1. Renesans

1) „Odrodzenie” (czyli „Renesans” - z franc. la reinassance) - używamy tego terminu zwykle po to, by nazwać pewną epokę hist., która zapoczątkowała erę nowożytną w dziejach kul. europ. Jednak Renesans to również pewna idea (widać już z książki jakiego autora zamieszone są tutaj notatki :D) - najpowszechniejsza w całej kult. śródziemnomorskiej, o bardzo rozległej historii i dużym zakresie oddziaływania na kult. Tym, co nadaje wspólny sens wszystkim wytworom kultury Renesansu, jest właśnie idea odrodzenia człowieka i kultury - stanowi ona zarazem łącznik między hist. kategorią Renesansu (w znaczeniu stylu i epoki) a pojęciem Humanizmu.

W okresie hist. nazwanym właśnie „odrodzeniem” idea ta w sposób szczególny wpłynęła na sposób myślenia i twórczość - dlatego już na stałe została powiązana z renesansową filozofią, stylem renes. i nazwą całej epoki.

Podczas gdy w średniowieczu wspólną ideą było widzenie całej rzeczywistości w perspektywie metafizycznej, wobec Absolutu, Boga, co nie skłaniało do udoskonalania samej egzystencji, życia doczesnego, to w Renesansie pojawiła się idea odradzania się człowieka, jego charakteru, a także artystycznych środków wyrażania się w sztuce i literaturze. Ta potrzeba odradzania się zbiegła się w czasie z kryzysem struktur feudalnych, odkryciami geogr., licznymi nowatorskimi pomysłami i wynalazkami, które miały miejsce w XV w.

W uwydatnianiu idei odrodzenia, zawartej i przekazywanej w poezji i prozie, pierwszoplanową rolę odegrali humaniści.

2) Świadomość historyczna

Renesans rozpoczął się od nowego spojrzenia na historię ludzkości, człowieka. Nowa (bo inna niż XIII - wieczna całościowa wizja człowieka, Boga i świata), humanistyczna wiedza o człowieku, oparta była głównie na źródłach literackich.

W średniowieczu mniej zajmowano się raczej samą historią - pozostawiano ją niemal wyłącznie kronikarzom, którzy też nie zawsze troszczyli się o ścisłość hist. swoich opisów, a bardziej podkreślali moralną naukę z nich płynącą.

Humanizm renesansowy ujmował problematykę filozoficzno-antropologiczną w kontekście aktualnej sytuacji historycznej. Wynikało to ze spojrzenia w przeszłość - ale nie do schyłkowych przejawów myśli średn., a do wielkich autorytetów wcześniejszych teologów i Ojców Kościoła.

Renesans sięgał więc do starożytności, głównie do najlepiej znanego antyku rzymskiego, łacińskiego. Pojęcie starożytności (antiquitas) nie było jednak wynalazkiem Renesansu. Były nimi natomiast określenia Średniowiecza (medium aevum) oraz Odrodzenia.

Najbardziej charakterystycznym składnikiem renesansowego modelu historii było pragnienie nawiązania bezpośredniej więzi intelektualnej z dorobkiem umysłowym antyku za pośrednictwem literatury pięknej (bonae litterrae). Chciano jakby przerzucić pomost kulturowy do antyku, a ponad „epoką barbarzyństwa”, co miało być remedium na głębokie rozczarowanie i niechęć panujące w twórczości lit. XIV w. (np. Dante).

Średniowieczne poczucie bezpośredniej ciągłości między pogańskim antykiem a cywilizacją chrześcijańską (Bernard z Chartes: „widzimy więcej i dalej, bo siedzimy na ramionach olbrzymów”) zostało skrytykowane przez Renesans, który zaproponował inny „podział”: na starożytność i odmienną od niej epokę - chrześcijańską. Ta ostatnia została podzielona na czasy upadku kultury, „ciemność” i okres odradzania się kultury, który jednak okazał się możliwy dopiero w dobie humanistów renesansowych.

