MOTYWACJA

Motywacja, motywowanie - to terminy związane bezpośrednio z mechanizmami psychologicznymi, dzięki którym człowiek jest w stanie zmobilizować się do działania
i gospodarowania swoją energią. Na przestrzeni wieków powstało wiele teorii dotyczących motywacji, które starały się odpowiedzieć m.in. na pytania: jakie są wewnętrzne źródła działań? Jakie są powody zmienności ludzkich zachowań? Jakie związki zachodzą pomiędzy procesami fizjologicznymi a zachowaniem?

Generalnie teorie motywacji można podzielić na kilka kategorii. Wśród najważniejszych kategorii można wyróżnić więc teorie:

-stawiające motywację wśród zjawisk psychicznych

-stawiające motywację wśród zjawisk biologicznych

-stawiające motywację wśród zjawisk fizjologicznych

-kładące nacisk na funkcje jakie spełnia motywacja

-próbujące zanalizować kryteria pozwalające na oddzielenie motywacji od innych procesów psychicznych.

Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia). Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów. Motywem zaś można nazwać przeżycie pobudzające człowieka do działania, powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.

Procesy motywacyjne możemy podzielić na:

-wzbudzanie energii;

-ukierunkowywanie wysiłku na cel;

-selektywność uwagi w stosunku do bodźców - zwiększenie wrażliwości na bodźce istotne;

-zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec;

-kontynuowanie czynności, dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie

-pobudzenie emocjonalne - uczucia dodatnie (w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia)

Teorie motywacji.

Teorie instynktów.

Idea instynktu pojawiła się stosunkowo wcześnie, ponieważ już u Tomasza z Akwinu; tłumaczył on wówczas instynkt jako zachowania dostarczające energię, a także pozwalające działać wytrwale i w sposób celowy. Ludzie, w przeciwieństwie do zwierząt, posiadają duszę i umiejętność racjonalnego myślenia w związku z czym, mogą podejmować świadome decyzje i odpowiadać za swoje czyny - Tomasz z Akwinu sformułował więc dwie teorie motywacji: jedną dla zwierząt a drugą dla ludzi.

Kartezjusz dokonał innego podziału: wszystkie zachowania poniżej poziomu zachowań zamierzonych tłumaczył instynktem, natomiast zachowania mające wymiar moralne znajdowały się pod kontrolą woli. Jego zdaniem ciało i umysł współpracują ze sobą; ludzie mają pewne instynkty wspólne ze zwierzętami, ale w przeciwieństwie do nich potrafią je kontrolować.

Teorie popędu.

Zygmunt Freud twierdził, że to biologiczna strona natury człowieka dostarcza mu energii do wykonywania określonych czynności. Wyodrębnił on grupę instynktów które nazwał „popędami” - każdy z nich dysponował własnym źródłem energii (chociaż wszystkie czerpały z jednego wspólnego „centrum energii” - libido) i miał własny cel. Cały proces motywacji miał wyglądać w ten sposób, że energia związana z jednym z popędów kumulowała się, a to stawało się źródłem napięcia. Aby je zmniejszyć, dana osoba szukała odpowiedniego obiektu - często popędy powodowały powstawanie grupy takich obiektów.

Neobehawiorystyczna teoria popędu poprzez pojecie „popędu” rozumie bodźce pojawiające się w organizmie w wyniku niekorzystnych dla niego zmian (głód, pragnienie, zmęczenie). Popęd wzmaga wtedy aktywność danego zachowania, dzięki któremu organizm po napotkaniu obiektu umożliwiającego redukcję popędu chce zaspokoić swoja potrzebę. Prowadzi to bezpośrednio do utrwalenia się danej aktywności, więc przy następnej, podobnej sytuacji, zwiększy się prawdopodobieństwo, że powtórzy się działalność prowadząca do obniżenia popędu.

C. Hull odróżnił popędy pierwotne od wtórnych - pierwotne popędy to według niego zachowania niezbędne dla zaspokojenia potrzeb organicznych (głód, pragnienie), natomiast popędy wtórne to efekty zaspokojenia potrzeb pierwotnych.

Teorie potrzeb.

