Orientacje badawcze w teorii wychowania i jej funkcje
Ze względu na różnice podejść polskich naukowców do teorii wychowania, wynikających z odmiennych punktów myślenia o jej istocie, zadaniach czy podstawowych pojęciach, wyróżniamy cztery rodzaje orientacji badawczych.
Orientację socjologiczną,
Orientacje normatywne (normatywno-ideologiczną oraz normatywno-filozoficzną),
Orientację psychologiczną,
Orientację eklektyczną.
Orientacja socjologiczna.
Skupia uwagę badaczy na teorii społeczeństwa wychowującego, w którym proces wychowania jest zdeterminowany przede wszystkim oddziaływaniem na jednostkę podstawowych struktur społecznych, środowisk wychowawczych czy sił społecznych.
Wychowanie jest zjawiskiem społecznym przenikającym przez wszystkie struktury i procesy społeczne.
Środowisko wychowawcze to osoby i grupy społeczne, które wywołują i regulują działalność wychowawczą
Stosunek wychowawczy to stosunek społeczny, zachodzący między indywidualnym wychowankiem a którąkolwiek z osób lub grup, wywołujących i regulujących działalność wychowawczy lokuje teorię wychowania w pedagogice, wskazując, iż jako jej część jest nauką w najwyższym stopniu społeczną. Pojęcia „ogólna teoria wychowania” używa zamiennie z "pedagogiką ogólną".
Wychowanie w znaczeniu szerokim, to " wszystkie procesy i czynności, którym podlega osobnik, przychodzący na świat, ze strony otoczenia, tj. osobników dorosłych biologicznie należących do tego samego gatunku, procesy i czynności, dzięki którym osobnik, początkowo niezabezpieczony i niedojrzały, staje się stopniowo zdolnym do samodzielnego istnienia we właściwej mu sferze życiowej".
Według Mysłakowskiego, samowychowanie to proces, w trakcie którego dochodzi do przekształcania własnej osobowości w kierunku idealnego "Ja" , zachodzący w środowisku wychowawczym, na które składa się wszystko to, co w pewien określony sposób wyznacza istocie ludzkiej formie jej egzystencji w stosunkach ze światem.
Orientacje normatywne na podstawie filozofii człowieka (antropologii filozoficznej), aksjologii, lub teorii kultury określane są wartości i cele, jakimi powinno kierować się wychowanie człowieka. W zależności od preferowanych źródeł są nimi określone ideologie albo wybrany kierunek antropologii filozoficznej. Tak rozumiane teorie wychowania są zbliżone do nauk praktycznych, w których pojęcia i normy jako prawa teoretyczne są przekształcane w normy działań pedagogicznych.
Ze względu na źródła uzasadnień normatywnych można wyróżniamy:
- orientację normatywno - ideologiczna,
- orientację normatywno - filozoficzną.
Orientacja normatywno-ideologiczna (reprezentanci):
- Kazimierz Sośnicki (1883-1976)
- Heliodor Muszyński (ur. 1931)
Ścisłe powiązanie z narzuconą społeczeństwu polskiemu po II wojnie światowej ideologią socjalistyczną oraz wynikające z nich przesłanie normatywne do uczynienia tej ideologii przez pedagogów obowiązującym i jedynie słusznym podejściem do wychowania, w tym szczególnie intencjonalnego i instytucjonalnego. Powstała w ten sposób prakseologiczna teoria wychowania ideologicznego określająca, za pomocą jakich działań można w określonych warunkach ustrojowych osiągać postulowane cele wychowania. Zgodnie z humanizmem marksistowskim człowiek występuje jako wartość pochodna, instrumentalna, doniosła ze względu na ideał życia społecznego.
Cele wychowania to odbicie i konsekwencja przyjętej ideologii społecznej, socjalistyczne i są budowane na jej podłożu.
Według Heliodora Muszyńskiego teoria wychowania jest jedną z podstawowych dyscyplin pedagogiki jako nauki zajmującej się wychowaniem w wąskim znaczeniu.
Teoretyczna wiedza o wychowaniu miała być nauką praktyczną i ideologiczną z racji zajmowania się ustalaniem i formułowaniem celów wychowania oraz wykrywaniem sposobów umożliwiających ich efektywne osiąganie.
Orientacja normatywno-ideologiczna - metody wychowania:
- wpływu osobistego (wychowawca manipuluje własnym zachowaniem),
- wpływu sytuacyjnego (wychowawca manipuluje warunkami życia wychowanka),
- wpływu społecznego (wychowawca manipuluje otoczeniem społecznym wychowanka)
- kierowania samowychowaniem (wychowawca odwołuje się do pewnych już ukształtowanych postaw wychowanka).
Orientacja normatywno-filozoficzna (reprezentanci):
- Stefan Kunowski (1909 - 1977),
- Władysław Cichoń (1924-1987),
- Karol Kotłowski (1910 - 1988).
Według S. Kunowskiego teoria wychowania jest nauką łączącą w sobie charakter empiryczno - normatywny z teoretyczno-empirycznym.