Dwa typy świadomości historycznej: Renesansu włoskiego i Renesansu w Europie Środ. i Płn.

Dla Petrarci i innych Włochów, antyk rzymski stanowił idealizowany okres w dziejach Italii. Zarówno święte Cesarstwo Rzymskie, jak i Papiestwo (Państwo Kościelne) były dla humanistów instytucjami obcymi - odczuł to Petrarca w okresie pobytu papieża w Awinionie, ale taka niechęć wobec cudzoziemców na tronie cesarskim, a także często i papieskim miała się uzewnętrznić w przyszłości. Padały coraz częściej hasła: barbarus („obcy”) i powiązane z nim pojęcie: barbaricum (obszar barbarzyństwa). Wg Petrarci, wraz z upadkiem historycznego Ces. Rzymskiego, do którego to przyczynili się „barbarzyńcy”, skończyła się kultura, zamknięty został najświetniejszy rozdział narodu włoskiego. Panowanie natomiast przejęli „obcy” lub Goci. Dlatego też, Petrarca i inni chcą w swych dzieła uciec albo w idealizowaną przeszłość antyku (czyli odrodzić się), albo w przyszłość, ku wymarzonemu „złotemu wiekowi”. W jednym z listów Petrarci zobaczyć można, jak autor wędrując po ulicach współczesnego mu Rzymu, chce z niego wydobyć starożytną świetność, starożytny Rzym.

Pogląd o utożsamieniu antyku rzymskiego z rodzimością, a „barbarzyństwa” z obcością i teraźniejszością, podzielał również Giorgio Vasari, ale w odniesieniu do sztuki. Vasari zobrazował dzieje sztuki za pomocą przenośni biologicznej: okresem dojrzewania była starożytność, przekwitania i rozkładu - okres od czasów Konstantyna Wielkiego do XIII w. i wreszcie odradzanie się (la rinascita dell'arte) widoczne w sztuce włoskiej. Vasari, dzięki swojej książce, spopularyzował pojęcie rinascita („odrodzenie”).

3) Świadomość przestrzenna

Trzeba tu po raz kolejny pokazać kontrast między średniowieczem a Renesansem. w XII czy XIII w. za wzór wyobrażano sobie życie ustabilizowane, w danej grupie społ. i w danym miejscu. Piętnowano postępowanie „włóczęgów” (wagantów), bano się udawać w podróże, w obawie przed złem, śmiercią czyhającym na każdym kroku. Jedyną „pozytywną postacią podróżującą” był pobożny pielgrzym, „trubadur miłości Bożej” (jak np. św. Franciszek).

Pod koniec XIV w. unieruchomienie i zamknięcie człowieka w przestrzeni stało się nieznośne. Petrarca jest już uosobieniem uczonego wędrowca - ożywiało go pragnienie oglądania różnych krain (czynili później podobnie m.in. Kallimach, Celtis). Wędrówki humanistów nie miały jednak charakteru błąkania się, tak jak niektórych ludzi średniowiecza ( np. ośmieszana przez Cervantesa postać Don Kichota), lecz miały one wyraźnie naznaczony i określony cel poznawczy: m.in. poszukiwanie starych rękopisów (np. Petrarca szukał pism Cycerona) i innych pamiątek kult. antycznej, uniwersytety i akademie (elity intelekt.), gdzie gromadzili się pasjonaci nowego prądu itp.

Oprócz wędrującego humanisty należy jeszcze wspomnieć o innych „podróżujących”: kupcu, rycerzu najemnym i przede wszystkim o odkrywcy nieznanych mórz i lądów - konkwistadorze.

Wieki XV i XVI to okres nieustannych wypraw (Bartolomeo Diaz, Vasco da Gama, Krzysztof Kolumb, Amerigo Vespucci, Ferdynand Magellan) i studiów geograficznych (polskie: Kronika Jana Długosza, książka „o obu Sarmacjach” Macieja Miechowity, „o pochodzeniu i dziejach Polaków” Marcina Kromera, Złoty Globus Jagielloński z 1510r.).