H. Murray podzielił ludzkie potrzeby na dwa rodzaje: viscerogenne ( zaspokajanie podstawowych potrzeb fizjologicznych) i psychogenne (wyuczone, zróżnicowane kulturowo. Wyznaczył zestaw 28 potrzeb psychogennych , wśród których na pierwszych miejscach stawiał potrzeby afilacji, agresji i dominacji. Pojęcie „potrzeby” Murray opisuje jako napięcie, siłę, która aktywizuje działanie ludzkie w taki sposób, że prowadzi ono do zmiany sytuacji niesatysfakcjonujących czy też nie dających zaspokojenia. Pobudzenie mające na celu zmianę ma wymiar stymulujący, wywiera nacisk, pobudza do działania - najczęściej są to różne zewnętrzne bodźce.

Poznawcze teorie motywacji.

W przeciwieństwie do pozostałych teorii, teorie poznawcze zakładają, że myślenie ma istotną rolę w procesie motywacji. Zdaniem autorów tych teorii świadomość tego, co dzieje się
z daną osobą w teraźniejszości, w danej chwili, wywiera duży wpływ na jej zachowanie
w przyszłości w podobnych sytuacjach.

Rotter zbudował swoją teorię na trzech podstawowych pojęciach: zachowanie potencjalne (stopnień prawdopodobieństwa, że osoba podejmie konkretne działanie w celu uzyskania wzmocnienia), oczekiwanie na nagrodę (od niego zależy również zachowanie potencjalne) oraz wartość wzmocnienia danej informacji. Rotter w swojej koncepcji docenił sytuacje mające znaczenie dla jednostki - wprowadził elementy świadomej kontroli działania (czego nie było u behawiorystów)

Do teorii poznawczych wprowadzone zostały również takie pojęcia jak:

- dysonans poznawczy - Festinger; opisuje powstawanie napięcia, kiedy mamy do czynienia
z dwoma lub więcej psychologicznie sprzecznych zdarzeń, przekonań; dysonans jest psychicznie niewygodny i motywuje do redukcji tego dysonansu.

- brak równowagi poznawczej - Cannon, Piaget, Bruner.

Humanistyczne teorie motywacji.

Psychologia humanistyczna opiera się na założeniu, że ludzie są z natury dobrzy i mają biologiczną, wrodzoną skłonność do rozwoju i dojrzewania, a każdy z nas jest jedyny
w swoim rodzaju. Człowiek jest świadomy swoich aktualnych, wewnętrznych przeżyć,
w związku z tym przedstawiciele tego nurtu koncentrowali się na zagadnieniach związanych
z samorealizacją, dokonywanie wyborów czy twórczość.

A. Maslow zaproponował koncepcję motywacji opierającą się na hierarchii potrzeb (dokładniej opisanej w dalszej części referatu). Pokrótce można powiedzieć, że na samym dole tzw. piramidy znajdują się potrzeby biologiczne (potrzeby braku - głód, pragnienie itp.); na poziomie wyższym znajdują się potrzeby psychiczne, natomiast na szczycie znajdują się potrzeby samorealizacji. W teorii Maslowa potrzeby są uświadomione, dzięki czemu mogą stanowić cel działań człowieka.

Allport z kolei uważał, że wielu ludzkich motywów nie można sprowadzić do roli pierwotnych popędów. Najistotniejszy dla niego był motyw wzrostu, duże znaczenie przywiązywał do pojęcia „intencji” - jako pojedynczego motywu; tego, co „jednostka usiłuje zrobić”. Według niego intencja to stale utrzymujące się napięcie (co jest cechą charakterystyczną dla wszystkich długotrwałych motywów).

Funkcjonalne teorie motywacji.

Reykowski wprowadza do zagadnienia motywacji nowe pojęcia - czynność, jej parametry, (efekty, oraz wyznaczniki poziomu wykonania tej czynności). Czynniki określające rodzaj
i kierunek motywacji to według niego proces motywacyjny, motyw i napięcie motywacyjne, wartość gratyfikacyjna celu, oraz prawdopodobieństwo osiągnięcia celu działania.

