Józef Półturzycki Dydaktyka dla nauczycieli

Lekcja, jako podstawowa forma nauczania i uczenia się

1.Pojęcie lekcji i propozycje jej definicji

Lekcja jest bogatym i powszechnym zjawiskiem dydaktycznym. Występuje w codziennej praktyce oświatowej. Lekcja

• Wg Słownika języka polskiego- „jednostka zajęć szkolnych, szkoleniowych lub nauczania prywatnego trwająca zwykle 45 minut; materiał zadany uczniowi do nauczenia się, zadanie domowe”.

• Wg Słownika pedagogicznego W. Okonia: Lekcja- organizacyjna forma nauczania, oparta na realizacji określonego zadania dydaktycznego w ciągu ustalonego czasu. Trwa około 45 minut. Organizację lekcji uzależnia się od charakteru czynności uczniów, może tu dominować asymilowanie globalnej wiedzy, samodzielne dochodzenie do nowej wiedzy przez rozwiązywanie zagadnień teoretycznych bądź praktycznych, obcowanie z różnymi wartościami, przeżywanie ich i ocenianie, wreszcie wykonywanie różnych prac praktyczno-wytwórczych.

• W Podstawach dydaktyki ogólnej Cz. Kupisiewicza - głównym elementem klasowo-lekcyjnego systemu pracy dydaktycznej jest lekcja. Jako podstawowa jednostka zinstytucjonalizowanej formy organizacyjnej procesu nauczania - uczenia się, określa ona nie tylko czas pracy nad tematami, na które podzielony jest materiał programowy, lecz wpływa również na tok kształcenia, tzn. na rozkład w czasie poszczególnych działów programu oraz związanych z nimi zadań dydaktycznych.

• Z. Klemensiewicz - swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, celową i porządnie zbudowaną, uwieńczoną określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym. Swoistość wynika stąd, że ma charakter nauczania gromadnego oraz zamyka się w nieprzekraczalnym okresie jednej godziny szkolnej. Jest jednością, o której stanowi jeden temat i zamknięty kształt dydaktycznego opracowania. Żadne ogniwo nie może być przypadkowe. Powinna przynosić wyniki. Każda lekcja ma 3 fazy: wstęp-wprowadza, część właściwa-opracowuje i zakończenie-utrwala nowy, naukowy materiał lekcyjny.

2.Lekcja a inne formy dydaktyczne

• Zajęcia szkolne: lekcja, pracy i ćwiczenia laboratoryjne, zajęcia warsztatowe i prace na działce lub w gospodarstwie szkolnym, zajęcia świetlicowe, konsultacje i kolokwia.

• Zajęcia pozaszkolne: wycieczki, zajęcia w zakładach produkcyjnych i instytucjach oświatowych oraz własna praca domowa uczniów.

3.Lekcja w systemie podającym

Najważniejszym elementem systemu dydaktyczno-wychowawczego jest uczenie się, które określa istotę innych czynników. Od rodzaju i jakości uczenia się zależy organizacja procesu nauczani i uczenia się, zależy kształt i typ lekcji oraz zadania powiązanych z nią innych działań dydaktyczno-wychowawczych.

Cz. Kupisiewicz wyróżnia trzy systemy dydaktyczne: tradycyjne(herbartowska), nowego wychowania(Dewey) i system współczesny(założenia teorii wielostronnego kształcenia i innych pracach dydaktycznych doby współczesnej).

Kontynuacją tych rozważań spotykamy u H. Morrisona, który zaproponował typ lekcji dla treści teoretycznych, zwanej lekcją typu naukowego i obejmującej pięć następujących faz:

1. Zbadanie dotychczasowej wiedzy ucznia w celu określenia przygotowania do zaplanowanego tematu,

2. Przedstawienie tematu i jego części składowych,

3. Opracowanie tematu w drodze samodzielnej pracy uczniów,

4. Organizacja będąca pisemnym zebraniem pracy wykonanej uprzednio,

5. Recytacja będąca przedstawieniem uzyskanych rezultatów pracy.

B. Nawroczyński Zasady nauczania układ lekcji:

1. Sprawdzenie postępów uczniów,

2. Doprowadzenie ich do ujęcia nowej dla nich części materiału,

3. Zebranie osiągniętych na lekcji wyników,

4. Zadawanie pracy do odrobienia na następną lekcję.

K. Sośnicki - zwolennik systemu Herbarta; budowa lekcji: powtarzająca(przypomnienie dawnej opanowanego materiału, kontrola pracy domowej, przypomnienie i powtórzenie materiału, przygotowanie do nowej lekcji; pobudza i rozwija myślenie), postępująca(podanie tematu, planu zagadnienia) i zbierająca(zebranie w całość i uporządkowanie wiadomości uzyskanych przez uczniów w czasie lekcji, wprowadzenie do pracy domowej i ukierunkowanie jej wykonania).