4) Dynamika życia społecznego i politycznego

Różne grupy społ. w Europie Zach. w XIV i XV w. w rozmaity sposób wykazywały „tęsknotę za życiem piękniejszym”, co można tłumaczyć:

• licznymi klęskami żywiołowymi, jakie nawiedziły Europę w tym czasie,

• „czarną śmiercią” - znaną epidemią, która pozbawiła życia ok. jedną trzecią społeczeństwa,

• zubożeniem wsi i przeludnieniem miast,

• najazdami np. Muzułmanów.

Taki stan rzeczy wzbudził wolę przetrwania, pomysłowość i wynalazczość oraz zmusił do refleksji nad człowieczeństwem i możliwością odrodzenia kultury. Pojawił się nowy wzorzec życia - vita activa. Wzrósł również autorytet humanisty i artysty - zaczęto otaczać ich kultem, obdarowywać nagrodami i honorariami.

Innym powszechnym zjawiskiem renesansu było ponowne zaludnienie miast i wsi Pojawia się charakterystyczna dla polskiej lit. ziemiańskiej XVI i XVII w. pochwała życia wiejskiego - odzwierciedliła się ona w zachodnioeruop. kontynuacji greckiej idylli i rzymskiej bukoliki; w dziełach tego typu wychwalano życie „człowieka poczciwego” na wsi, unikanie miejskiego zgiełku i hałasu, obcowanie z przyrodą. Zaludnianie się miast doprowadziło do zwiększenia się popytu na zboże i inne produkty rolne, w związku z czym, rola wsi znacznie wzrosła. Gospodarstwo rolne stało się jednym z głównych źródeł dochodu, a rolnik jako ziemianin-szlachcic-inteligent cieszył się powszechnym uznaniem.

Piękno krajobrazu wiejskiego zostało ponownie, na wzór antyczny, odkryte w poezji i sztukach pięknych. Usamodzielnienie się tematyki wiejskiej było zjawiskiem znaczącym.

Nastąpił rozwój miast, wzrosło ich znaczenie ekonomiczne i polityczne. Związane to jest

nie tylko z bogaceniem się mieszczan na handlu i operacjach bankowych, ale również z

intelektualnymi aspiracjami patrycjatu i środowisk skupionych wokół uniwersytetów, kapituł, kancelarii biskupich, książęcych, czy królewskich. W tych instytucjach pojawił się humanizm renesansowy jako forma życia towarzyskiego oraz intelektualnego, a wraz z nim mecenat humanistyczny, czyli forma opieki nad czyjąś twórczością lit., art. czy naukową.

Miasta przekształcały się w nowożytne ośrodki życia kulturalnego z ustabilizowanym centrum administracyjnym i siecią międzynarodowych powiązań gosp i polit. Dochodziło do przebudowy miast oraz do powstania całkowicie nowych założeń miejskich, uwzględniających potrzeby admin., higieniczne i estetyczne. Pojawiają się wizje i palny miast „idealnych” i „utopijnych” (T. More), stają się one twierdzą i reprezentacyjną siedzibą znanych jednostek (Jan Zamojski).

Należy też wspomnieć o wybitnych mieszczanach w dziejach lit. pol.: np. S. F. Klonowic, Biernat z Lublina, Maciej Miechowita, Jan Sacranus, Jan z Koszyczek. Ze środowiska małopolskiego wywodzi się tzw. lit. sowizdrzalska, która często ukazywała życie miasta, zajęcia jego mieszkańców itd.

W miastach pojawiają się też nowe instytucje: drukarnie i szkoły. Drukarnie nie tylko miały być źródłem dochodów, ale skupiały również cały zespół specjalistów z zakresu krytyki filologicznej tekstów, ale także malarzy i grafików. Drukarze renesansowi to zazwyczaj wykształceni humanistycznie znawcy lit. i sztuki, zajmujący się m.in. wynajdywaniem nowych krojów czcionek, troszczyli się oni również o bogatą szatę graficzną książek, zapraszając do współpracy najwybitniejszych artystów (np. Holbein, Rubens).

