WYKORZYSTANIE TECHNIK SOCJOMETRYCZNYCH W POZNAWANIU STOSUNKÓW INTERPERSONALNYCH
Jednym z elementów kierunków pracy nauczyciela - wychowawcy jest kształtowanie i rozwijanie klasy jako grupy społecznej.
Spełnienie tego zadania wymaga od wychowawcy posiadania dokładnej, stale aktualizowanej orientacji w zjawiskach społecznych występujących w klasie szkolnej, znajomości struktury klasy, pozycji jaką w obrębie tej struktury zajmują różni uczniowie, rozkładu sympatii, popularności, uznania, częstości występowania niechęci, wrogości, odrzucenia itp.
Wiele wartościowych informacji o klasie jako grupie społecznej dostarczyć może wychowawcy bieżąca obserwacja życia klasy. Lepsze poznanie rzeczywistych stosunków panujących w klasie jest możliwe przede wszystkim w warunkach nieformalnego życia klasy, w naturalnych sytuacjach.
W formalnych sytuacjach życia klasowego nawet najbardziej planowa, systematyczna i długotrwała obserwacja nie pozwoli uzyskać właściwego obrazu rzeczywistych stosunków społecznych w klasie szkolnej.
Aby poznać rzetelnie i szeroko klasę, konieczne jest, aby obok obserwacji posługiwać się innymi, dodatkowymi technikami poznawania klasy jako grupy społecznej.
Możliwie dokładnie i stosunkowo szybko można poznać stosunki społeczne (interpersonalne) w klasie szkolnej przy zastosowaniu technik socjometrycznych. Techniki te są częścią składową tzw. socjometrii, czyli nauki zajmującej się ilościowym mierzeniem właściwości psychicznych cechujących grupę jako całość oraz stosunkami w niej panującymi (Łobocki).
Socjometria swą nazwę, jak również szerokie na ogół zastosowanie przez socjologów, psychologów i pedagogów, zawdzięcza amerykańskiemu psychiatrze J. L. Moreno, który jeszcze w czasie I wojny światowej przeprowadził badania w obozach jeńców wojennych, żeby następnie analizować tę strukturę w klasach szkolnych. Największy rozgłos - jak dotąd - zdobyła socjometria w Stanach Zjednoczonych. W Polsce była mniej znana, ale ostatnio popularność jej stale wzrasta. Pisali na jej temat: A. Molak (w Materiałach do nauczania psychologii tom I), M. Pilkiewicz (w Psychologii Wychowawczej 1962 nr 4, 1963 nr 1 i 2), W. Zaczyński, M. Łobocki.
Do najbardziej znanych obecnie technik socjometrycznych należą:
technika socjometryczna w ujęciu J. L.Moreno,
technika „zgadnij kto?”,
plebiscyt życzliwości i niechęci,
technika szeregowania rangowego.
TECHNIKA SOCJOMETRYCZNA J. L. MORENO
Technika ta zasługuje na szczególną uwagę, gdyż pozostałe techniki są w gruncie rzeczy jedynie pewną jej odmianą.
Najogólniej rzecz ujmując - badania socjometryczne w ujęciu Moreno polegają na podaniu wszystkim uczniom specjalnie sformułowanych pytań, dotyczących różnego rodzaju stosunków społecznych w ściśle określonych sytuacjach.
Można zadawać pytania dotyczące wyborów pozytywnych, możliwe jest również zadawanie pytań związanych z wyborami negatywnymi (są to pytania dotyczące dzieci nie lubianych, nie uspołecznionych, niezdolnych). Pytania te budzą niekiedy u pedagogów pewne wątpliwości: mogą one wywoływać pewne konflikty. Pytania takie wymagają więc ostrożnych sformułowań. Nie powinno się na przykład pytać: z kim najbardziej nie chciałbyś siedzieć podczas lekcji matematyki? Lepiej zapytać: z kim najmniej chciałbyś siedzieć .....?
Zestaw pytań nazywa się niekiedy testem socjometrycznym, a pytania - kryteriami lub sytuacjami socjometrycznymi.
Sytuacje socjometryczne mogą być rzeczywiste (dotyczące życia klasy np. wybór samorządu klasowego, rozsadzenia w ławkach, podział klasy na zespoły, rozsadzenie w autokarze) oraz upozorowane (np. załóżmy, że wyjedziemy na obóz i trzeba byłoby wystawić wartę).
Test socjometryczny może obejmować kilka pytań. Jedno pytanie nie upoważnia do uogólnień na temat badanych stosunków społecznych.
Ilość wyborów może być ściśle ustalona lub dowolna. W przypadku pytań dotyczących wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom całkowitą dowolność, uznaje się nawet brak odpowiedzi. Przy wyborach pozytywnych w klasach młodszych można zastosować po 2 - 3 wybory na każde pytanie, a w klasach wyższych po 5 wyborów.
