Descartes stwierdził, że w filozofii jaką znał, nie ma nic całkowicie pewnego - wszystko można zakwestionować. W wieku 23 lat postanowił, że stworzy nową, uniwersalną metodę poznania naukowego, metodę, która obowiązywałaby we wszystkich naukach jako podstawa całego systemu wiedzy. Według niego jedynym narzędziem prawdziwego poznania jest rozum, natomiast metoda, której poszukiwał, jest metodą posługiwania się rozumem. Descartes założył, że kryterium niezawodności wiedzy stanowią dwa elementy: jasność i wyraźność.
Poznanie jest jasne, gdy ujmuje wszystkie elementy przedmiotu poznania, zaś - wyraźne, gdy nie miesza rozmaitych idei. Stąd nauka potrzebuje takiej metody, która pozwoli odkryć najprostsze składniki myśli. Jedyną nauką spełniającą te warunki jest, wg Descartes'a, matematyka. Stąd metoda analityczna powinna być owym poszukiwanym sposobem odkrywania prostych składników myśli, a wszystkie inne nauki winny mieć podstawy matematyczne. Płynie to z prostego faktu, że matematyka ujmuje wyłącznie to, co jest ilościowe, mierzalne, precyzyjne. A ponieważ w świecie można wymierzyć liczbowo zarówno przestrzeń jak i ruch, ideałem byłoby wyprowadzenie wszystkich własności rzeczy z geometrii oraz mechaniki ruchu.

       Ponieważ Descartes odnosił się krytycznie do dotychczasowej wiedzy naukowej i filozoficznej, poszukiwał nowego i pewnego punktu wyjścia dla metafizyki i takowy znalazł. Punktem startowym filozofii jest, według niego, wątpienie. Trzeba oczyścić umysł z tego, co jest wątpliwe, poddać w wątpliwość to, co jest w punkcie wyjścia wszelkiego rozumowania. Jest to tzw. sceptycyzm metodyczny - wątpić po to, aby oczyścić świadomość z tego, co wątpliwe, i co przyjęte bez uzasadnienia. W tym totalnym zwątpieniu Descartes odnalazł ostoję pewności - zdanie pewne: jeżeli mam świadomość, że wątpię, to w takim razie myślę, a jeżeli myślę, to jestem - myślę, więc jestem - "COGITO ERGO SUM". Descartes uznał to stwierdzenie za tezę, która oprze się wszelkim wątpliwościom, i której nikt nie będzie w stanie zakwestionować. Punktem wyjścia systemu Descartes'a jest zatem świadomość, świadomość, która jest substancją myślącą, jej istotą jest myślenie. Descartes nazwał tę substancję res cogitans i utożsamił ją z duszą człowieka. A więc wszelkie poznanie rozpoczyna się od analizy własnego ja. Wiem już, że ja istnieję, i że myślę - rozwijał dalej swą koncepcję filozof - ale czy istnieje świat?

       Takie podejście było kolosalnym w skutkach przewrotem podważającym realizm teoriopoznawczy, czyli zdroworozsądkową tezę mówiącą, że istniejąca obiektywnie rzeczywistość może stanowić przedmiot poznania (jak u Arystotelesa czy Tomasza). Toteż Descartes był inicjatorem sporu o istnienie świata. Żeby o świecie w ogóle sensownie się wypowiadać, należy najpierw dowieść jego istnienia. Mamy przeświadczenie, że świat jest, ale nie jest to pewność metafizyczna, bowiem bezpośrednio w umyśle na sposób jasny i wyraźny są nam dane tylko idee, świat materialny jest niejako poza nami. Analizując treść świadomości Descartes rozpoznawał w niej rozmaite idee. Stwierdził wśród nich również obecność idei wyjątkowej i nieporównywalnej do innych, idei bytu nieskończonego - absolutu. Opierając się na istnieniu tej idei, Descartes dowodził realnego istnienia owego absolutu (nazywał go Bogiem). Podał trzy argumenty:

1. Przyczyną posiadania przez jaźń idei bytu nieskończenie doskonałego może być tylko sam byt doskonały, w przeciwnym bowiem wypadku, przyczyna (świadomość) byłaby mniej doskonała od skutku (idei bytu doskonałego), a taką możliwość Descartes odrzucał,

2. Niedoskonała świadomość nie może być przyczyną nawet tej odrobiny doskonałości, jaką jest idea bytu doskonałego, gdyż gdyby mogła być przyczyną jakiejkolwiek "małej" doskonałości, mogłaby też udzielać jakiejkolwiek innej doskonałości, a w końcu wszelkiej doskonałości - jak wiadomo, nie potrafi tego dokonać,

3. Z analizy idei bytu doskonałego wynika, że byt ten musi istnieć z konieczności, gdyż, według Descartes'a, istnienie jest pierwszą i podstawową doskonałością, a poza tym absurdalny byłby byt doskonały, któremu nie przysługiwałoby istnienie.

       Wracamy do problemu istnienia świata. Dokonując analizy idei rzeczy materialnej - z takich przecież składa się świat - Descartes doszedł do wniosku, że jej istotą jest rozciągłość. Materia zajmuje zatem jakąś przestrzeń, czyli miejsce, zaś jej cechy takie jak kolor, zapach czy smak są zupełnie nieważne, gdyż są zmienne, nieoczywiste i niepewne. Materia to res extensa. Ponieważ idea świata jest nam jakoś dana (wrodzona) i w sposób naturalny przyjmujemy, że świat istnieje, ta naturalna skłonność pochodzi od absolutu. Z drugiej strony, absolut nie może wprowadzać nas w błąd, gdyż jedną z cech bytu doskonałego, jak twierdził Descartes, jest prawdomówność. A więc istnienie absolutu jest gwarantem istnienia świata.


       Dla Descartes'a człowiek jest złożeniem dwu odrębnych i w zasadzie całkowicie niezależnych substancji: myślącej - res cogitans oraz rozciągłej - res extensa. Ciało jest maszyną dającą się wyjaśnić na zasadach praw mechaniki, dusza zaś jest źródłem i czynnikiem myśli. Znalezienie jakiejś konkretnej zależności między myślą i rozciągłością w człowieku już samemu Descartes'owi sprawiało trudność. W końcu nie podał on jasnego wyjaśnienia, a z rozwiązań, które próbował podawać, sam był niezadowolony.

       Filozofia Descartes'a wywarła wielki wpływ (a raczej wywołała potężny zamęt) na dalszy rozwój myśli ludzkiej, a jej tezy są jeszcze i dziś dość powszechnie (i bezkrytycznie) przyjmowane za prawdziwe, dlatego powtórzmy jeszcze raz w skrócie:

• Przymiotami absolutu są: istnienie, nieskończoność, prawdomówność i wolność,

• Przymiotem duszy jest świadomość, która obejmuje wszystkie funkcje psychiczne; o ile przed Descartes'em duszę uważano za źródło życia, to od jego czasów stała się źródłem myśli,

• Przymiotem materii jest rozciągłość charakteryzująca się podzielnością, zatem teoria atomizmu jest błędna; rzeczy ulegają jedynie ruchowi, wszelkie inne zmiany są jedynie reakcjami naszych nieobiektywnych zmysłów,

• Życie to proces czysto mechaniczny, zwierzęta to tylko maszyny,

• Dusza i ciało w człowieku są odrębnymi i w zasadzie niezależnymi substancjami, które praktycznie na siebie nie oddziaływują.

---