Ogniwa lekcji typu ogólnego wg K. Sośnickiego:

1. Organizacja klasy

2. Kontrola pracy domowej i przygotowanie do nowej lekcji

3. Przeprowadzenie nowej lekcji

4. Podsumowanie nowych wiadomości

5. Zadanie pracy domowej.

K. Sośnicki obok lekcji typu ogólnego wyróżnia również lekcję powtórzeniową, ćwiczeniową, wycieczkową, referatową, dyskusyjną. Laboratoryjną, artystyczną.

W. Okoń - podział lekcji:

1. Część wstępna(1-2 min)

2. Sprawdzenie pracy domowej (2-8 min)

3. Pogadanka wstępna (5-8 min)

4. Podanie nowego materiału (10-20 min)

5. Utrwalenie nowych wiadomości (8-12 min)

6. Zastosowanie nowych wiadomości, objaśnienie pracy domowej (5-10 min)

Struktura lekcji wg Cz. Kupisiewicza:

1. Czynności przygotowawcze, np. sprawdzenie pracy domowej; kontrola i ocena wyników pracy niektórych uczniów

2. Czynności podstawowe, których rodzaj jest zdeterminowany przez dominującą funkcję dydaktyczną lekcji;

3. Czynności końcowe: utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej.

Typy lekcji - zdaniem Cz. Kupisiewicza - zależą od ich funkcji dydaktycznych:

1. Sprawdzenie wiadomości, umiejętności i nawyków, połączone przeważnie z oceną pracy ucznia

2. Zaznajomienie z nowym materiałem

3. Utrwalenie opanowanej wiedzy - wiązanie teorii z praktyką

Struktura lekcji w ujęciu różnych autorów:

J.F.Herbart	T. Ziller	W. Rein	H. Morrison	B.Nawroczyński	K. Sośnicki	I. Kairow	W. Okoń	Cz. Kupisiewicz
		Podanie celu			Zorganizowanie	Część wstępna	Część wstępna	Przygotowanie
Jasność	Analiza	Przygotowanie	Przygotowanie	Sprawdzenie	Przygotowanie	Sprawdzenie	Sprawdzenie	Sprawdzenie
						Wyjaśnienie	Wprowadzenie
	Synteza	Podanie	Przedstawienie	Przerabianie	Podanie	Podanie	Podanie	Zaznajomienie
Kojarzenie	Kojarzenie	Powiązanie	Opracowanie
System	System	Zebranie	Zebranie	Zebranie	Podsumowanie	Utrwalenie	Utrwalenie	Utrwalenie
Metoda	Metoda	Zastosowanie	Podsumowanie	Zadanie	Zadanie	Zadanie	Zastosowanie i zadanie	Zadanie

Struktura lekcji podającej(ma charakter podstawowy):

1. Część przygotowawcza:

1. Wstępna organizacja i przygotowanie lekcji,

2. Sprawdzenie pracy domowej,

3. Powtórzenie materiału i nawiązanie do nowego tematu,

2. Część podstawowa:

1. Podanie nowych treści,

2. Zrozumienie,

3. Opracowanie i zebranie

3. Część końcowa:

1. Powtórzenie i utrwalenie,

2. Omówienie zadania domowego.

3. Wykorzystanie i wzbogacenie poznanych zagadnień.

4.Lekcja problemowa

J. Dewey uznał, że w procesie uczenia się powinno głównie występować myślenie. Na podstawie badań zaproponował następujący akt myślenia:

1. Odczucie trudności

2. Wykrycie jej i określenie

3. Nasuwanie się możliwego rozwiązania

4. Wyprowadzenie przez rozumowanie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania

5. Dalsze obserwacje i eksperymenty prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia przypuszczenia

Taki przebieg myślenia stanowi podstawę układu zajęć lekcyjnych z dziećmi. Nauczyciel ma tak organizować lekcję, aby rozbudzić u uczniów myślenie i zapewnić taki przebieg, aby uczniowie mogli: 1) odczuć daną trudność, 2) określić ją, 3) formułować hipotezy zmierzające do jej przezwyciężenia, 4) wyprowadzać z hipotez wniosków dotyczących poszczególnych rozwiązań, 5) sprawdzać hipotezy za pomocą obserwacji lub eksperymentów.

