Pieniądz jako miernik wartości, środek umożliwiający nabycie towarów i usług i środek zwalniania od zobowiązań jest produktem gospodarki wymiennej.
Wyłonił się on z różnych towarów jako towar szczególny wówczas, gdy produkcja i wymiana osiągnęła znaczące rozmiary i zaczęły się dokonywać w sposób systematyczny. Takim towarem szczególnym i powszechnie przez wszystkich uczestników produkcji i wymiany pożądanym, wymienialnym na wszystkie inne towary było zależnie od położenia geograficznego np. bydło (pecunia - bydło), skóry, sól, suszone ryby, muszle, herbata, kakao itd. Te pierwotne formy pieniądza z uwagi na cechy fizyczne i chemiczne okazały się szybko niewygodne (przechowywanie, transport). Zwrócono uwagę na metale - odznaczały się:
rzadkością
jednorodnością
trwałością
odpornością na zniszczenia
podzielnością.
Przedstawiały one wysoką wartość użytkową, stąd dla celów praktycznych zaczęto formować z metali jednolite kształtem kawałki dające początek pieniądzowi kruszcowemu w postaci monet. Początkowo monety wybijano z kruszców nieszlachetnych, potem ze szlachetnych (srebro, złoto, platyna). W pewnym okresie czasu powstała pełnowartościowa moneta zdawkowa z kruszcu szlachetnego określana bilonem. Kruszec wraz z kosztami produkcji odpowiadał wartości nominalnej monety - to moneta główna. Obok monety pełnowartościowej pojawiła się moneta podwartościowa, nazywana monetą zdawkową. Ilość metalu wraz z kosztami bicia była mniejsza od wartości nominalnej monety określanej przez emitenta. Od momentu funkcjonowania monety głównej i zdawkowej zaczęło się psucie pieniądza lub po prostu fałszerstwo, które trwa do dziś. Emitenci psuli pieniądz przez używanie niepełnowartościowych stopów do jego wytworzenia, inni zmniejszali objętość pieniądza.
Współcześnie w związku z tzw. wewnętrzną i zewnętrzną demonetyzacją złota - pozbawieniem złota funkcji pieniężnej zarówno w obiegu wewnątrzkrajowym, jak i obrocie zagranicznym - po wielkim kryzysie i wojnie. Wprowadzono drugą poprawkę do statutu MFW, która w 1978 zniosła złoto jako środek płatniczy w obrocie międzynarodowym. Pieniądz zdawkowy występuje powszechnie dziś jako bilon i służy do drobnych płatności gotówkowych, spełnia rolę pomocniczą w obsłudze obrotu płatniczego i jednocześnie ograniczoną moc zwalniania ze zobowiązań. Pieniądz zdawkowy traktowany jest dziś jako pieniądz gotówkowy, emisją jego zajmuje się generalnie bank centralny, w niektórych państwach partie wypuszcza skarb państwa (np. USA). W miarę rosnącego obrotu gospodarczego, rozszerzania się rynków zbytu, wzrostu wymiany i jej globalizacją okazało się, że pieniądz kruszcowy jest niewygodny (bo ciężki, niebezpieczny), zaczął być niewystarczający dla wymiany w niektórych państwach - brak było rezerw pokrywających pieniądz w obrocie. Miejsce pieniądza kruszcowego zaczął zajmować tzw. bilet bankowy, czyli banknot. Pieniądz podwartościowy, zaczął stawać się główną formą pieniądza gotówkowego, funkcjonuje do dziś.
System waluty złotej (gold standard) charakteryzował się możliwością wymiany pieniądza gotówkowego na złoto bez każdych ograniczeń (w obie strony).
W systemie sztabowo-złotym wymienialność została ograniczona do tylko większych kwot i tylko na sztaby złota 12,5 kg.
Aktualnie, w systemie walut wzajemnie wymienialnych, z Bretton Woods (systemie MFW), banknoty nie są wymienialne na złoto, często też nie są wymienialne na waluty innych państw albo ich substytuty zwane dewizami. Złoto stało się towarem do kupienia na giełdzie np. w Londynie, ale nie jest pieniądzem.
Dewizy są to należności zagraniczne opiewające na obcą walutę, które mogą być natychmiast lub w bardzo szybkim czasie zamienione na pieniądz gotówkowy danego kraju. Może to być np. czek gotówkowy.
Akredytywy pieniężne - należności mniej płynne od dewiz.
Obecnie funkcjonujący system walutowy świata nazywany Bretton Woods z 22 lipca 1944 - umowa o Międzynarodowym Funduszu Walutowym (IMF) i IBRD.
Uniezależniono emisję pieniądza od stanu rezerw monetarnych kraju.
W obrocie wewnętrznym kraju funkcjonuje niewymienialny pieniądz gotówkowy.
Obowiązuje niewymienialność pieniądza papierowego na złoto w obrotach zewnętrznych z wyjątkiem USA, a jedynie na pieniądz papierowy innego państwa.
Możliwość kupowania w MFW walut obcych oraz ich odsprzedaży za pieniądz narodowy. Do 1958 roku walutą wymienialną był tylko USD.
Jako podstawę wymienialności walut przyjęto parytet złoty danej waluty albo parytet wyrażony w dolarach amerykańskich. Stąd system był nazywany również dolarowo-złotym. 1$ po wojnie wart był 0,888 gr. złota, 1 złoty 0,222168 gr. złota, więc parytet dolarowy = ok.4 zł. Jeżeli odchyły były większe niż 2% banki centralne państw musiały interweniować i je niwelować. Gdy było to niemożliwe występowano z wnioskiem do MFW o zmianę proporcji parytetów. Później „widełki” rozszerzyły się do 2,25%, następnie wprowadzono kursy płynne.
W rozliczeniach z tytułu obrotów bieżących posługiwać się można było jedynie kursem MFW.