Z A B U R Z E N I A O S O B O W O Ś C I
Termin „osobowość” dotyczy stosunkowo stabilnych psychicznych i behawioralnych właściwości jednostki, jej sposobu patrzenia na ludzi i świat .
Osobowość w rozmaitych sytuacjach pozostaje w zasadzie niezmienna. Typowy styl zachowania jednostki może być elastyczny, optymistyczny i otwarty. Badacze osobowości zazwyczaj mówią o takiej osobie, że jest pomocna, nastawiona optymistycznie, ekstrawertyczna i dominująca. Te aspekty osobowości określa się mianem cech osobowościowych.
Jak jednak traktować tych, którzy są nastawieni negatywnie, wycofani, starają się kierować innymi, są nieelastyczni w zachowaniu?
Trwałe wzorce niefunkcjonalnego postępowania określa się mianem zaburzeń osobowości. Niefunkcjonalne sposoby zachowania są w dużej mierze sprzeczne z oczekiwaniami kulturowymi, co może stać się przyczyną cierpienia jednostki i otaczających ją ludzi oraz zakłócać jej społeczne i zawodowe funkcjonowanie.
Zaburzenia osobowości cechuje przede wszystkim ich długotrwałość, nieprzystosowawcze sposoby postrzegania, odnoszenia się i myślenia o świecie i o sobie samym. Zaburzenia te mają charakter trwały i ujawniają się w rozmaitych stacjach. Charakterystyczny sposób myślenia o sobie i o otoczeniu jest nieelastyczny i stanowi przyczynę problemów społecznych i zawodowych.
W DSM -IV każde zaburzenie osobowości wymienione jest jako osobna kategoria diagnostyczna. Jednostka albo spełnia kryteria i podlega pod daną kategorię , albo nie spełnia. Jest to podejście kategorialne.
Natomiast inni uważają, że zachowania i cechy określają zaburzenie pewnym miejscu swego rodzaju kontinuum i wyznają podejście dymensjonalne. Uważają, że zaburzenie osobowości stanowi skrajny wariant lub „wymiar” normalnych cech osobowościowych. Gdy porównywano podejście kategorialne i dymensjonalne, okazało się , że bardziej rzetelne jest to drugie.
Jedną z głównych kwestii, którymi zajmowali się badacze, dotyczyła liczby wymiarów osobowości. Problem ten nadal jest kontrowersyjny, jednak najbardziej znany jest model pięcioczynnikowy, który zakłada istnienie pięciu wymiarów osobowości., czasami zwany „wielką piątką”. Do pięciu wymiarów osobowości w tym modelu należą: ekstrawersja ( od asertywności do bierności), sumienność ( od zorganizowania i dokładności do niedbalstwa i nierzetelności), zgodność ( od ciepła i uprzejmości do samolubności i wrogości), stabilność emocjonalna ( od spokoju i nawet opanowania do nerwowości i popadania w nastroje), otwartość na nowe doświadczenia ( od kreatywności i dociekliwości do spłycenia zainteresowania i braku elastyczności). Każdy zajmuje jakieś miejsce na każdym z tych pięciu wymiarów. Chociaż pięcioczynnikowy model został pierwotnie określony na potrzeby badań nad ludźmi zdrowymi, z powodzeniem może być stosowany wobec jednostek spełniających kryteria diagnostyczne DSM-IV. Wygląda na to, że model pięcioczynnikowy można uogólniać i odnosić do ludzi z wszystkich kręgów kulturowych. Moment zmian osobowościowych również jest we wszystkich kulturach podobny; wraz z wiekiem spada poziom ekstrawersji i otwartości, rośnie natomiast poziom zgodności i sumienności. Spostrzeżenia te wskazują na to, że wymiary osobowości określane w modelu pięcioczynnikowym nie są wytworem jednej kultury, ale stanowią wspólną cechę ludzkości, przekraczającą granice kulturowe.
Jednym z od dawna obowiązujących założeń dotyczących osobowości jest to, ze nie jest ona całkowicie ukształtowana przed osiągnięciem wieku dorosłego. Twórcy DSM -IV podzielili ten pogląd. W Związku z tym następną podstawową cechą zaburzenia osobowości jest to, że nie można go zdiagnozować wcześniej niż w okresie dorosłości ( przynajmniej te 18 lat). Diagnozę zaburzenia osobowości można także postawić dzieciom, jeśli spełniają wszystkie jego kryteria, oznaki behawioralne muszą jednak być widoczne przez przynajmniej rok. Jedyny wyjątek stanowi osobowość antyspołeczna; u dzieci poniżej osiemnastego roku życia, u których widać ten syndrom, rozpoznaje się zaburzenia zachowania. Powodem takiej praktyki jest fakt, że wielu młodych ludzi przejawiających oznaki antyspołecznego zachowania w okresie dojrzewania wyrasta na dobrze przystosowanych młodych dorosłych.. Niemniej wykazano, że rzetelną diagnozę zaburzenia osobowości można postawić już w wieku dojrzewania. Obecność zaburzenia w okresie dorastania może stanowić wskaźnik ryzyka chronicznego charakteru problemów psychicznych.
