TEORIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO

Prof. M. Szczepański / rok 2 / semestr IV

TRS - odczytywanie procesu transformacji, jak rozumieć to co dzieje się w Polsce od 1989 roku, uczenie się rozumienia zmian.

Różnica społeczna - stwierdzenie odmienności jednego systemu społecznego od drugiego w jednym czasie (np. polskie prawo oparte na rzymskim, a prawo Iranu - prawo koraniczne)

Zmiana społeczna - wszystkie przeobrażenia systemu, a zwłaszcza ekonomiczne, polityczne, kulturowe i ekologiczne, zachodzące w dłuższych okresach czasu. Ma charakter zmiany kierunkowej, kumulatywnej i historycznej.

Kierunkowy - celowy - ma jakiś cel

Cele polskiej zmiany:

• w wymiarze ekonomicznym: gospodarka rynkowa

• w wymiarze społecznym: społeczeństwo obywatelskie (1) Arystoteles - grecki, 2) Cyceron - rzymski, 3) Kant - XVIII w. Europa 1724 - 1804)

cechy społeczeństwa obywatelskiego:

• DEMOKRACJA - władza ludu (demos-lud, kratos-władza)

Polska - demokracja parlamentarna (Izba Niższa: Sejm, Izba Wyższa: Senat)

• POWSZECHNE WYBORY (demokratyczne)

Powszechne

Równe

Tajne

Nieskrępowane

• TOLERANCJA, a zwłaszcza wobec inności

Inność rasowa

Inność etniczna

Inność religijna

Inność seksualna

• PLURALIZM - mnogość, wielość

• w wymiarze politycznym: demokracja parlamentarna

• w wymiarze ekologicznym: rozwój zrównoważony (1972 r.)

Zapisany w Konstytucji RP:

• traktowanie elementów środowiska przyrodniczego nie tylko w kategoriach fizycznych (woda, powietrze, gleba), ale także kulturowych (dobro kulturowe, o które trzeba dbać, aby przyszłe pokolenia mogły z nich korzystać, o czym mówi cytat: „Środowisko przyrodnicze nie dziedziczymy po przodkach lecz pożyczamy od naszych dzieci”.

• korzystanie z odnawialnych źródeł energii, recykling

Zmiana kumulatywna

• kolejne zmiany nakładają się na siebie, wzmacniają się, kumulują lub dodają do siebie

Zmiana historyczna

• wystąpić może tylko i wyłącznie w określonych warunkach historycznych, politycznych, ekonomicznych i społecznych

Zmiana może przyjąć trojaką postać:

POSTĘPOWA

REGRESYWNA

STAGNACYJNA

Ocena zmiany jest subiektywna i zależy od oceny ludzi, których ta zmiana dotyka

Stagnacyjna - nic nie zmienia, ugruntowuje stan istniejący (zmienić, aby nic nie zmienić, pozory zmiany)

Rozwój społeczny - obejmuje wszystkie zmiany (ekonomiczne, polityczne, kulturowe) jest pojęciem najszerszym i przyjmuje trojaką postać:

1. rozwój autonomiczny

2. rozwój zależny

3. rozwój współzależny

AUTONOMICZNY

• autarkiczny, oznacza samowystarczalność, konkretne społeczeństwo, kraj nie podejmuje współpracy z innymi społeczeństwami czy krajami. Opiera się na własnych środkach, zasobach i możliwościach. Wszystkie kraje o tym rozwoju poniosły porażkę (dziś - jeden kraj: Korea Północna), ew. Kuba.

