuacjach codziennego życia ocena zachowania się sprawcy, z punktu widzenia ostrożności, opierać będzie się na mniej sformalizowanych regułach, wynikających z doświadczenia życiowego.
Np. przy rozpatrywaniu sprawy o nieumyślne spowodowania śmierci dziecka, które wypadło z balkonu, zastanawiać się będziemy czy było to wynikiem nieostrożnego zachowania się rodziców w czasie opieki nad dzieckiem lub zdarzył się wypadek. Rozstrzygając tę kwestię nie będziemy mogli odwołać się do sformalizowanych zasad.
Ustalenie, że jakiś społeczny negatywny skutek (śmierć dziecka) nastąpiło mimo zachowania w danej sytuacji ostrożności prowadzi do stwierdzenia, ze nie miało tu miejsca popełnienie przestępstwa nieumyślnego.
Niektóre sytuacje, wykluczenia przestępstwa nieumyślnego związane z zachowaniem zasad ostrożności zostały stypizowane i nazwane w ramach katalogu okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną. Dotyczy to tzw. Ryzyka sportowego, przy którym działanie sprawcy ma być zgodne z regułami uprawniania danej dyscypliny sportowej. Podobnie jest w przypadku zabiegów lekarskich dokonywanych zgodnie z zasadami medycyny.
V Wina
Przestępstwem jest tylko czyn zawiniony. Art. 1 § 3 KK: „nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”.
Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego.
Prawo karne procesowe posługuje się pojęciem winy zaczerpniętym z języka potocznego, wino jest tu sumą przesłanek, które muszą być spełnione by sprawca mógł ponieść odpowiedzialność karną.
W prawie karnym materialnym, przesłanek odpowiedzialności nie włączamy do pojęcia winy, a samą kwestię winy zajmujemy się po stwierdzeniu, że owe obiektywne przesłanki są spełnione.
Przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa określona w art. 9 KK, zamiar popełnienia przestępstwa (przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Postacie strony podmiotowej przestępstwa z art. 9 KK nazywa się „formami winy”.
Istnieje też szereg przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę, są to: niepoczytalność sprawcy art. 31 KK, błąd art.. 28-30 KK, działanie na rozkaz art. 318 KK, stan wyższej konieczności art. 26 § 2 KK.
Brak jakiejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie która popełniła dany czyn, nie można przedstawić zarzutu z powodu jego popełnienia.
Wina w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalnością popełnionego czynu, granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.
Ustawę1 § 3 KK należy rozumieć jako ogólną deklaracje zasady winy, której szczegółowe zastosowanie zależy od treści konkretnych przepisów KK o wyłączeniu winy lub jej zmniejszeniu.
Teorie winy można podzielić na psychologiczne i normatywne.
Psychologiczna teoria winy utożsamia winę z stroną podmiotową przestępstwa. Wina jest określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego.
Normatywna teoria winy wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobista zarzycalność popełnionego czynu.
VI Społeczna szkodliwość czynu.
Pojęcie społecznej szkodliwości pełni w polskim prawie karnym różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji. Powinno być wskazówką dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Typy zachowań opisane przez ustawę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi tzn. że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (wolności, własności).
Gdy pewien typ zachowania się jest generalnie społecznie szkodliwy, konkretnie popełniony czyn tego typu może wyjątkowo tej cechy nie mieć. W konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustawę karną (element formalny) może nie być społecznie szkodliwy lub być społecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, że nie zasługuje jako potraktowanie go jako przestępstwa. W takiej sytuacji czyn konkretny, mimo że formalnie narusza przepis karny nie jest przestępstwem, wynika to z art. 1 § 2 KK. Kwestia społecznej szkodliwości konkretnego czynu jest badana w procesie karnym tylko wtedy gdy powstaje co do tego wątpliwość.
Uznanie społecznej szkodliwości za element definicji przestępstwa jest charakterystyczne dla tzw. materialnej definicji przestępstwa; która przeciwstawia się nauce prawa karnego definicją formalnym, które definiując przestępstwo ograniczają się do wskazania, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę karną. Definicje materialne przestępstwa zapoczątkowano w radzieckim prawie karnym, później przyjęto je w innym państwach socjalistycznych.