B. Nawroczyński zaproponował własny układ procesu nauczania, w którym widział potrzebę łączenia lekcji typu herbarowskiego z lekcjami według projektu J. Deweya:

1. Zetknięcie ucznia z trudnościami teoretycznymi lub praktycznymi

2. Sformułowanie podstawowego pytania

3. Poszukiwanie (w razie potrzeby rozbite pytaniami pomocniczymi na drobniejsze etapy)

4. Sformułowanie i utrwalenie zdobytej wiedzy

5. Połączone z wyrażaniem(ekspresją) zastosowanie jej w szereg ćwiczeń.

W. Okoń proponuje strategię problemową podzielić na części:

• Sprawdzenie pracy domowej

• Stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie głównego zagadnienia

• Ustalenie planu pracy i sformułowanie podstawowych pomysłów rozwiązania

• Sprawdzenie rozwiązań na podstawie empirycznej lub teoretycznej

• Usystematyzowanie i utrwalenie nowych wiadomości

• Zastosowanie ich w nowych sytuacjach praktycznych lub teoretycznych - w szkole czy w pracy domowej.

Wartościową propozycję przedstawił w 1967 r. E. Fenton, proponując następujący układ postępowania dydaktycznego, który zapewnia uczniom możliwość:

1. Dostrzeganie problemów na podstawie obserwacji określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń lub procesów;

2. Formułowanie hipotez zmierzających do rozwiązania tych problemów, a zwłaszcza stawiania pytań o charakterze analitycznym oraz wstępnej, niejako „przedempirycznej” oceny wysuwanych hipotez

3. Wskazywanie logicznych następstw tych hipotez

4. Decydowania o tym, jakie dane będą niezbędne dla oceny wybranej hipotezy lub hipotez, a także dokonywania selekcji materiałów źródłowych z punktu widzenia ich przydatności do weryfikacji tej hipotezy czy hipotez

5. Analizowania, interpretacji i oceny danych pod kątem ich zgodności z rozwiązywanym problemem

6. Oceny hipotez w świetle zebranych danych

7. Postępowania zgodnego z hipotezą uznaną za prawdopodobną w świetle czynności wymienionych w punktach od 1 do 6.

Jest to propozycja typu badawczo-weryfikującego o rozbudowanej części weryfikacji, ale bez dalszych następstw dydaktycznych w kierunku uogólnienia i utrwalenia uzyskanych wiadomości czy zainicjowanych umiejętności.

Propozycja Cz. Kupisiewicza:

1. Uświadomienie sobie przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym;

2. Słowne określenie napotkanej trudności, sformułowanie problemu oraz zebranie i uporządkowanie zarówno danych, jak i niewiadomych;

3. Formułowanie hipotez prowadzących do rozwiązania problemu oraz uzasadnienie ich na podstawie dotychczasowej wiedzy;

4. Weryfikacja hipotez i zdobycie nowych wiadomości oraz umiejętności;

5. Włączenie ich do systemu posiadanej wiedzy, utrwalenie i zastosowanie w działalności teoretycznej i praktycznej.

Struktura lekcji problemowej

1. Część przygotowawcza:

1. Wstępna organizacja i przystąpienie do lekcji.

2. Sprawdzenie pracy domowej.

3. Powtórzenie materiału i nawiązanie do nowego tematu inicjującego stworzenie sytuacji problemowej.

2. Część podstawowa:

1. Zetknięcie uczniów z trudnością, jaj odczucie i uświadomienie.

2. Określenie trudności i sformułowanie problemów, pytań lub zagadnień.

3. Ustalenie pomysłu rozwiązania, planu wykonania zadania lub hipotez do sprawdzenia.

4. Wykonanie zadań, realizacja pomysłów, weryfikacja hipotez przez dobór i analizę danych, ich interpretację, przemyślenie i ocenę.