W występowaniu niektórych zaburzeń osobowości można również dostrzec pewne zróżnicowanie płciowe. Do ustalonych różnic płciowych można zaliczyć tendencje mężczyzn do ujawniania zaburzeń antyspołecznych i paranoicznych, a u kobiet - tendencje do prezentowania osobowości histrionicznej i zależnej. Na ogół zaburzenia osobowości, które obserwuje się u kobiet, charakteryzują się mniejszym upośledzeniem funkcjonowania społecznego i zawodowego oraz większym zaniepokojeniem osobistym niż te, które częściej obserwuje się u mężczyzn.
Ustalono również, że na osobowość i jej zaburzenia maja wpływ zarówno genetyka, jak i dotychczasowe doświadczenia. Doświadczenia, zwłaszcza przeżycia z dzieciństwa, odgrywają istotną rolę w kierowaniu rozwojem cech osobowościowych.
Grupy zaburzeń
DSM-IV wymienia trzy kategorie zaburzeń osobowości.
Wszystkie zaburzenia grupy A dotyczą dziwacznych i ekscentrycznych idei i zachowań. W tej grupie znajdują się trzy zaburzenia DSM-IV: schizotypowe, schizoidalne i paranoiczne zaburzenia osobowości.
Zaburzenia grupy B charakteryzują się zachowaniami dramatycznymi, emocjonalnymi lub niekonsekwentnymi. Zalicza się do nich zaburzenia antyspołeczne, histrioniczne i bordeline.
Zaburzenia grupy C łączy wspólna skłonność do zachowań charakteryzujących się niepokojem i lękiem. Są to zaburzenia osobowości unikowej, zależnej i obsesyjno - kompulsyjnej.
Ad. A. Zaburzenia dziwaczno -ekscentryczne
Wszystkie zaburzenia, które określa się mianem dziwaczno - ekscentrycznych maja kilka wspólnych cech. Mianowicie charakteryzują się poczuciem dyskomfortu w kontaktach lub podejrzeniami wobec innych ludzi. Osoby takie mają ogromne trudności w nawiązywaniu stosunków z innymi ludźmi lub wpasowania się w sieć stosunków społecznych.
Schizotypowe zaburzenie osobowości charakteryzuje się długotrwałą dziwacznością myślenia, postrzegania, komunikowania się i zachowania - dziwaczność jest na tyle duża, że można ją dostrzec, lecz nie aż tak, aby kwalifikować zaburzenie jako schizofrenię. Cierpiący na schizotypowe zaburzenia osobowości nie tracą kontaktu z rzeczywistością, pozostają świadomi tego kim są i gdzie się znajdują. Dziwaczność myślenia jedna z podstawowych cech zaburzenia schizotypowego może się objawiać skrajnie podejrzliwymi lub paranoidalnymi przemyśleniami - przeczuciem, że jest się obiektem szczególnej uwagi innych osób. To drugie wrażenie, fachowo zwane ideą odniesienia , może również stanowić podatny grunt dla dalszej podejrzliwości i paranoi. Dziwaczna może okazać się również komunikacja, ale nie jest ona niezrozumiała. Może charakteryzować się zbaczaniem z tematu, dygresyjnością, brakiem przejrzystości, lub nadmiernym rozbudowaniem. Zwykle to właśnie dziwaczność myślenia i komunikowania się odgrywają najwazniejszą rolę w diagnozowaniu schizotypowego zaburzenia osobowości.
Mamy również do czynienia z problemami w kontaktach międzyludzkich. Może dochodzić do wyobcowania z własnego „ja” i z własnego środowiska. Taki człowiek unika większości sytuacji społecznych.
( Do diagnozy osobowości schizotypowej służy „Kwestionariusz osobowości schizotypowej”).
Wiadomo, że schizotypowe zaburzenie osobowości może być uwarunkowane genetycznie; pod względem genetycznym łączy się ono ze schizofrenią.