WSPÓŁZALEŻNY

• symbiotyczny, obopólnie korzystny, kraje otwierają się na inne kraje, społeczeństwa korzystają ze światowego kapitału. Tylko otwarcie na inne kraje sprzyja rozwojowi. Odnosi się do niewielkiej grupy krajów, do trójki najbogatszych:

1. KRAJE NAFTY: USA, Kanada, Meksyk (stowarzyszenie wolnego handlu Północnej Ameryki)

2. UNIA EUROPEJSKA jako całość (25 krajów świata)

3. BASEN PACYFIKU: Japonia, Australia, Korea Południowa, Tajwan, Chiny

ZALEŻNY

• w dużym stopniu zmuszone do kopiowania wzorów rozwojowych lub realizowanie wzorów narzuconych przez triadę najbogatszych

Trzy wielkie teorie rozwoju:

1. Najstarsza - teoria modernizacji

2. Teoria zależności

3. Teoria rozwoju alternatywnego

TEORIA MODERNIZACJI

W wąskim znaczeniu - unowocześnianie, wprowadzanie elementów modernistycznych jednej gałęzi gospodarki czy zakładu pracy (niewielki element)

W szerokim znaczeniu - najbogatsze kraje świata przekazują bądź narzucają krajom słabiej rozwiniętym wzory gospodarcze, społeczne, polityczne czy kulturowe, „ulica jednokierunkowa” od bogatych do krajów biednych (w drugą stronę ruch jest ograniczony)

Proces rozwoju modernizacyjnego jest:

• jednoliniowy - wszystkie kraje świata mają tę samą drogę rozwoju do przebycia, jest jedna linia rozwojowa w skali świata

• stadialny - szczeblowy, oznacza, że na linii rozwojowej pojawiają się szczeble rozwojowe, stadia rozwojowe

Szczeble rozwojowe:

1. szczebel społeczeństwa tradycyjnego - chłopskiego, społeczeństwo pierwszej fali rozwojowej (Tofler)

2. szczebel społeczeństwa przemysłowego - industrialnego

3. szczebel społeczeństwa poprzemysłowego - postindustrialnego

Rozstrzygający wskaźnik - odsetek ludzi zatrudnionych w trzech różnych sektorach gospodarki:

1. sektor rolniczy i przemysłów wydobywczych - pierwszy szczebel rozwojowy

2. sektor przemysłów przetwórczych - drugi szczebel rozwojowy

3. sektor usług - trzeci szczebel rozwojowy

• konwergentny - upodabnianie się, (konwergo- łac.), ujednolicanie, społeczeństwa (jedne wolniej, drugie szybciej) krok po korku upodabniają się do siebie tworząc system globalny

Niektóre kraje mogą przeskoczyć z pierwszego szczebla rozwoju na np. trzeci - jest tzw. żabi skok (kraje posiadające ropę naftową np. Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie)

Rozwój modernizacyjny - to rozwój od społeczeństw tradycyjnych do społeczeństw nowoczesnych

Przejście to dokonuje się w pięciu wymiarach:

1. Wymiar przestrzenno - organizacyjny - społeczeństwa wiejskie przeobrażają się w społeczeństwa miejskie i wielkomiejskie

2. Wymiar polityczny - tradycyjne i charyzmatyczne formy władzy zastępowane są przez władze legalne (Weber: 1) władza tradycyjna, 2) władza charyzmatyczna, 3) władza legalna - 1-2: pierwszy szczebel rozwojowy, 3: trzeci szczebel rozwojowy);

Charyzmatyczna - charizma - dar boga, poddani sądzą, że władca jest nominowany przez Boga czy siły nadprzyrodzone, utrzymuje bliski kontakt z Bogiem, np. Uganda

Tradycjonalna - władza oparta na tradycji, istnieje, bo tak zawsze u nas było

Legalna - władza sprawowana w oparciu o wybory demokratyczne

3. Wymiar gospodarczy - państwa zastępują pierwszy sektor gospodarki trzecim sektorem gospodarki (rolnicze - usługi)

USŁUGI:

Tradycyjne - handel rzemiosło

Nowoczesne - informatyka, edukacja, bankowe, ubezpieczeniowe, obrotu nieruchomościami, medyczne, paramedyczne, turystyczne, e-serwices - drogą elektroniczną, (e-komeus - handel, e-lerning - edukacja)

4. Wymiar społeczno-kulturowy - polega na tym, że społeczne przypisanie zastępowane jest społecznym osiąganiem, a społeczeństwo sakralne zastępowane jest społeczeństwem świeckim.