Badania socjometryczne winny być poprzedzone wyjaśnieniem i uzasadnieniem celowości badań. Należy również zapewnić o pełnej dyskrecji. Badania winny być prowadzone przy 100%-towej obecności uczniów w klasie. Najlepiej, jeżeli rozdamy uczniom gotowe kartki (kwestionariusze) z wypisanymi pytaniami i miejscem na wpisanie nazwisk wybranych osób.
Po zebraniu kartek przystępujemy do opracowania otrzymanych odpowiedzi. Dla uporządkowania danych zestawia się je w specjalnej tabeli zwanej matrycą socjometryczną. W tabeli kolumny poziome odnoszą się do nazwisk uczniów wybierających. Odpowiedzi na każde pytanie zaznaczamy w tabeli innym kolorem lub znakiem. Lepiej (praktyczniej) jest jednak sporządzić tyle tabel, ile było pytań w teście socjometrycznym. U dołu tabeli podsumowujemy otrzymane wybory przez poszczególnych uczniów.
Tabela socjometryczna na ogół dostarcza ogólnej orientacji o panującym w klasie układzie stosunków społecznych. Nie daje jednak syntetycznego obrazu takiego układu.
Dalsza analiza danych uwzględnionych w tabeli socjometrycznej może być graficzna i ilościowa.
Graficzną ilustracją danych są socjogramy, które przedstawiają wewnętrzną strukturę klasy jako całości.
Wyróżnia się socjogramy:
nieuporządkowane
kołowe
hierarhiczne
Z socjogramów możemy odczytać pewne informacje dotyczące pozycji poszczególnych osób oraz grupy jako całości:
gwiazdy socjometryczne
pary (wybory odwzajemnione)
paczki (grupy tworzące zamknięty krąg)
łańcuchy (jeden wybiera drugiego, drugi - trzeciego itd.)
osoby odrzucone (wybory negatywne)
osoby izolowane (przez nikogo nie wybrane).
Przy porównywaniu ze sobą dwu lub więcej klas o zbliżonym składzie liczbowym można obliczyć wskaźniki cyfrowe:
wskaźnik pozytywnej lub negatywnej ekspansywności klasy,
wskaźnik spoistości klasy,
wskaźnik zwartości klasy,
wskaźnik integracji klasy.
Wskaźniki te oblicza się na podstawie specjalnych wzorów.
Aby uzyskać możliwość porównania miejsc zajmowanych przez poszczególnych uczniów w klasie, posługując się w tym celu tabelą krytycznych wartości statusów socjometrycznych Bronfenbrennera, można ustalić status uczniów w klasie. Wyróżniamy tu:
status wysoki,
status wyższy od przeciętnego,
status przeciętny
status niższy od przeciętnego
status niski
Jeśli chcemy uzyskać wskaźnik, uwzględniający jednocześnie pozycję poszczególnych
uczniów na skali sympatii i skali antypatii, a więc wynikający z połączenia kryteriów pozytywnych i negatywnych skonstruowano (Pilkiewicz) nową skalę, uwzględniającą wszystkie możliwe kombinacje pozycji na obu skalach. Jest to Socjometryczna Skala Akceptacji, składająca się z 5 kategorii głównych. W ten sposób ustalamy, którzy uczniowie są w klasie:
wysoko akceptowani,
średnio akceptowani,
polaryzujące akceptację (lubiane i odrzucane),
izolowani,
odrzucani.
Moreno w modyfikacji podstawowej techniki socjometrycznej zaproponował samoocenę socjometryczną, polegającą na pytaniu każdego ucznia, którzy uczniowie go wybierają, a którzy odrzucają. Porównanie tych informacji z informacjami uzyskanymi w normalnym badaniu socjometrycznym pozwalają ustalić na ile adekwatne było spostrzeganie przez poszczególnych uczniów swojej pozycji w strukturze socjometrycznej.
TECHNIKA „ZGADNIJ KTO?”
Technika ta przez niektórych badaczy bywa zaliczana do technik pseudosocjometrycznych lub socjometryczno - podobnych w odróżnieniu od „czystych” technik socjometrycznych Moreno. Różnica polega na tym, że pytania (kryteria) w technice Moreno dotyczą żywionych przez badaną osobę uczuć sympatii lub antypatii, tzn. dotyczą osobistego stosunku do wymienionych kolegów i koleżanek, natomiast w technice „zgadnij kto?” odpowiedzi udzielane są na podstawie ogólnego rozeznania w sytuacji społecznej całej klasy, tzn. istniejącej w klasie opinii społecznej.
Technika „zgadnij kto?” polega więc na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań np. koleżeńskość, życzliwość.
Charakterystyki mogą obejmować także negatywne przejawy zachowania się uczniów: niezdyscyplinowanie, nieposłuszeństwo, złośliwość, agresywność, niekulturalne zachowanie się itp. Jeżeli nauczyciel nie chce zadawać takich pytań to w takim przypadku należy zwrócić uwagę na uczniów, których nikt nie wymienił oraz tych, którzy otrzymali mało wyborów pozytywnych.