Schizoidalne zaburzenie osobowości jest to zespół który ma kilka cech wspólnych z zaburzeniem schizotypowym. Podstawową oznaka tego zaburzenia jest upośledzenie zdolności tworzenia związków społecznych, co objawia się brakiem zaangażowania społecznego, obojętnością zarówno na pochwały, jak i słowa krytyki, niewrażliwością na uczucia innych i/lub brakiem umiejętności społecznych. Ludzie ci mają niewielu przyjaciół. Są zrezygnowani, powściągliwi, wyobcowani. Otoczenie postrzega ich jako „błądzących we mgle”. Są skrajnymi introwertykami. Zdaje się, że brakuje im uczuć lub zdolności okazywania emocji, przez co spostrzegani są jako osoby chłodne, wyniosłe i nieprzystępne. W przeciwieństwie do zaburzenia schizotypowego, kryteria diagnostyczne schizoidalnego zaburzenia osobowości nie obejmują anormalnego sposobu myślenia lub spostrzegania. Niewykluczone, że wiele osób spełniających te kryteria zajmuje po prostu miejsce na skraju osi introwersji.
Paranoiczne zaburzenie osobowości - najbardziej widoczną cechą tego zaburzenia jest utrzymujący się długotrwały brak zaufania oraz podejrzliwość wobec innych ludzi. Osoby takie są nadwrażliwe i maja tendencję do badania otoczenia w poszukiwaniu wskaźników świadczących o złym traktowaniu. Są oni często kłótliwi, spięci i pozbawieni poczucia humoru. Z igły robią widły! Doszukują się ukrytych motywów i specjalnych znaczeń w postawach innych ludzi. Obwiniają innych za wszelkie trudności jakie napotykają, nie są w stanie przyjąć na siebie winy lub odpowiedzialności za porażkę.
Podobnie jak w przypadku zaburzenia schizoidalnego, istnieje kilka dowodów świadczących o tym, że wpływ na wystąpienie osobowości paranoidalnej ma genetyka i że pojawia się ona częściej w rodzinach osób cierpiących na schizofrenię. Osoby te rzadko poszukują pomocy lekarskiej. Osobowość paranoiczną ujawnia więcej mężczyzn niż kobiet. Często jest tak, że oznaki zaburzenia po raz pierwszy pojawiają się w zaawansowanym wieku, zwłaszcza w następstwie znacznych zmian życiowych.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości - w przeszłości nazywane socjopatią lub psychopatią. Dziś większość badaczy odróżnia antyspołeczne zaburzenia zachowania od psychopatii. Termin „ antyspołeczne zaburzenie osobowości” bazuje na behawioralnych kryteriach diagnostycznych, podczas gdy psychopatia na cechach osobowościowych ocenianych za pomocą objawów (checklist) lub kwestionariuszy. Niezależnie od przyczyn - biologicznych, społecznych czy psychicznych - ludzi tych traktuje się jako „ niezdolnych do przyzwoitego i odpowiedniego zachowania”. Zaburzenie to ma bezpośrednie negatywne skutki dla społeczeństwa. Do jego atrybutów należy: chroniczna nieczułość i obojętność na prawa innych ludzi, objawiająca się kłamstwem, kradzieżami, oszustwem i wszystkimi grzechami głównymi. Kontakt z tymi osobami może być niebezpieczny. Ponieważ jest ich dużo, stanowią problem społeczny, prawny i psychologiczny. Rozwojowe korzenie tych zaburzeń tkwią w dziecięcych zaburzeniach zachowania, charakteryzujących się wagarami, kłamstwem, kradzieżami i wandalizmem. Te same typy zachowania przetrwałe do wieku dorosłego, przybierają formę napaści na mienie i osoby, niespłacanie poważnych długów i zobowiązań finansowych oraz zaangażowanie w życie półświatka. Dokuczliwość antyspołecznego zaburzenia osobowości maleje wraz z wiekiem. Między trzydziestym a czterdziestym rokiem życia następuje widoczna poprawa zachowania. Odpowiedzialne są w dużej mierze czynniki biologiczne , głównie aktywność hormonów, dojrzewanie płatów czołowych mózgu, co warunkuje zdolność planowania i hamowania niewłaściwych zachowań.
Jak w innych zaburzeniach, aby je rozpoznać musi spełniać dwa kryteria: musi być długotrwałe oraz antyspołeczne tendencje muszą się ujawniać w trzech klasach zachowań: powtarzające się tendencje agresywne, lekkomyślność stanowiąca zagrożenie dla innych, oszukiwanie, brak wyrzutów sumienia, trwała nieodpowiedzialność, niezdolność dotrzymania zobowiązań finansowych.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości określane jest jako utrzymujące się zachowanie antyspołeczne, które rozpoczyna się w okresie dorastania a ujawnia się w wielu obszarach funkcjonowania w okresie dorosłości. Diagnoza nie jest łatwa, trzeba korzystać z wielu źródeł.