Społeczeństwa tradycyjne w wymiarze społeczno-kulturowym są społeczeństwami sakralnymi tzw. w których panuje pogląd, iż siły nadprzyrodzone (bóstwa, bogowie) bezpośrednio oddziaływuje na życie ludzi. Sakrum - to co święte. Przeciwieństwem sakrum jest profanum (świeckie) nowoczesne społeczeństwa oparte są na profanum.

5. Wymiar technologiczny - polega na tym, ze technologie pracochłonne zastępowane są technologiami naukochłonnymi.

Tradycyjne społeczeństwa - pracochłonne (oparte o siłę mięśni, zwierząt, człowieka)

Nowoczesne społeczeństwa - naukochłonne, wiedzochłonne

Technologia naukochłonna - to taka, która wymaga skomplikowanych systemów wiedzy, grup naukowców przygotowujących tę technologię (siła umysłu, intelektu)

Nowoczesne społeczeństwa - technologia opiera się o innowacje, nowoczesne, nowe wzory, technologie kosmiczne, związane z amerykańskim programem lotów kosmicznych (wymyślone nowe technologie). Z technologiami kosmicznymi wiążą się technologie eugeniczne (łac. Eu-coś dobrego, genom-człowiek) - takie technologie, które mają doprowadzić do powstania dobrych - doskonałych osobników. Niebezpieczne bo dążą do stworzenia człowieka doskonałego, potrzebne gdy służą człowiekowi

Technologie nowoczesne to e-technology, a w ich ramach e-usługi, e-commerce, e-biznes, e-education (oparte o drogę internetową)

Teoria modernizacji - nasz kraj po II wojnie światowej

TEORIA ZALEŻNOŚCI

Rozwija się równolegle z teorią modernizacji. Teoria dela dependenia (pierwsza pojawienie się w krajach hiszpańskojęzycznych)

Krytyka: co nie podoba się w modernizacji?

1. Optymizm rozwojowy teoretyków modernizacji

W rozwoju społecznym obowiązuje zasada Św. Mateusza, który powiedział: „że bogatsi będą jeszcze bardziej bogaci, a biedni jeszcze bardziej biedni”. Bogate państwa jeszcze bardziej bogate, biedne społeczeństwa też się bogacą, ale wolniej i dystans stale się powiększa (nie ma mowy, aby biedni dogonili bogatych)

2. Cały świat dzieli się na trzy wielkie struktury:

1. Centrum Świata, rdzeń świata

2. Peryferie świata

3. Półperyferie świata

1. Stosunki między centrum świata, a peryferiami są nierówne, niesymbiotyczne, a w kategoriach etycznych niesprawiedliwe. Na poziomie ekonomicznym stosunki te cechuje wymiana nierówna - polega na tym, że siła robocza w biednych krajach jest wielokrotnie tańsza, niż w bogatych krajach. Wysyła się do krajów biedniejszych fabryki, technologie, a produkt wywozi się do kraju bogatego i sprzedaje w cenach obowiązujących w tych krajach. Na płaszczyźnie kulturowej relacje między bogatymi i biednymi przejawiają się za pomocą gwałtu lub przemocy symbolicznej (P. Bourdieu, J.C. Passeron) - polega on na tym, że centrum świata elementy swojej kultury (bądź narzucają) system wartości, normy, reguły zachowania. Przemoc symboliczna polega na ty, że USA przekazują filmy za darmo biednym krajom pod warunkiem, że pokazują one amerykański styl życia. Na poziomie politycznym rozwój zależny przejawia się w asymetrii presji politycznych (nierówność) - kraje biedne mają ograniczone możliwości nacisku na kraje bogate.

2. Redeplayment (przerzucanie) - bogate państwa centrum przerzucają na peryferie przestarzałe, odpadowe i brudne technologie (nie chcą u siebie niszczyć środowiska).