Drugą obok drukarni instytucją życia umysłowego była szkoła zreformowana w duchu humanistycznym, czyli gimnazjum. Nazwa ta nawiązywała do greckiej instytucji wych.-dydakt., w której urzeczywistniano tzw. paideję, czyli wszechstronne kształtowanie osobowości chłopca zgodnie z określonym ideałem wychowawczym.

Uniwersytety nie mogły pogodzić swoich celów naukowych z założeniami humanizmu renesansowego i to doprowadziło do powstania szkoły nowego typu. Jedną z takich instytucji było Kolegium Biskupie, gdzie wydział sztuk wyzwolonych poszerzono o program humanistyczny, a także szkoła w Ferrarze, Mantui.

W I poł. XVI w. dodatkowych bodźców do rozwoju nowego typu szkoły dostarczyła Reformacja. Kształceniem młodzieży zajmował się zarówno Kościół katolicki jak i protestancki. Po stronie katolickiej najważniejszą i najbardziej znaną instytucją było kolegium (gimnazjum) jezuickie. Było ono szkołą przeznaczoną do formowania przyszłej elity rządzącej, program nauki kładł szczególny nacisk na poznanie języków klasycznych, hist. i lit. starożytnej, ale poza tym uczono tańca, kult. art., muzyki oraz prowadzono ćwiczenia fiz. Popularność szkoły jezuickiej przyczyniło się do ostatecznego zwycięstwa Kościoła katolickiego i do ukształtowania się w XVII w. sarmatyzmu.

Będący pod wpływem humanizmu działacze Reformacji pragnęli odrodzenia szkoły średniej - twórcą szkoły tego rodzaju był Jan Sturm ze Strasburga. Schemat szkoły Sturma był częściowo kopiowany, częściowo zbieżny z wieloma szkołami tego typu w Europie Zach., ale i w Polsce (np. Akademia Zamojska, gimnazja w Toruniu, Elblągu i Gdańsku).

4) Italia - kolebka kultury renesansowej

Podstawową zasadą twórczego myślenia w Renesansie była wszechstronność. L'uomo universale (człowiek wszechstronnie rozwinięty) - to był rzeczywisty cel renesansowej koncepcji kultury. Poszczególne sztuki nie wykluczały się, lecz raczej współzawodniczyły, aby jak najdoskonalej przedstawić rzeczywistość. Sztuki te, nie tylko współzawodniczyły ze sobą, ale i uzupełniały się.

Najczęściej zestawiano poezję z malarstwem. Wciąż panowało zalecenie Horacego z „listu do Pizonów”, który oddziaływał na średniowiecze i Renesans jako Ars poetica - „niech poezja będzie jak malowidło”. Powszechnie popierano wyrażoną tutaj myśl, o wielkich możliwościach obrazowania poetyckiego dzięki naśladowaniu składników rzeczywistości (`imitatio'). Zgadzała się ona z podstawową zasadą twórczości poetyckiej ustaloną przez Arystotelesa - `mimesis'.

W Renesansie przewartościowaniu uległo pojęcie „sztuka” - w odróżnieniu od średniowiecza, gdzie rozumiana ona była jako rodzaj rzemiosła, tutaj staje się twórczością o charakterze poznawczym (filozoficznym) i estetycznym (ze względu na fakt upiększania świata, w którym żyje człowiek). Przewartościowany mógł być również w tym okresie artysta: malarz, rzeźbiarz, poeta itp., zmienił się jego autorytet i rola społeczna. Sztuki piękne nie musiały już konkurować z literaturą, dostrzegano ich wzajemne dopełnianie się, grę między obrazem i słowem. W ten sposób wytworzyły się: emblematyka (sztuka kojarzenia krótkich tekstów z alegorycznymi ikonografiami) i ikonologia (kojarzenie wyobrażeń ikonograf. z treściami symbol.-alegor. czerpanymi z literatury). Pojęcie alegorii stało się w Renesansie jednym z najistotniejszych wyznaczników poezji (Petrarca, Giraldi, Sarbiewski).