Nieodpowiednio umotywowane zachowanie antyspołeczne
Większość kryminalistów do działania motywuje pragnienie szybkiego wzbogacenia się i tym sposobem uzyskanie wyższego statusu.
Natomiast przestępstwa popełniane przez cierpiących na antyspołeczne zaburzenia osobowości często wydają się bezcelowe, przypadkowe i dokonywane pod wpływem impulsu.
Brak sumienia i poczucia odpowiedzialności wobec innych
Brak żalu i wyrzutów sumienia oraz jakiegokolwiek poczucia upokorzenia stanowi jedną z cech społecznego zaburzenia osobowości. Brak sumienia i zdolności dbania o inny ludzi; tworzone związki płytkie, polegające na eksploatacji drugiej osoby - to cechy aspołecznego zaburzenia osobowości. Osoby te bywają nieczułe na oznaki zaufania, uprzejmości, uczuć. Bezwstydnie kłamią i mogą bezlitośnie traktować tych, którzy im zaufali.
Ubóstwo emocjonalne
Emocje u osób z osobowością antyspołeczną są bardzo płytkie. Jest to związane z brakiem sumienia i łatwością z jaką przychodzi im sprzeciwianie się oczekiwaniom innych.
Powszechność występowania zachowań antyspołecznych wynosi mniej więcej od 2 do 3 procent populacji, w większości u mężczyzn.
Jakie są możliwe przyczyny tych zaburzeń osobowości?
Dziedziczna podatność 2) wczesne uszkodzenia rozwijającego się układu nerwowego 3) nieprawidłowości reakcji fizjologicznych i czynności mózgu 4) kontekst rodzinny i społeczny 5) nieprawidłowości w uczeniu się.
Histrioniczne zaburzenie osobowości
Osoby te od zawsze dążą do zwracania na siebie uwagi i reagują na nieistotne wydarzenia dramatycznymi wybuchami emocji. Często starają się być w sztuczny sposób czarujące, ciepłe i towarzyskie, jednak przez innych są postrzegane jako osoby nieszczere i płytkie. Zdaje się jakby szukały uwielbienia, nieustannie grając przed nieznaną im publicznością. Gdy już uda im się stworzyć związek, staja się wymagający, nie liczą się z innymi, są egocentryczni i zajęci sobą. Oddają się flirtom i zachowują się uwodzicielsko, a ich przystosowanie płciowe jest słabe. Częściej rozpoznawane bywa u kobiet.
DSM IV podaje następujące kryteria diagnostyczne zaburzeń histrionicznych: utrzymujący się wzorzec nadmiernej emocjonalności i poszukiwania uwagi, pojawiający się po raz pierwszy w okresie dorosłości i obecny w rozmaitych sytuacjach, spełniający przynajmniej 5 następujących kryteriów:1) doświadcza poczucia dyskomfortu w sytuacjach, gdy nie znajduje się w centrum uwagi 2) kontakty z innymi charaktteryzują się zazwyczaj nieodpowiednim seksualnym uwodzącym lub prowokującym zachowaniem 3) nagłe zmiany i płytka ekspresja emocjonalna 4) stale korzysta ze swego wygladu zewnętrznego w celu zwrócenia na siebie uwagi 5) zbyt impresyjny styl mówienia przy braku dbałości o szczegóły 6) dramatyzowanie, teatralnośc i przesadna ekspresja emocji 7) podatność na sugestię to jest łatwe uleganie wpływowi innych ludzi lub okoliczności 8) uważanie związków za bardziej intymne niż sa w rzeczywistości.
Narcystyczne zaburzenia osobowości
Zaburzenie to charakteryzuje się wygórowanym poczuciem doniosłości własnego „ja” i brakiem odczuc empatycznych. Towarzyszy temu „pretensjonalność” i zaabsorbowanie własna osobą w fantazjach na temat nieograniczonego sukcesu, siły, i/lub urody oraz potrzeba bycia podziwianym. Oceniając siebie stosują mniej rygorystyczne standardy niż wobec innych. Krytycyzm i obojętność innych oraz zagrożenie poczucia własnej wartości spotyka się z reakcja gniewu, wstydu i upokorzenia. Wydaje się, że tym ludziom brak zdolności identyfikowania tego co czuja inni. Mogą oni mieć wybujałe poczucie „namaszczenia”, oczekiwania, że świat wiele im zawdzięcza, nie wymagając w zamian żadnej odpowiedzialności. Są po prostu wyzyskiwaczami, wykorzystującymi innych do zaspokojenia własnych pragnień. Kiedy uda im się stworzyć związek, mogą w nim oscylować pomiędzy nadmierną idealizacją a skrajnym niedowartościowaniem drugiej osoby. Jednak za tą postawą narcystyczną może się kryć kruche poczucie własnej wartości oraz głęboko zakorzeniony lęk przed porażką.