Cechy rozwoju zależnego:

1. Rozwój społeczny nie jest liniowy - każde społeczeństwo ma swoją własną niepowtarzalną linię rozwoju

2. Niestadialny - nie ma żadnych szczebli rozwojowych, jest procesem ciągłym

3. Nie ma konwergencji - występuje proces dywergencji - stałe różnicowanie, stałe oddalanie się różnych społeczeństw. Powiększanie różnic między społeczeństwami.

SYSTEM ŚWIATOWY

• teoria zależności dała początek teorii systemu światowego lub systemu globalnego

Zawsze w systemie światowym istniało i istnieje centrum świata.

Pierwszym nowoczesnym centrum świata (XV - XVI w.) były dwa kraje: Portugalia i Hiszpania - wg teoretyków źle spożytkowały swoje ulokowanie (bogactwa zostały roztrwonione)

Drugie centrum świata (XVII w.) to też dwa kraje: Niderlandy i Anglia. Pax Brytania Bitanica - układ świata na modłę angielską. Gospodarka zdominowana przez funt szterling

W XVIII w. Na arenę światową weszły Stany Zjednoczone (deklaracja Niepodległości).

W XIX w. Zdarzyły się dwa fakty: 1884 r. - centrum świata czyli Anglia wspólnie z drobniejszymi partnerami podzielili między sobą Afrykę (trwało to 2 lata), 1867 r. - tron japoński - Meiji - Mutsuhito - postanowił wyprowadzić Japonię z peryferii do centrum świata

Po I wojnie światowej na czoło centrum Świata wysunęła się Ameryka (1918 r.) szterling wyparty został przez dolara, a giełda nowojorska stała się kluczową.

Pax Americana - pokój na modłę amerykańską (90 % informacji - Ameryka). 1917 r. - wybuch Rewolucji Październikowej - system światowy miał mieć konkurenta Pax Sovietika, gdzie dominuje centralny system planowania, a rynek nie istniał.

W latach 80-tych (przez krótką chwilę) pojawiła się szansa że Pax Americana zostanie zastąpione przez Pax Nipponica - czyli przez Japonię (obroty na giełdzie tokijskiej wyższe niż na nowojorskiej). U schyłku lat 80-tych nastąpił jednak regres na rynku japońskim

UNIA EUROPEJSKA

ANALIZA SWOT

1. Zacofanie gospodarcze Polski

2. Z 10 najbiedniejszych regionów - 8 to regiony Polskie - najbardziej: lubelskie

Dekalog atutów, skrzydła Polski w Unii Europejskiej:

1. Duży rynek wewnętrzny, połączony z wewnętrzną wymienialnością złotówki

2. Względnie tania - ale tylko w porównaniu z unijną - siła robocza i inne czynniki pracy oraz produkcji zwłaszcza ziemia

3. Korzystne ulokowanie geograficzne, komunikacyjne i transportowe na wielu szlakach Europy (np. północ-południe, wschód-zachód, w tym szczególnie otwarcie Unii na wschód oraz północny wschód kontynentu poprzez Via Baltica: Warszawa - Suwałki - Kowno - Ryga - Talin)

4. Rosnący PKB i wzrastająca zamożność znaczącej grupy Polaków, pozwalająca na korzystne rokowania w zakresie adaptacji w systemie Unii, ograniczające choć do pewnego stopnia możliwość gwałtownego, niekontrolowanego i niekorzystnego transferu polskiej tańszej siły roboczej, zwłaszcza wysoko kwalifikowanej, do państw Unii, w tym głównie do ulokowanych na przedakcesycjnych kresach.

5. Przynależność do NATO i obecność naszego kraju - z ograniczeniami w czasie rozbiorów i realnego socjalizmu - w systemie europejskim oraz udział w znaczących instytucjach i organizacjach kontynentalnych czy światowych, na przykład w Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) czy w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

6. Względna stabilność systemu demokratycznego oraz legalna - w sensie weberowskim - uprawomocnienie i legitymizacja władzy politycznej, połączona z moralną odbudową tradycji parlamentarnych.