Technika ta na ogół nie ogranicza liczby wyboru nazwisk zgłaszanych przez uczniów. W przypadku, gdy nie mogą domyślić się o kogo chodzi, nie wpisują żadnego nazwiska.
Warunki zastosowania tej techniki są zasadniczo takie same, jak w przypadku techniki Moreno: tzn. należy dokładnie poinstruować uczniów o celu i warunkach badań, należy przeprowadzać je w odpowiedniej atmosferze. Takie same obowiązują też sposoby analizy otrzymanego materiału badań.
PLEBISCYT ŻYCZLIWOŚCI I NIECHĘCI
Technika ta wprowadzona została przez Janusza Korczaka. Teoretycznie opracował ją E.Arnecker (czyt. Arneker). Polega na tym, że podczas jednego wspólnego posiedzenia dzieci oceniały nie więcej niż 3 osoby ze swej grupy. Wrzucały do specjalnie przygotowanej urny kartki z odpowiednim znakiem oceny (pozytywnej, negatywnej i neutralnej) - wyrażały w ten sposób uczucia sympatii, antypatii lub obojętności. Wypowiedzi te odpowiednio uzasadniały.
Istotną cechą plebiscytu życzliwości i niechęci - w przeciwieństwie do dwu poprzednio omawianych technik - jest to, że stawia ona poszczególnych uczniów do obowiązku oceniania wszystkich uczniów z klasy.
Przeprowadzając plebiscyt życzliwości i niechęci - dla uzyskania bardziej zróżnicowanej oceny - można posłużyć się skalą pięciostopniową:
+ + bardzo lubię 5
+ lubię, ale nie bardzo 4
0 jest mi obojętny 3
- raczej nie lubię 2
- - bardzo nie lubię 1
Dla obliczeń - poszczególnym ocenom przyporządkowujemy powyższe punkty.
Przystępując do badań należy uczniów zapoznać z powyższą skalą (bez podawania punktacji). Nazwiska wszystkich uczniów w porządku alfabetycznym można podyktować, napisać na tablicy lub mogą być napisane (wcześniej) na kartkach. Nauczyciel zapewnia uczniów o całkowitej dyskrecji. Każde dziecko swoje nazwisko podkreśla (gdyż siebie nie ocenia). Można też nie umieszczać swojego nazwiska w spisie, a wtedy kartkę należy podpisać. Zebrane dane zestawiamy w tabeli. Opis opracowania i analizę materiału podaje Pilkiewicz w „Psychologii Wychowawczej” 1965 nr3.
TECHNIKA SZEREGOWANIA RANGOWEGO
W praktycznym zastosowaniu tej techniki obowiązują niemal wszystkie zasady jak w technice Moreno. W technice tej należy wymienić wszystkich uczniów z klasy, poczynając od najbardziej do najmniej lubianych przez siebie. W tym celu rozdajemy uczniom kartki z nazwiskami wszystkich uczniów danej klasy. Technika ta jest jednak uciążliwa dla uczniów, którzy nie zawsze są w stanie zdecydować o kolejności umieszczenia nazwisk swoich kolegów.
Technika ta może oddać duże usługi, gdy stosuje się ją do badania zainteresowań uczniów np. poszczególnymi przedmiotami, zajęciami pozalekcyjnymi itp.
Podsumowując stwierdzić należy, że:
Techniki socjometryczne mogą stanowić dla nauczycieli na ogół dużą pomoc w ich pracy, pod warunkiem, że zostaną przeprowadzone w sposób poprawny.
Badania socjometryczne wskazują na różne problemy nurtujące klasę i poszczególnych uczniów.
Uczniowie odrzucani i izolowani - wymagają opieki należy wprowadzać do innych grup dzieci, w których będą mogły wykazać się aktywnością.
Właściwie wykorzystać osoby najbardziej popularne w klasie (np. w samorządzie albo w oddziaływaniu na uczniów sprawiających trudności wychowawcze).
Należy pamiętać, że badania te odzwierciedlają tylko i wyłącznie stosunki społeczne panujące aktualnie w klasie szkolnej.
Wyniki badań zależeć mogą od różnych nie przewidzianych warunków i okoliczności (np. podniecenie uczniów pod wpływem jakiejś znaczącej wiadomości zasłyszanej przed badaniem).
Badania nie mówią nam, dlaczego badana osoba dokonała takiego, a nie innego wyboru - można więc polecić uczniom uzasadnienie dokonanych wyborów.
Bibliografia:
Janowski A. Poznawanie uczniów.
Łobocki M. Metody badań pedagogicznych.
Molak Analiza ilościowa socjometrycznych danych. Psychologia Wychowawcza.
Pilkiewicz M. Techniki socjometryczne. Wprowadzenie do badań. Psychologia
Wychowawcza
6