Na niezwykłość renesansowej sztuki wpływ miała nie tylko jej łączność z literaturą piękną, wyjątkowa rola artysty itp., ale również wzrastająca rola miast , jako środowisk kulturalnych, instytucja mecenatu i sprzyjająca działalności twórczej atmosfera.

Do największych ośrodków kulturalnych należały m.in.: Florencja (z władcami i zarazem mecenasami sztuki: Kosmą i Wawrzyńcem Wspaniałym Medyceuszami, przy boku których tworzyli m.in. Donatello, Luca Signorelli i Michał Anioł), Neapol (Alfons V Aragoński), Mediolan (tu tworzył Leonardo da Vinci), Rzym (przejął po Florencji rolę centrum kultury art.; można powiedzieć o tym, że spełniło się marzenie Petrarci - nastąpiło artystyczne odrodzenie Rzymu jako stolicy odrodzonej Italii; papieże-humaniści: Mikołaj V - stworzył Bibliotekę Watykańską; Pius II; Juliusz II - przystąpił do budowy kaplicy watykańskiej, był opiekunem Michała Anioła, który w czasie jego pontyfikatu tworzył freski w Kaplicy Sykstyńskiej; Leon X.

Wzorce artystyczne, jakie powstały w tym czasie w Rzymie, bardzo silnie oddziaływały na inne kraje europejskie, głównie wzorce w architekturze: Alberti, Brunelleschi, Bramante (katedra św. Piotra; monumentalna kopuła w tej bazylice zaprojektowana była przez Michała Anioła). Przykłady oddziaływania wzorców włoskich na kraje Europy Północnej i Środkowej:

• styl architektoniczny w budowlach sakralnych i świeckich np. kościół mariacki w Krakowie z 81-metrową hejnalicą, kościół mariacki w Gdańsku, ratusze w Brugii, Krakowie i Toruniu),

• Ołtarz Wita Stwosza,

• wzorce importowane: np. Kaplica Zygmuntowska w katedrze wawelskiej, liczne budynki sakralne i świeckie w Europie Śr. i Płn. - ten import, naśladownictwo, świadczą o wielkim podziwie i uznaniu dla włoskiego stylu,

• liczne ośrodki we Francji, Niderlandach, Niemczech, Anglii, Czechach i Polsce,

• artyści: Rogier van der Weyden (autor Sądu Ostatecznego, zrabowanego przez korsarzy i umieszczonego w kościele NMP w Gdańsku), Albrecht Dürer, Hans Holbein, Mathias Grünewald, Pieter Bruegel.

5) Sztuka a humanizm renesansowy

To, co wywierało największy wpływ na ludzi, oglądających renesansowe dzieła sztuki, było humanitas, czyli człowieczeństwo jako zasadniczy temat oraz przeznaczenie, cel tych dzieł, wynikający z funkcji estetycznej, bardziej niż z symbolicznej (mimo, że odbiorcy sztuki mogli odnaleźć motywy literackie przenikające do sztuki na zasadzie obrazów alegorycznych).

Rzeźba antyczna uzmysławia humaniście, że człowiek - i jego człowieczeństwo - wart jest trudu artysty jako temat sam dla siebie. Chęć realistycznego przedstawienia ciała człowieka, czy wręcz jego ideału przez renesansowego artystę, zmuszała go do dokładnego studiowania anatomii człowieka, jego wyglądów i ruchu. Jednak rzeźba, malarstwo i inne sztuki piękne nie ukazywały tylko powierzchni obrazu świata, nie skupiły się na hedonizmie, na fascynacji urodą i wyglądem człowieka. Tematem jest człowieczeństwo pełne, człowiek, jego podobieństwo do Boga, jego młodość, starość i śmierć wobec wciąż odradzającej się natury.