7. Paradoksalnie atutem Polski w procesie akcesyjnym okazać się może - choć w pewnym tylko stopniu - zacofanie rodzinnego rolnictwa.

8. Rosnące aspiracje edukacyjne i profesjonalne znaczącej części Polaków

9. Postępy unifikacji polskiego prawodawstwa z prawodawstwem unijnym

10. Społeczne poparcie dla akcesu unijnego

Kule u nogi, obciążenia:

1. Przestarzałe struktury zatrudnienia i gospodarcze dominacja sektora drugiego (przemysł przetwórczy) oraz pierwszego (rolnictwo i przemysł wydobywczy) oraz nieproporcjonalnie mała rola sektora trzeciego, obejmującego najszerzej pojmowane usługi tradycyjne, handel czy usługi oferowane przez rzemieślników jak i nowoczesne (edukacyjne, bankowe, biznesowe, zdrowotne, ubezpieczeniowe, informatyczne, z zakresu opieki społecznej, obrotu nieruchomościami itp.).

2. Anachroniczne stosunki własnościowe, znaczący udział własności państwowej i wciąż widoczny - mimo licznych a przy tym pozytywnych przemian - niedorozwój sektora prywatnego.

3. Niekorzystna struktura eksportu (artykuły nisko przetworzone i oferta surowcowo-rolnica, meble, odzież) i importu (artykuły wysoko przetworzone: maszyny i urządzenia, elektronika).

4. Marnotrawstwo zasobów i środków w sektorze państwowym, zwłaszcza w przemyśle ciężkim (np. górnictwo).

5. Archaizm techniczno-technologiczny i wciąż niski poziom innowacyjności, zwłaszcza w państwowych sektorach gospodarki

6. Niska wydajność pracy i brak logicznego związku między wkładem pracy, kwalifikacjami, a płacą, zwłaszcza w sferze budżetowej

7. Niski poziom PKB

8. Jednostronna zależność gospodarcza, techniczno-technologiczna, kapitałowa od najlepiej rozwiniętych państw świata.

9. Niekorzystne wskaźniki rozwoju cywilizacyjnego.

10. Nierówności w rozwoju regionalnym wyrażające się najlepiej w dystansach, czy mówiąc wprost w przepaściach między poszczególnymi obszarami kraju (centralna Polska, a ściana wschodnia) czy nowymi województwami (np. mazowiecki, a podlaskie).

Nadzieje integracyjne, Plusy:

1. Wzrost znaczenia politycznego Polski.

2. Większe poczucie bezpieczeństwa państwowego

3. Awans cywilizacyjny i technologiczny

4. Poprawa warunków życia społeczeństwa

5. Ułatwiony - po okresie przejściowym - dostęp do rynków pracy

6. Wykorzystanie polityczne i ekonomiczne renty geopolitycznej

7. Wzbogacenie kulturowe i wzrost dywergencji kulturowej wyrażającej się w zróżnicowanych stylach i sposobach życia, bogactwie wzorów kulturowych, cywilizacyjnych itp.

8. Wyrównywanie dysproporcji rozwoju regionalnego kraju.

9. Ułatwiony - choć wcale nie gwarantowany - dostęp do funduszy unijnych

10. Funkcjonowanie praktycznie bez granic.

Dekalog obaw i zagrożeń integracyjnych:

1. Ograniczona suwerenność

2. Homogenizacja kulturowa

3. Polska jako rezerwuar taniej siły roboczej i ziemi

4. Rozpad integralnej Polski

5. Pogorszenie stosunków z Rosją i wschodem

6. Zubożenie bezwzględne i względne społeczeństwa oraz niektórych jego warstw i odłamów

7. Redeployment

8. Zniszczenie niektórych sektorów gospodarki narodowej

9. Wniknięcie obcych wzorów kulturowych i postaw

10. Marginalizacja i peryferyjność w Europie.

8

opracowanie: Justa

---