Proces motywacyjny wg. Reykowskiego to proces regulacyjny, który steruje działaniami człowieka tak, aby doprowadziły go do określonego efektu (zmiany fizycznej, społecznej, zmiany w położeniu). Motyw, dla Reykowskiego, to nic innego, jak gotowość do podjęcia aktywności, napięcie motywacyjne to pobudzenie tego stanu. Wartość gratyfikowana celu określa poziom, do którego może on redukować napięcie motywacyjne, natomiast prawdopodobieństwo osiągnięcia celu to po prostu ocena szans na powodzenie. Aby wzbudzić w sobie przekonanie, że coś może się udać, należy mieć w sobie przekonanie, że cel ten jest w naszym zasięgu, że możemy go osiągnąć.

Rola motywacji w edukacji szkolnej.

Hierarchia potrzeb Maslowa.

Abrahama Maslowa stwierdził, iż ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo. Innymi słowy, człowiek stawia przed sobą większe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje podstawowe pragnienia. Najbardziej podstawowe potrzeby mają charakter fizjologiczny: jedzenie, picie, ogrzewanie, schronienie i odpoczynek. Następną potrzebą, jaką odczuwamy, jest potrzeba bezpieczeństwa, od gwarancji zatrudnienia do ochrony zdrowia. Oprócz tego Maslow wymienił potrzeby społeczne, te związane z kontaktem z innymi ludźmi. Środowisko pracy jest przykładem środowiska społecznego. Kolejny, wyższy poziom obejmuje potrzebę uznania w obrębie organizacji i wśród ludzi tworzących środowisko pracy. Należy w tym miejscu wymienić także potrzebę pewności siebie, samospełnienia oraz optymistycznego spoglądania w przyszłość, dzięki czemu uświadamiamy sobie swój potencjał oraz jesteśmy po prostu szczęśliwi. W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Teoria mówi, całkowicie sensownie, iż motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny (patrz piramida Maslowa), przy czym zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie niższy. 

Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna.

Mamy dwa rodzaje motywacji: wewnętrzną i zewnętrzną. Wewnętrzna uaktualnia się, gdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb, zaangażowania się w jakąś działalność dla niej samej, bez zewnętrznych nagród. Ta motywacja jest najwartościowsza nie tylko w szkole, ale także w życiu gospodarczym, dotyczy nie tylko uczniów, ale także nauczycieli. Motywacja zewnętrzna polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o możliwościach zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami, każe angażować się w jakąś aktywność dla jej zewnętrznych konsekwencji.

Nagroda i Kara.

Dzieci uczą się najbardziej własnych zachowań poprzez kojarzenie ich
z konsekwencjami. Badania wykazują, że na nauczyciel powinien częściej korzystać
z nagradzania, ponieważ efekty nagradzania są bardziej przewidywalne niż efekty kary. Kara musi eliminować złe zachowanie i powinny jej towarzyszyć wskazówki, które pomogą uczniowi w zorientowaniu się, jak kary tej uniknąć. Nauczyciel przed zastosowaniem kary powinien przemyśleć tą decyzje.

Znaczenie współpracy i współzawodnictwa.

Współpraca i współzawodnictwo są wartościowymi motywami działania. Jeżeli wymagania nie są zbyt wysokie to pozytywnie wpływa na ucznia, ale jeżeli są zbyt wysokie to dzieci rezygnują z podjęcia tego wysiłku. Współpraca pomaga dzieciom w poznaniu się i dostarcza spełnienia pragnienia uznania.

Motywacja osiągnięć.

Ausubel wyróżnił trzy typy motywacji osiągnięć:

-popęd poznawczy, próbuje zaspokoić potrzebę zrozumienia i poznania,
a usatysfakcjonowaniem jest odkrywanie nowej wiedzy i nowych zadań,

-samopotwierdzenie, reprezentuje pragnienie podniesienia prestiżu i statusy poprzez dobre wykonywanie zadań szkolnych, co prowadzi do adekwatnej samooceny,

-motyw afiliacji, realizuje potrzebę uznania przez innych.

McClelland wyróżnił dwa motywy: dążenia do sukcesu i unikania porażek, a Atkinson rozwinął jego koncepcje w odniesieniu do sytuacji uczeni się. Atkison uważał, że trzy czynniki wpływają na pobudzenie i prawdopodobieństwo podjęcia zadań. W jego koncepcji są czynniki pozytywne oraz wartości ujemne(obawa przed niepowodzeniem), które podzielił na trzy komponenty: motyw unikania niepowodzenia, prawdopodobieństwo porażki, siła
z jaką unika się porażki. Motywacja osiągnięć odbywa się według niego wtedy, gdy oddziaływanie czynników pozytywnych jest większe niż negatywnych.