Nie można powiedzieć, że popularność sztuk pięknych w Renesansie wynikała z chęci dekorowania, upiększania swoich dobytków (chociaż wynaleziono wówczas fresk i gobelin - arras), ale bardziej z zainteresowania człowiekiem i chęcią poznania samego siebie. Renesansowy autoportret stanowi wzorzec poznania samego siebie (`gnothi seauton' - „poznaj siebie”). Zdają się to potwierdzać autoportrety największych malarzy: Dürera, da Vinciego i Michała Anioła. Autorefleksja i samopoznanie były punktem wyjścia dla każdego działania związanego z ideą odrodzenia człowieka (w sensie moralnym, ale również religijnym i kulturowym). Przy portretowaniu wydaje się, że nie ważny jest urząd, jaki pełni osoba portretowana, nie ukazuje się wprost jej godności, a zastępuje się to wytworną aluzją do mitologii czy tematyki biblijnej (np. S. Botticelli przedstawia panny z kręgu Medyceuszów jako Gracje lub Wenerę).

Zainteresowanie się człowiekiem przez renesans. sztukę związane było z nowocześnie pojmowaną funkcją poznawczą sztuki oraz dydaktyzmem dzieł art.

Artyści Renesansu interesowali się również filozofią, zwłaszcza neoplatonizmem, który odrodził się w XV i XVI w. - stąd też wzięła się tajemnicza i poetycka symbolika w sztuce. Bogaty wachlarz motywów i tematów czerpanych z piśm. staroż. i chrześc. umożliwił artystom głębokich i uniwersalnych treści ideowych w dziełach o tematyce konwencjonalnej (np. „Miłość ziemska i miłość niebiańska” Tycjana, czy „Ślepcy” i „Upadek Ikara” P. Bruegela).

Inne motywy w malarstwie i rzeźbie:

• motyw śmierci - popularny zwłaszcza w Europie Płn. (Dürer, Bruegel),

• Męki Pańskiej - „Ukrzyżowanie” (Grünewald, Bosch), „Pieta” (m.in. Michał Anioł), „Zdjęcie z Krzyża” (m.in. der Weyden), „Złożenie do grobu” (Tycjan, der Weyden),

• miłość - Wenus jest tutaj alegorią `humanitas' czyli człowieczeństwa w ogóle (akty kobiece Botticelliego, Cranacha, Tycjana) i macierzyństwo (np. „Madonna Sykstyńska” Rafaela.Erotyzm w sztuce Odrodzenia zamanifestował swą samodzielność w sposób nowoczesny; wiązał się on z humanistyczną koncepcją człowieka, nie miał „grzesznego” nacechowania. Nieraz prowokująca nagość rzeźb czy postaci przedstawianych na obrazach („Dawid” Michała Anioła, czy Chrystus na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej) miała uzmysłowić ścisły związek między płciowością, a jej przeznaczeniem - prokreacją i tworzeniem więzi emocjonalnych między ludźmi. Na tym polegało najważniejsze odkrycie sztuki erotycznej Renesansu.

Trzeba podkreślić, że wątki antyczne występujące w sztuce Renesansowej nie wyeliminowały etosu chrześcijańskiego.

2. Humanizm

Termin `humanizm' wszedł do obiegu naukowego w XIX w. (kiedy to miało miejsce ożywienie zainteresowań antyku grecko-rzymskiego), w początkowych dziesięcioleciach tego wieku określenie to miało znaczenie systemu pedagogicznego, który wychowanie opiera na nauczaniu starożytnych języków oraz literatury. Takie wychowywanie było ideałem, wzorcem..