Zaburzenia osobowości bordeline
Centralną cechą zaburzenia osobowości borderline jest niestabilność wielu aspektów codziennego funkcjonowania, m.in. związków międzyludzkich, zachowania, nastroju i wizerunku własnego „ja”. Osoby takie oscylują pomiędzy depresją, niepokojem i gniewem, którym reagują na najmniejszą nawet prowokację. Są skłonni do samobójstw, nadużywania różnych środków, do niebezpiecznych stosunków seksualnych, samookaleczenia, tworzenia intensywnych choć niestabilnych związków.
Kryteria diagnostyczne DSM dla zaburzenia osobowości bordeline spełnia od 1 do 3 procent ludności. Jednakowo często charakteryzuje kobiety jak i mężczyzn. Aby zwiększyć rzetelność diagnozy bordeline, a także ograniczyć ją do określonej grupy ludzi, DSM- IV wymaga, by przed rozpoznaniem tego zaburzenia zebrać dowody na istnienie przynajmniej pięciu z poniższych problemów:
pozornie gorączkowe wysiłki w celu uniknięcia bycia porzuconym;
intensywne, lecz niestabilne relacje interpersonalne;
znacznie zaburzone, zniekształcone lub niestabilne poczucie własnego „ja”;
wyniszczające, impulsywne zachowanie seksualne, nadużywanie różnych substancji, rozrzutność, nieostrożna jazda samochodem lub objadanie się;
powtarzające się zachowania samobójcze, możliwość wystąpienia takich zachowań lub gesty samookaleczenia;
chroniczne poczucie pustki;
niestabilność emocjonalna utrzymująca się od kilku godzin do kilku dni;
brak opanowania gniewu;
związane ze stresem myśli paranoidalne lub poważne symptomy dysocjacyjne.
Współczynnik samobójstw i prób samobójczych u tych ludzi jest dość wysoki. Jednak uciążliwość tego zaburzenia wraz z wiekiem maleje. Niekonsekwencja działania spada, poprawiają się stosunki z ludźmi.
Zaburzenia objawowo - lękowe - są to zaburzenia grupy C do której należą zaburzenia osobowości unikowej - odwracania się od ludzi, od nowych doświadczeń. Utrzymuje się wzorzec zahamowania społecznego, nieadekwatności odczuć i nadwrażliwości na negatywna ocenę. Po raz pierwszy pojawiają się objawy w okresie wczesnej dorosłości oraz spełniają przynajmniej kilka kryteriów:
unikanie działalności zawodowej wymagających znaczących kontaktów z ludźmi, z powodu lęku przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem;
niechęć do angażowania się w relacje z innymi ludźmi, chyba, że w sytuacji pewności bycia lubianym;
powściągliwość w kontaktach intymnych z powodu lęku przed zawstydzeniem lub wyśmianiem;
zaabsorbowanie myślami o krytyce lub odrzuceniu w sytuacjach społecznych, zahamowanie w nowych sytuacjach;
postrzeganie siebie jako osoby, której brakuje kompetencji społecznych;
niechęć do ryzyka czy angażowania się w nowe działania.
Sugeruje się, że zaburzenia osobowości unikowej są uwarunkowane biologicznie na poziomie temperamentu. Zaburzenie osobowości zależnej częściej występuje u kobiet.
Obsesyjno - kompulsywne zaburzenie osobowości - charakteryzuje się trwałym wzorcem dążenia do doskonałości. Nadmiernie podwyższone standardy powodują, że cierpiący na nie ludzie wymagają perfekcji od siebie i innych. Rzadko są zadowoleni z własnych osiągnięć mimo doskonałych wyników. Pracę i skuteczność cenią sobie wyżej niż przyjemności i kontakty międzyludzkie. Z trudem podejmują decyzje w większości sfer życia, mają trudności z wyrażaniem emocji i przez innych są postrzegani jako formaliści, sztywniacy, moraliści i osoby nadmiernie sumienne. Zaburzenia te występują u obu płci, częściej u mężczyzn.
1