PSYCHOANALIZA

Psychoanaliza w pierwszym rzędzie jest terapią i jako taka właśnie powstała pod koniec XIX wieku. Na przełomie lat 80/90 lekarz Sigmund Freud pracował z Josefem Breuerem nad kobiecymi histeriami. Psychoanaliza okazała się metodą katartyczną, gdyż oczyszcza psychikę poprzez opowieść, którą podejmuje lekarz. Skoro mowa (opowieść) prowadzi do oczyszczenia, to także literatura może spełniać funkcje katartyczne. Psychoanaliza jest terapią, która opiera się na twórczym wykorzystaniu Lust zum fabulieren - przyjemności, jaką sprawia opowiadanie. Pierwszą opowieść (tekst do interpretacji) tworzy pacjent, drugą (samą interpretację) - lekarz, który scala biografię pacjenta, tłumacząc niezrozumiałe fragmenty. Nadawanie sensu niezrozumiałemu życiu jest podstawą psychoanalizy. Skoro psychoanalityk jest interpretatorem cudzej powieści, to interpretator może być kimś, kto w procesie uważnej lektury przywraca czytanemu tekstowi jego nieuświadomiony sens.

Psychoanaliza to nie tylko terapia kliniczna. Zwrot od medycyny do psychologii (od biologii do filozofii), oznacza, że psychoanaliza, podobnie jak hermeneutyka dla Diltheya, stała się dla Freuda ogólnym modelem teoretycznym, wyjaśniającym ludzką naturę i stanowiącym podstawę analizy poszczególnych zachowań. Zachowania te mają swe źródło w nieświadomości, dlatego psychoanaliza, która wykracza poza poziom świadomości, jest metapsychologią.

Człowiek jest uzależniony od podstawowej reguły rządzącej życiem psychicznym, jaką jest unikanie przykrości związanej z brakiem zaspokojenia energii miłosnej. Tak można według Freuda wytłumaczyć kulturę, religię oraz życie społeczne. Zarówno kultura jak i religia, są dla Freuda miejscem zaspokojenia popędu seksualnego przez jego przemieszczenie. W tym sensie psychoanalityczne (pofreudowskie) odczytania literatury zmierzać będą do odkrycia i nazwania popędowego źródła twórczości. Psychoanaliza tak rozumiana staje się teorią procesu twórczego, w którym człowiek dzięki sztuce stara się rozwiązać nękające go problemy erotyczne.

Pięć wymiarów psychoanalizy

1.Psychoanaliza jest terapią, bo leczy zakłócenia życia psychicznego, 2. odsłaniając jego ukryte przyczyny (dlatego jest także hermeneutyką). 3. Jest też metapsychologią, gdyż wykracza poza przedmiot badań psychologicznych. 4. Jako terapia i jako metapsychologia jest również antropologią, gdyż wypowiada się o tym, kim jest człowiek i jak odnosi się on do świata. 5. Jako że odnoszenie to przybiera często charakter artystyczny, psychoanaliza jest także teorią procesu twórczego.

Dla Freuda psyche jest wielofunkcyjnym tekstem, który poddaje się wielopoziomowej analizie. Analiza aparatu psychicznego przypomina rozbieranie dowolnego mechanizmu, który przestał należycie funkcjonować. Według Freuda, aparat psychiczny należy badać w trzech aspektach: topicznym, energetycznym i ekonomicznym.

1. Aspekt topiczny (topos-miejsce).

Freud stworzył teorię przestrzennego zróżnicowania aparatu psychicznego. Nasza psychika nie jest niepodzielną całością, daje się w niej wyróżnić osobne strefy, odpowiedzialne za odmienne funkcje. Istnieje sfera nieświadomości, oznacza to, że psychika ludzka nie jest całkiem świadoma samej siebie i że istnieją w nas sfery niepoddające się racjonalnej kontroli.

Topograficzny podział psychiki:

• Świadomość- treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą też być dowolnie z niej usuwane.

• Przedświadomość- gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są mentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki odszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia.

• Nieświadomość- zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób.

• System Świadomość - Przedświadomość jest oddzielony sztywno od Nieświadomości. Każdy z systemów ma swoją funkcję, typowe procesy, swoje energie obsadzenia i treści wyobrażone.