Renesans był wynikiem oddziaływania prądu humanistycznego, który, począwszy od V w. n.e. stopniowo się nasilał, by już od XII w. (tzw. średniowieczny humanizm) dojrzewać w coraz liczniejszych ośrodkach kultury, by w końcu zapanować nad wszystkimi przejawami kultury umysłowej w Europie (XV i XVI w.). Później nastąpił tzw. humanizm barokowy albo klasycyzm (Francja), a w wiekach XVIII i XIX - neohumanizm (taaaa dla Borka to humanizm trwa cały czas:] ).

Kulturę doby Odrodzenia nie stworzył jednak Humanizm renesansowy, a konkretni ludzie, zachęceni do tego lub przymuszeni pragnieniem zmiany na lepsze, odrodzenia siebie i otaczającego ich świata. By osiągnąć swój cel, wzorowali się na tym, co uważali za najlepsze, czyli na starożytności.

Humaniści musieli dokonać przewrotu umysłowego, który można nazwać rewolucją humanistyczną - wstępne i pomocnicze dyscypliny w średniowiecznym układzie sztuk wyzwolonych: gramatyka i retoryka, znalazły się na miejscu naczelnym.

Humaniści zastąpili antyczno-średniowieczny schemat szkoły opartej na 7 sztukach wyzwolonych (`artes liberales') wzorcem określanym jako `studia humaniora' („bliższe człowiekowi”).„Humanizm” pochodzi od `humanus' („ludzki”); `humanus' łączy dwa znaczenia: 1) określa cechy właściwe człowiekowi, 2) jest synonimem przymiotnika „życzliwy”, ale również „wykształcony”. „Życzliwy” można tu rozumieć w kontekście powiedzenia „życzliwy człowiek” (`humanitas' , `filanthropia').

Humaniści renesansowi łączyli `humanitas ` z kul. lit. i wykształceniem humanistycznym (poetyckim i retorycznym). Związek idei człowieczeństwa ze sztuką wymowy postulował już Cyceron, mówiąc, że człowiek różni się od zwierzęcia (a cywilizowany Grek od „barbarzyńcy”) umiejętnością wymowy i że sztuka ta przyczynia się do rozwoju kultury. Cyceron przekonał też wielu, że kultura retoryczna jest miernikiem człowieczeństwa.

Nauka łaciny i posługiwanie się nią w mowie i piśmie (retoryka) zostały nazwane 'studia humanitatis' („naukami humanistycznymi”).

Inną postacią, obok Cycerona, która odegrała doniosłą rolę w powiązaniu idei `humanitas' ze sztuką wymowy był Kwintylian. Napisał on podręcznik sztuki wymowy `Institutio oratoria'(„Kształcenie mówcy”). Książka ta miała wpływ na formowanie się wzorca człowieka wykształconego od XII w. (od prerenesansu śred.). Dzieło odnalezione na pocz. XV w. w St. Gallen było sensacją I wzbudziło ogromne zainteresowanie (nawiązywali do niego m.in. Erazm z Rotterdamu i Marcin Luter). Kwintylian zwrócił uwagę na to, że mówca ma być człowiekiem dobrym - wykształcenie retoryczne jest tu zatem połączone z uszlachetnieniem charakteru. Tak zaczęto pojmować później humanizm w utw. parenetycznych.

Jako, że poezja łączy się z retoryką, również i na nią trzeba było spojrzeć w sposób nowy. Retoryka była sztuką wymowy, ale też prozy artystycznej(czyli pięknej prozy), podobnie poetyka się usamodzielniła jako sztuka poetycka (zwłaszcza po wydaniu tłumaczenia „Poetyki” Arystotelesa przez Giorgię Vallę), nie była już „ozdobną mową zamkniętą w metrum” (tak uważano w XII w.). To nowe spojrzenie na poezję i prozę art. przyczyniło się do powstania nowocześniejszego pojęcia literatury pięknej(`bonae literae').

Spór intelektualistów średniowiecznych i humanistów:

• logika stała wyżej od gram. i retoryki, bo uczyła ona, jak posługiwać się rozumem, by dojść do prawdy,

• takiemu uprawianiu logiki oderwanej od filologii zbuntowali się humaniści,

---