Wychowanie, będące siłą napędową rozwoju człowieka, jest dziełem nie tylko jego natury, ale i kultury społeczeństwa, wartości w środowisku życia.
Według Karola Kotłowskiego teoria wychowania dojrzewała w klimacie dyskusji z tak wybitnymi pedagogami, jak Sergiusz Hessen, Bogdan Nawroczyński, Wincenty Okoń, Mieczysław Kreutz czy Kazimierz Sośnicki.
Podstawowe kategorie pojęciowe w teorii wychowania:
- wychowanie,
- akt pedagogiczny,
- oddziaływanie pedagogiczne, - proces wychowawczy i fakt pedagogiczny.
Wychowanie (jedno z najbardziej złożonych działań człowieka) jest oddziaływaniem na drugą ludzką świadomość w celach wychowawczych.
- akt pedagogiczny - każda świadoma czynność człowieka, która jest zorientowana na jakiś cel wychowawczy;
- oddziaływanie pedagogiczne - ciąg powiązanych ze sobą i ukierunkowanych na jakiś cel wychowawczy aktów pedagogicznych;
- proces wychowawczy lub pedagogiczny - współdziałanie świadomości przedmiotu i podmiotu dla osiągnięcia wyznaczonego celu pedagogicznego.
Efektem pojedynczych aktów lub procesów wychowawczych są fakty pedagogiczne, na które składają się:
- pożądane stany świadomości wychowanka,
- oparte na nich działania wychowanków,
- nowe sytuacje wychowawcze
Orientacja psychologiczna - psychologiczne koncepcje człowieka, jego osobowości, zachowań lub charakteru (reprezentanci):
- Zbigniew Zaborowski (ur. 1926)
- Mieczysław Łobocki (ur. 1929)
-Krzysztof Konarzewski (ur. 1948)
Według Zbigniewa Zaborowskiego wychowanie należy przeciwstawić takim kategoriom, jak kontrola, organizacja czy manipulacja, gdyż istotą tego procesu nie jest podejście mechaniczne do drugiej osoby, ale twórcze, odwołujące się do jej własnych możliwości rozwojowych.
Centralnym czynnikiem w procesie wychowawczym, determinującym zarazem jego efektywność, są stosunki interpersonalne między wychowawcą a wychowankiem.
Według Mieczysława Łobockiego wychowanie w wąskim znaczeniu jest procesem odnoszącym się przede wszystkim do sfery emocjonalno-motywacyjnej dzieci i młodzieży. Wiąże się ono z dokonywaniem zmian w tej właśnie sferze osobowości człowieka, w jego rozwoju.
Cechą wychowania jest jego złożoność, intencjonalność, interakcyjność, relatywność i długotrwałość.
Źródłem teorii wychowania powinny być badania diagnostyczne cech oraz dynamiki funkcjonowania faktów i zjawisk wychowawczych (szczególnie obserwacja i eksperyment pedagogiczny), a także własne doświadczenia pedagogiczne w zakresie wychowania dzieci i młodzieży.
Według Krzysztofa Konarzewskiego źródłem każdej teorii oddziaływań wychowawczych powinna być zweryfikowana empirycznie wiedza naukowa, zwłaszcza trafna teoria psychologiczna o mechanizmach ludzkiego zachowania.
Psychologia ma stanowić dla teorii wychowania swoisty układ odniesienia, strukturę porządkującą jej twierdzenia o wychowaniu i jego skuteczności.
Model pedagogiki behawioralnej
- wychowanie jest procesem warunkowania i modelowania zachowań (dominuje metoda wzmocnień pozytywnych i negatywnych),
- w relacjach wychowawczych nie uwzględnia się wewnętrznych doświadczeń dziecka i pedagoga,
- zadania edukacyjne i wychowawcze formułują dorośli (nie ma miejsca tu na kreatywność i twórczość wychowanka ),
- zarówno wychowanek, jak i pedagog muszą się orientować w swojej aktywności na wymierny efekt, z którego są następnie rozliczani.
Orientacja eklektyczna.
Przedstawiciele tej orientacji nie formułują własnych zwartych koncepcji teorii wychowania, nie rozwiązują najbardziej typowych dla niej problemów, ale skupiają swoją uwagę na rekonstrukcji najistotniejszych dla tej subdyscypliny zagadnień.
Do autorów tak skonstruowanych rozpraw zalicza się naukowców różnych pokoleń i orientacji aksjologicznych, którzy są:
- albo zorientowani na dydaktyczną funkcję syntetycznego przekazu najistotniejszych ich zdaniem, dokonań i słabości dotychczasowych teorii wychowania,
- albo nastawieni na pobudzenie refleksji metateoretycznej i wprowadzenie czytelników na drogę dyskursywnego myślenia teorii wychowania, skoncentrowani na wiedzy o rzeczywistości wychowawczej,
- albo też skupieni na ukazaniu w materiałach pokonferencyjnych stanu akademickiej debaty nad teorią wychowania w Polsce.