• Od lat dwudziestych Freud mówi o trzech instancjach:

1. das Es (To, id) to popędowy (nieosobowy) biegun osobowości, który z grubsza odpowiada Nieświadomości. To wielki zbiornik libido, czyli energii seksualnej zmagazynowanej

w biologicznych źródłach popędu; to nieposkromiony chaos, niezróżnicowany żywioł, który nie ma żadnej organizacji. Id- naturalne popędy i instynkty.

2. das Ich (Ja, ego) Ja zanurzone jest w To i funkcjonuje jako mediator między popędem

a nakazami społecznymi, tworząc obronny biegun osobowości w konflikcie sił. Opozycja między Ja i To = opozycja między rozumem a namiętnościami. Instancja zwrócona przede wszystkim w kierunku świadomości.

3. Űber - Ich (Nad- Ja, superego) to interioryzacja zakazów i nakazów Ja, instancja sumienia, samoobserwacji, uwewnętrznionych ideałów.

2. Aspekt energetyczny.

Wg Freuda psychika jest rezerwuarem krążącej i przemieszczającej się energii popędowej (libido- energia takich popędów, które mają do czynienia z tym wszystkim, co można określić miłością). Aparat psychiczny dąży do utrzymania jej na możliwie najniższym poziomie (jest to zasada przyjemności, która nie polega na wzroście pobudzeń, jak w koncepcjach hedonistycznych, ale ich redukcji). Aparat opracowuje energię na rozmaite sposoby, klęska aparatu równa się zaburzeniom psychicznym

3. Aspekt ekonomiczny.

Podstawową zasadą jest to, że energia seksualna musi być rozładowana. Podmiot obsadza energią obiekt (zakochuje się albo go pożąda). Obsadzenie to związanie energii libidynalnej z wyobrażeniem przedmiotu. Z zaburzeniem psychicznym (nerwicowym) mamy do czynienia wówczas, gdy rachunek ekonomiczny sił jest nierówny (rozładowanie seksualne nie może nastąpić). Efektem nierównego rachunku sił libidynalnych są lęk i narcyzm. W ten sposób Freud dowodzi dynamicznej struktury aparatu psychicznego jako efektu konfliktu sprzecznych sił psychicznych. Nasza psychika jest polem ścierania się trzech sił (systemów): popędów (id) podporządkowanych zasadzie przyjemności; zachowań świadomych (ego) respektujących zasadę rzeczywistości, będących próbą przystosowania się do świata; uzewnętrznionych norm moralnych i zakazów społecznych (superego) mający charakter represywny.

Tak też Freud tłumaczy powstawanie nerwicy. Nerwica to zaburzenie psychogenne, w którym objawy są symbolicznym wyrazem konfliktu psychicznego, mającego swoje korzenie w przeszłości. Nerwice nie pochodzą z seksualności, lecz zawdzięczają swe powstanie konfliktowi między jaźnią a seksualnością. Ludzie popadają w nerwicę kiedy im się odbiera możność zaspokojenia swego libido. Skoro niemożność zaspokojenia energii seksualnej jest tyleż powodem nerwic, co źródłem sublimacji, psychoanaliza zastosowana do badań nad sztuką w wersji freudowskiej zajmuje się głównie podmiotem znerwicowanym, wyrażającym się poprzez tekst. Tekst literacki jest więc traktowany jako symboliczna reprezentacja nerwicy i teza o symbolicznej reprezentacji nieświadomego jest najważniejszą tezą psychoanalityczną

w badaniach literackich, podzielaną zgodnie przez wszystkie orientacje w ramach szkoły.

Psychoanaliza jest także hermeneutyką ponieważ zajmuje się interpretacją tekstów jako symptomów chorobowych. Psychoanaliza szuka ukrytych źródeł znaczeń wpisanych w tekst. Objaw (symptom) jest pełen znaczenia

i pozostaje w związku z przeżyciami chorego i dlatego psychoanaliza jest terapeutyczną symptomatologią.

Hermeneutyka (=symptomatologia) jest jednocześnie terapią, czyli usuwaniem symptomów przez interpretację ich ukrytego sensu. Dla Freuda interpretacja snów była odpowiednikiem badań nad nerwicami i psychozami.

Freudpwi chodzi o zrozumienie snu (temat hermeneutyczny) i odsłonięcie jego istoty (temat fenomenologiczny). Hermeneutyka nerwic opierać się musi na fenomenologii marzenia sennego i odwrotnie: hermeneutyka marzenia sennego pozwala zbudować fenomenologię nerwic.