Trzy rodzaje przyczyn obaw przed porażką: zaniżony poziom samooceny, zaniżenie społecznego obrazu samego siebie i utrata wzmocnień pozytywnych.

Poziom aspiracji.

Aspiracje są określone jako życzenia, pragnienia, zamierzenia dotyczące wyników własnego działania oraz osiąganych w przyszłości stanów związanych z wykonywaniem określonego zadania lub osiągnięciem jakiegoś celu. Aspiracje możemy podzielić na: wysokie, niskie, zawyżone, adekwatne, zaniżone, aktualistyczne, perspektywistyczne, życzeniowe, działaniowe, uświadomione, latentne, kierunkowane na stan, ukierunkowane na przedmiot, edukacyjne, ludyczne, zawodowe, do samokształcenia, społeczno - polityczne, prestiżu społecznego, odnoszące się do partnera, rodzinne, rekreacyjne, towarzyskie, ekonomiczne.

Empatia w sytuacjach szkolnych.

Empatia to zdolność odczuwania stanów psychicznych innych istot, umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość.

Osoba nie posiadająca tej umiejętności jest "ślepa" emocjonalnie i nie potrafi ocenić ani dostrzec stanów emocjonalnych innych osób. Silna empatia objawia się między innymi uczuciem bólu wtedy, gdy przyglądamy się cierpieniu innej osoby, zdolnością współodczuwania i wczuwania się w perspektywę widzenia świata innych ludzi.

Nauczyciel powinien charakteryzować się wysoką empatią, ponieważ to pomaga
w kontaktach z uczniami oraz pozwala zrozumieć mu potrzeby dziecka.

Motywacja jest zjawiskiem psychologicznym, u którego podstaw leżą konkretne potrzeby:

1. Potrzeba zdobywania. Motywacja do zdobywania, o jakim tu mowa, nie dotyczy jedynie dóbr materialnych, ale i takich doświadczeń, jak podróże lub rozrywka.

2. Potrzeba tworzenia więzi. Wiele gatunków zwierząt tworzy więzi z rodzicami, krewnymi czy ze stadem, lecz tylko ludzie potrafią rozszerzyć je na większe wspólnoty, jak organizacje, związki czy narody

3. Potrzeba zrozumienia. Pragniemy bardzo nadawać sens otaczającemu nas światu, a także formułować teorie i objaśnienia - naukowe, religijne czy kulturowe - które czynią zrozumiałymi pewne zjawiska oraz pozwalają odpowiadać na nie i działać w sposób racjonalny.

4. Potrzeba obrony. Wszyscy mamy naturalny odruch obrony siebie, naszych dóbr i dokonań, rodziny i przyjaciół oraz naszych pomysłów i przekonań przed zagrożeniem płynącym z zewnątrz. Spełniona potrzeba obrony rodzi w nas poczucie bezpieczeństwa i pewności; niezaspokojona wywołuje silne negatywne emocje, jak strach czy niechęć. Dążenie do obrony w dużym stopniu tłumaczy ludzką niechęć do zmian.

Co zrobić aby zwiększyć motywacje:

Deklaracja innym tego, co mamy zrobić.

Czyniąc to angażujemy własne ja. Nie podjęcie działania, bądź nie wykonanie zadeklarowanego zadania może wywołać w nas dysonans- nieprzyjemne napięcie - wynikający z niezgodności tego co zapowiedzieliśmy, że zrobimy (działanie) z tym co robimy (brak działania). Zaistniałe napięcie motywuje nas do jego usunięcia. Najkorzystniejsze dla nas jest podjęcie działania. Jeżeli tego nie zrobimy może ucierpieć nasza samoocena oraz nie będziemy w stanie usunąć dysonansu, gdyż mamy świadków naszego niepowodzenia.

Analiza celów. 