Obecnie KK posługuje się terminem „społeczna szkodliwość czynu” zastępując nim używany do 69 roku termin „społeczne niebezpieczeństwo czynu”. Ta zmiana była spowodowana nadużywaniem tego pojęcia dla celów politycznych. Wybór jednego z tych terminów ma znaczenie umowne. Gdyby się kierować rzeczywistym znaczenie tych zwrotów językowych, to trzeba byłoby powiedzieć, że niektóre przestępstwa są społecznie szkodliwe, bo wyrządzają uszczerbek określonemu dobru, inne zaś tylko zagrażają mu, a więc są społecznie niebezpieczne
VII Klasyfikacja przestępstw
Przestępstwa są klasyfikowane według różnych kryteriów
1 Waga przestępstwa
Art. 7 KK dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki. Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Chodzi tu o dolną granice zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata. Zbrodnią jest więc morderstwo (art. 148 §2KK), rozbój z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 280§2KK), fałszowanie pieniędzy (art.310§1KK)
Występkami są czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górna granice zagrożenia) przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywnę powyżej 30 stawek dziennych.
Wykroczenia nie są zaliczane do przestępstw, są to czyny przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic.
2 Forma winy
Podział przestępstw na umyślne i nieumyślne opiera się na kryterium formy winy. Zbrodnie można popełnić tylko umyślnie, występek może być popełniony również nieumyślnie jeżeli ustawa tak stanowi art. 8KK. Jeżeli więc w ustawie znajdziemy czyn odpowiadający definicji zbrodni, tzn. że mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym. Co do występków, milczenie ustawy oznacza że są one umyślne. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa „nieumyślne”,( np. art. 155 KK „kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”) lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną (np. zwrot „powinien i może przypuszczać”). Typy przestępstw nieumyślnych są w KK stosunkowo nieliczne.
3 Forma czynu
Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione jedynie przez działanie np. czynna napaść na funkcjonariusza (art. 223 KK). Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK), nie udzielenie pomocy ( art. 162 KK). Do trzeciej grupy zalicza się przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie. Niektóre z nich już same w znamionach przewidują te dwie możliwości np. fałszywe zeznania (art. 233 KK) mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę.
4 Znamię skutku
Przestępstwa dzielą się na formalne (bezskutkowe) i przestępstwa materialne(skutkowe). Jeżeli określony skutek należy do znamion przestępstwa mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeśli przestępstwo polega na określonym zachowaniu się to jest przestępstwem formalnym. Skutek jest to zmiana w świecie zewnętrznym która może mieć różny charakter i która da się oddzielić od samego zachowania się. Zmianą taką jest uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu (art. 146 KK), pożar (163 KK)- są to przestępstwa materialne. Do przestępstw formalnych zaliczamy nieudzielanie pomocy (art. 162 KK), nakłanianie do uprawiania nierządu (art. 204 § 1 KK).
5 Typy przestępstw
Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą. Typ przestępstwa będący punktem wyjścia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagrożenie kara jest surowsze albo typem uprzywilejowanym gdy jest on zagrożony kara łagodniejszą.
6 Tryb ścigania
Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na: przestępstwa ścigania z oskarżenia publicznego (publicznoskargowe) i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (prywatnoskargowe).
Większość przestępstw ma charakter publicznoskargowy, ich ściganiem zajmuje się oskarżyciel publiczny (z reguły prokurator) działający w imieniu państwa. Prowadzi on postępowanie przygotowawcze, sporządza akt oskarżenia i wykonuje czynności oskarżyciela przed sądem.
Przestępstwa prywatnoskargowe są w polskim prawie karnym nieliczne. Np. zniesławienie (art. 212 KK), zniewaga (art. 2165 KK), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 KK). Ściganie tych przestępstw jest w zasadzie prywatną sprawą pokrzywdzonego, który jako oskarżyciel prywatny może wnosić i popierać oskarżenie przed sądem. Jeżeli wymaga tego interes społecznym, prokurator może wszcząć postępowanie albo przyłączyć się do postępowania już wszczętego przez pokrzywdzonego. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu (art. 60 KPK).
Niektóre przestępstwa publicznoskargowe mogą być ścigane jedynie gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie- przestępstwa wnioskowe. Np. zgwałcenie (art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 KK). Powody uznania przestępstwa za wnioskowe, a więc uzależnienia ścigania od woli osoby pokrzywdzonej są dwojakiego rodzaju: ochrona interesów pokrzywdzonego i niewielka waga czynu.
Osobną grupą przestępstw wnioskowych są przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. Chodzi o uniknięcie prowadzenia postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.