Marzenie senne to proces psychiczny, który urabia z myśli ukrytych jawne marzenie senne. Marzenie senne posiada strukturę dynamiczną, na którą składają się:

1. Ukryta myśl - „materiał do obróbki”, nieświadome jądro, myśl senna to oryginał, tekst źródłowy, „mowa podstawowa”, która następnie ulega przekształceniu przez pracę marzenia sennego.

2. Praca marzenia sennego- zamienia to, co ukryte, w to, co jawne. Jej główną funkcją jest zatarcie śladów prowadzących do „właściwego wyobrażenia”. Przypomina to tłumaczenie, które jednocześnie jest zniekształceniem. Praca marzenia sennego przebiega analogicznie do tworzenia tekstu literackiego: nici skojarzeniowe nie biegną wprost od myśli do treści marzenia sennego, lecz często krzyżują się i splatają po drodze. To krzyżowanie się ma charakter topologiczny. Tyopologia marzenia sennego to system przekształceń i zniekształceń treści ukrytej snu. Analiza snu polega na odkształceniu tego, co zniekształcone, czyli docieraniu do prawdziwej treści marzenia sennego przez odpowiednią wykładnię treści jawnej.

3. Treść jawna- efekt pracy marzenia sennego, to, co zachowuje się z niego w przypomnieniu. Odznacza się niezrozumiałością i nieprzejrzystością. Wieloznaczność i nieokreśloność marzenia sennego stanowią jego nieodzowną właściwość.

Marzenie senne to wytwór przejścia ukrytych myśli ze sfery nieświadomego do świadomości. To zaś oznacza,

że nie jest ono zjawiskiem somatycznym, lecz psychicznym.

Sny dają się objaśnić, ale obiektem uwagi nie należy czynić marzenia sennego jako całości, lecz tylko pojedyncze cząstki treści sennej. W objaśnianiu marzeń sennych ważne jest:

- miejsce (dlaczego? Z czym się wiąże?)

- znaczenie wypowiadanych słów

-postaci

Jeśli sens istnieje poza zjawiskiem, które należy do dziedziny świadomego, to należy założyć, że źródłem sensu jest to, co nieświadome. Marzenie senne nie chce nikomu nic powiedzieć, nie jest żadnego rodzaju komunikatem, jest spreparowane w ten sposób, by pozostać niezrozumiałym.. Żadne marzenie senne nie ma sensu samo w sobie, ale ów sens otrzymuje dopiero po interpretacji.

Rozumienie polega na ustaleniu identyczności między treścią jawną a ukrytą, między symptomem a jego źródłem, na zniesieniu różnic, jaka je dzieli. Rozumieć sen to „rozsunąć tkaninę pracy sennej” i wejrzeć do źródła.

Podstawowym złożeniem hermeneutyki XIX w. jest rozumienie autora lepiej, niż on sam siebie zrozumiał

czyli „dokonać odtworzenia cudzego życia” - to podstawowa zasada Diltheyowskiej hermeneutyki. Pełna obecność sensu jest efektem tego, co później otrzyma nazwę przy-swojenia lub o-swojenia. Rozumiem coś tylko dlatego, że czynię to czymś własnym, że oswajam tego czegoś obcość i umieszczam w granicach w pełni kontrolowanej przez siebie zrozumiałości.

Freud wpisuje się w tradycję hermeneutyczną, wedle niej:

1. Sens istnieje przed aktem interpretacji (założenie Freuda- marzenie senne to twór sensowny)

2. Sama interpretacja jest wyłącznie narzędziem, drabiną, którą powinniśmy odrzucić, dotarłszy do celu

3. Ostatecznym celem interpretacji jest przyswojenie, czyli uświadomienie sensu

Okazuje się jednak, że w momencie kiedy zawładnęło nami pragnienie głębszego wejrzenia w procesy psychiczne zachodzące w trakcie snu, wszystkie ścieżki, którymi zdążamy, będą nas wiodły w mroki.

Główna teza Freuda o marzeniu sennym oparta jest na kategorii reprezentacji, brzmi tak: sen (tekst) jest takim typem reprezentacji, w którym jawna treść snu reprezentuje treść utajoną, czyli myśl snu. Praca marzenia sennego polega na wytworzeniu myśli sennych i przekształceniu ich w treść snu (tekst). To przekształcenie Freud nazywa reprezentacją.

Relacja między dwoma poziomami snu jest analogiczna do relacji między oryginałem a przekładem.