Podstawowa czynność. Jeśli wiemy co jest dla nas naprawdę ważne i na czym nam zależy łatwiej jest się za to zabrać. Jeżeli dane zadanie jest dla nas bardzo istotne może to wzbudzić w nas motywację wewnętrzną, czyli tendencję do podejmowania
i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności. Oznacza to, że samo działanie będzie dla nas ważne i nagradzające, a zewnętrzna nagroda będąca konsekwencją tego działania odegra mniejszą rolę.

Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu.

 Łatwo jest zaplanować sobie przyjemną nagrodę za wykonanie zadania. Motywuje to również do pracy, ponieważ kieruje nasze myśli na oczekiwaną nagrodę, a nie na trudy podejmowanego działania. Pozytywne myśli i uczucia względem nagrody mogą zostać przeniesione na myśli i uczucia względem działania. Początkowo nieprzyjemne działanie może stać się dla nas czymś pozytywnym.

Wizualizacja celu - twórcze wykorzystanie wyobraźni. 

Dobrze jest wyobrazić sobie to, co ma zostać zrobione, to co chcemy osiągnąć. Dzięki wizualizacji możemy przekształcić abstrakcyjny cel w żywy, realny obraz. Sprawia to, że może wytworzyć się rzeczywiste pobudzenie fizjologiczne - niezbędny motor do podjęcia działania.

Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu. 

Negatywne konsekwencje są swego rodzaju stratą, a ludzie nie lubią tracić. Świadomość tego, że nie podejmując danego działania narażamy się na pewną stratę może zachęcić nas do podjęcia tego działania i uniknięcia owej straty.

Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu.

 Świadomość tego, jakie korzyści możemy mieć z podjęcia działania, a zarazem co stracimy (nie doświadczymy tych pozytywnych konsekwencji) może mieć wpływ motywujący.

Gwarancja 5 minut.

Najtrudniejszy jest pierwszy krok, trzeba po prostu zacząć. Pierwsze 5 minut jest najważniejsze, jeśli już coś zaczniemy robić łatwiej jest to kontynuować. Jeśli rozpoczęcie działania będziemy ciągle odkładać na później (o kolejne 5 minut itd.) to prawdopodobnie nie wykonamy go w ogóle.

Rozpoczęcie zadania od czegoś prostego. 

Jeżeli zaczniemy od czegoś prostego, bardzo prawdopodobne, że na początku naszego działania osiągniemy sukces, a to zachęci nas do dalszej pracy. Jeśli zaczniemy od czegoś trudnego możemy ponieść porażkę, która zniechęci do kolejnych działań.

Metoda szwajcarskiego sera

Duże zadanie do wykonania, to duży kawałek sera bez dziur. Z tego zadania można wyodrębnić mniejsze zadania, które są proste, mechaniczne i zajmują nie więcej niż 5-10 minut. W wolnych chwilach można zacząć od wykonywania właśnie tych zadań (zawsze można znaleźć kilka wolnych minut w ciągu dnia, po co je tracić?) Pracując tą metodą
w końcu okaże się, że duże zadanie - duży kawałek sera stanie się serem szwajcarskim, który ma więcej dziur niż sera. Dziury te to już wykonane małe zadania.

Podniesienie znajomości przedmiotu. 

Łatwiej zabrać się do robienia czegoś, o czym dużo wiemy, zadanie nie wydaje się takie trudne. Dla kompletnego laika w danej dziedzinie może jawić się jako niewykonalne, co zniechęci go do działania. Znajomość przedmiotu umożliwia lepszą organizację działania, pozwala na wydzielenie z dużego zadania mniejszych (patrz: punkt 9.), które można szybko wykonać, dzięki czemu efektywniej wykorzystujemy czas i nasze umiejętności. Wszystko to uprawdopodabnia sukces, a chętniej zabieramy się za to, co kończy się pozytywnie.Bibliografia:

1) Franken Robert, Psychologia motywacji, GWP, Gdańsk 2005.

2) Kliś Maria, Motywacja. W: Wł. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona (red.) (2004), Podstawy Psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków.

3) Pietroń - Pyszczek, Motywowanie pracowników, Wyd. Marina, Wrocław, 2007.

4) Reykowski Janusz, (1985). Emocje i motywacja. W: T. Tomaszewski (red), Psychologia, wyd. PWN.

---