5. Sprawdzenie poprawności rozwiązania.

3. Część końcowa:

1. Usystematyzowanie, powtórzenie i utrwalenie materiału.

2. Omówienie zadania domowego.

3. Zastosowanie, wykorzystanie i wzbogacenie poznanych zagadnień.

Etapy dydaktycznego postępowania w sytuacji „giełdy pomysłów”:

1. Przedstawienie problemu do rozwiązania na tle już znanej wiedzy, która nie wystarcza do jego wykonania,

2. Zgłaszanie pomysłów przez uczestników,

3. Ocena prawdopodobnych i skutecznych wariantów rozwiązania,

4. Wybór wariantu optymalnego.

5.Lekcja ćwiczeniowa

Ćwiczenie polega na opanowaniu określonych czynności, które są powtarzane w celu rozwinięcia odpowiedniej sprawności lub umiejętności.

Etapy procesu kształcenie umiejętności wg W. Okonia:

1. Uświadomienie uczniom nazwy i znaczenia danej umiejętności

2. Sformułowanie na podstawie przypomnianych wiadomości tych reguł, które w danym działaniu znajdują zastosowanie, co jest właśnie ustalaniem naukowych podstaw umiejętności.

3. Pokazanie wzoru danego działania, przy czym uczniowie obserwując ten wzór muszą uprzytomnić sobie sens i wartość praktyczną reguł

4. Pierwsze działanie uczniów wykonywane przy stałej kontroli nauczyciela. W założeniu ten właśnie etap ma umożliwić uczniowi prawidłowe posługiwanie się regułą, dlatego jest tu potrzebna stała kontrola, zapobiegająca utrwalaniu się działań błędnych.

5. Systematyczne i samodzielne ćwiczenia w obsługiwaniu się opanowaną umiejętnością. Powtarzanie działania powoduje jego automatyzację, tj. przekształcenie się umiejętności w nawyk.

Struktura lekcji ćwiczeniowej wg W. Okonia:

1. Sprawdzenie zadania domowego

2. Uświadomienie uczniom zadania lekcji

3. Ustalenie zasad i reguł, w których stosowaniu uczniowie mają się ćwiczyć

4. Wzorowy przekaz danej czynności

5. Wykonywanie zadań przez uczniów pod kontrolą nauczyciela

6. Ćwiczenie systematyczne odpowiednio urozmaicone

7. Zadanie pracy domowej w celu utrwalenia wiadomości

Struktur lekcji ćwiczeniowej

1. Część przygotowawcza:

1. Czynności organizacyjne

2. Sprawdzenie pracy domowej

3. Powtórzenie materiału

2. Część podstawowa:

1. Uświadomienie uczniom zadania i podanie tematu

2. Wprowadzenie Nawego materiału, omówienie zasad i reguł

3. Pokaz czynności z objaśnieniem

4. Próbne ćwiczenia uczniów

5. Korekta i dodatkowe objaśnienia

6. Ćwiczenia wdrażające

7. Kontrola i korekta wykonywanych ćwiczeń

3. Część końcowa:

1. Podsumowanie tematu, omówienie uzyskanych rezultatów

2. Zadanie pracy domowej i jej objaśnienie

3. Uporządkowanie stanowisk i zakończenie lekcji.

6.Lekcja eksponująca

Ogniwa lekcji wg W. Okonia:

1. Część wstępna nawiązująca do utworu

2. Informacje o utworze i jego autorze

3. Ekspozycja utworu

4. Analiza i interpretacja utworu

5. Dyskusja na temat podstawowych wartości utworu

6. Aktywność (praca) własna uczniów wyrażając główną ideę utworu.

Struktura lekcji eksponującej

1. Organizacja klasy i przygotowanie do pracy na lekcji

2. Przygotowanie utworu, który będzie eksponowany. Może być ono rozwinięte, jeżeli nauczyciel przewiduje trudności w zrozumieniu utworu.

3. Eksponowanie utworu z wykorzystaniem środków technicznych, takich jak: projekcja filmowa, nagrania płytowe, magnetofonowe, i In.

4. Analiza i zrozumienie utworu w wyniku wspólnych poszukiwań odpowiedzi, dyskusji czy przedstawienia indywidualnych odczuć. W toku analizy wykorzystuje się tekst drukowany utworu, reprodukcję dzieł plastycznych albo powraca się do fragmentów filmu czy nagrania.