Hermeneutyka Freuda jest rozdarta: z jednej strony zmierza do epifanii sensu, skrytego za zasłona tekstu snu,

z drugiej tej epifanii doświadczyć nie może, albowiem proces interpretacji jest tylko odwrotnością pracy marzenia sennego, które oparte jest na zniekształceniu.

Carl Gustav Jung przeniósł teorię świadomości na grunt badań wyobrażeń zbiorowych, poszukując w dziełach sztuki archetypowych wyobrażeń, wykraczających poza nieświadomość.

ARCHETYP (wg Junga)

Ukryte wyobrażenie zakorzenione w kolektywnej nieświadomości i rządzące ludzką psyche

Jung:

• Wszystko, czego doświadczamy, ma charakter psychiczny

• „jesteśmy zamknięci w świecie naszych obrazów psychicznych” (człowiek tworzy własną rzeczywistość, wyrażając poprzez obrazy i słowa utajona energię psychiczną, zanurzoną w ponadjednostkowej prehistorii)

• Archetypy stanowią najgłębszy i zbiorowy pokład psychiki ludzkiej, która dochodzi do głosu w snach i fantazjach. Archetypy odsyłają do uniwersalnych doświadczeń ludzkich, takich jak np. dzieciństwo, macierzyństwo, śmierć i ich obecność we wszystkich religiach i mitologiach świadczy o głębokiej łączliwości poszczególnych postaci nieświadomości, niezależnie od kultury, w której rodzi się człowiek

• Relacja między świadomym Ja a psyche kieruje naszym rozwojem duchowym

• Antropologia Jungowska, zbudowana na twórczej potencji nieświadomości, jest narzędziem do badania procesu twórczego

Analiza symboliki literackiej (będącej ekspresją archetypowych pokładów nieświadomości) zmierza bezpośrednio do, niejako ponad tekstem, do warstwy obrazów pierwotnych, pozostających poza zasięgiem komentarza.

To dzieło literackie jest wartościowe, które odsyła nas do potężnego archetypu, który obecny jest także w innych dziełach.

Relacja między dziełem a archetypem: archetyp uczestniczy w dziele, dzieło zaś reprezentuje czy naśladuje archetyp

Literatura to język, którego używa psychoanaliza, by mówić o sobie samej, by samą siebie nazywać. Literatura nie jest poza psychoanalizą.

Związki między psychoanalizą dotyczą podmiotu, jego relacji ze światem oraz struktury i topologii tekstu literackiego. W pierwszym etapie rozwoju psychoanalizy bohaterem był pisarz, do którego psychiki starano się zajrzeć poprzez tekst. Współcześnie to podmiot obecny w tekście oraz sama praca tekstu skrywającego niejawne treści przyciąga zainteresowanie badaczy.

Psychoanaliza:

• Nieświadomość jest potraktowana jako dyskurs. Freud jako pierwszy wskazał jej dyskursywną naturę, czyli to, że mówi ona poprzez nasza mowę, odzywa się w snach i odsłania w pomyłkach języka.

• Twórczość literacka przypomina obronna działalność psychiki, ponieważ w obydwu wypadkach między światem a Ja umieszczony zostaje filtr fantazji. Tekst literacki odsyła do twórcy, do jego nieświadomych fantazji

• Tekst literacki wykazuje strukturalna analogię z marzeniem sennym. Analiza snu może stać się wzorcem analizy literackiej, wówczas jej celem staje się odkształcenie zniekształcenia, jakiemu zostaje poddana ukryta treść snu w procesie pracy marzenia sennego

• Tekst literacki jako analogon aparatu psychicznego, jest traktowany jako pole napięć i konfliktów,

do których ujawnienia i uśmierzenia w spajającej interpretacji zmierza interpretator. Nie każdy jednak tekst może zostać wyjaśniony. Sny i teksty charakteryzują się odpowiednią siłą oporu przeciwko interpretacji, dlatego interpretator jest skazany jedynie na stawianie hipotez

• Tekst literacki można traktować jako element interpretacyjnej transakcji między pacjentem (pisarzem)

a terapeutą (czytelnikiem). Interpretacja polega na skonstruowaniu opowieści, która odsłania sens niedostępny pisarzowi

• Ten sam bodziec może mieć wiele przedstawień tak samo każdy prawdziwy twór poetycki dopuszcza więcej niż jedną interpretację

1 | Strona

---