5. Podsumowanie rezultatów pracy, korekta błędów „odczytań”, zwrócenie uwagi na indywidualność przeżyć i zakres rozumienia, wskazanie możliwości kontynuacji tematu w pracy indywidualnej przez jego rozszerzenie i wzbogacenie.

6. Końcowa ekspozycja całości lub wybranego fragmentu zamykająca lekcję.

7.Rodzaje lekcji

Morrison: lekcja wartościowana, lekcja praktycznej nauki, lekcja sztuk językowych, lekcja czystej praktyki.

H. C. Kilpatrick: projekty intelektualne i oparte na pracy ręcznej oraz projekty produkcyjne, konsumpcyjne, problemowe i sprawnościowe.

Różnorodność systemów ujął W. Okoń w propozycję wielostronnego nauczania i uczenia się, co pozwala wyróżnić następujące rodzaje lekcji:

• Lekcje podające,

• Lekcje problemowe,

• Lekcje ćwiczeniowe,

• Lekcje eksponujące,

• Lekcje mieszane.

Lekcje mieszane wydają się najbardziej wartościowe i pozwalają rozwinąć pełny zakres skutecznych metod nauczania i uczenia się.

8.Typy lekcji

W. Okoń w zarysie pedagogiki podaje następujące typy lekcji:

Lekcja: - obejmująca kilka momentów procesu nauczania,

- poświęcona podaniu nowego materiału,

- poświęcona powtórzeniu wiadomości,

- obejmująca ćwiczenia,

- poświęcona sprawdzeniu wiadomości, umiejętności i nawyków.

K. Sośnicki w Poradniku dydaktycznym określa, jako typy następujące lekcje: typ ogólny lekcji, lekcje powtórzeniowe, ćwiczeniowe, wycieczkowe, referatowe, dyskusyjne, artystyczne, laboratoryjne, o różnych możliwościach łączenia.

Typ to (Słownik języka polskiego) model wzór, któremu odpowiada pewna seria przedmiotów, ludzi, zjawisk, form; (Słownik wyrazów obcych) obiekt lub konstrukcja pojęciowa mająca charakter wzorca i służąca systematyzacji i naukowemu opisowi danej dziedziny rzeczywistości.

Typy lekcji wynikające z funkcji dydaktycznych:

1. Wprowadzające i zaznajamiające

2. Służące opracowaniu materiału

3. Powtórzeniowo-systematyzujące

4. Utrwalające

5. Sprawdzające

6. Zawierające wszystkie ogniwa procesu nauczania i uczenia się

7. Obejmująca parę wybranych ogniw

Typ organizacji pracy na lekcji, metod i środków dydaktycznych:

1. Pracy zespołowej

2. Uczenia się pod kierunkiem

3. Referatowa

4. Samodzielnej pracy uczniów

5. Dyskusyjna

6. Laboratorium

7. Z wykorzystaniem filmu

8. Nagrań TV

9. Magnetofonu

10. Komputera

11. Wielopoziomowa

12. W klasach łączonych

13. Lekcja-wycieczka

14. Na działce

15. W warsztatach szkolnych

16. Kombinowana lub łączona

9.Właściwości określające strukturę i treść lekcji

Czynniki, które decydują o jej rodzaju, typie, budowie i ogólnym zakresie treści:

1. Przedmiot nauczania i jego konkretna treść. Przedmiot, jego istota i struktura decydują o rodzaju i typie lekcji.

2. Wiek uczniów, rok nauczania, uzyskany dotychczas poziom wiedzy oraz stopień zainteresowania przedmiotem.

3. System dydaktyczny, który przyjął nauczyciel.

4. Zakres tematu, możliwości jego realizacji w czasie i dostosowania do nich takich typów lekcji, które pozwolą skutecznie zrealizować temat i związane z nim zadanie przedmiotowe w ciągu jednej lub paru lekcji.

5. Funkcje dydaktyczne, jakie spełnione być mogą w toku realizacji zajęć dydaktycznych: zaznajomienie z materiałem, systematyzacja i utrwalenie, kontrola i ocena.

6. Możliwości organizacyjne określają, czy można i należy zastosować prace w grupach, wprowadzić zajęcia wielopoziomowe.

7. Środki, jakimi dysponuje nauczyciel: posiadanie filmu, dostęp do laboratorium, komputera.

8. Dojrzałość uczniów do samodzielnej realizacji zadań dydaktycznych.

7

---