Retoryka i erystyka - opracowanie zagadnień do obrony oceny.

Opracował Adam Górka

3. Repliki dyskusyjne

Replika dyskusyjna to odpowiedź na stanowisko (twierdzenie, argumentację, postawę) drugiej strony. Repliki dyskusyjne dzielimy na polemiczne i niepolemiczne.

Repliki niepolemiczne:

1. Każda proponowana odpowiedź na dyskutowany problem (np. propozycje podziału pozostałych pieniędzy pod koniec roku budżetowego).

2. Nowa teza wprowadzona do dyskusji wraz z odpowiednią argumentacją.

3. Pytanie zadane partnerowi ale tylko takie, które nie ma intencji polemicznej:

- pytanie retoryczne

- pytanie o możliwość wyjaśnienia danej kwestii (pojęcia, znaczenia, kwestii formalnej, kwestii technicznej

- pytanie o przewidywane skutki praktyczne zastosowania koncepcji rozstrzygnięcia dyskutowanego problemu

4. Przyjęcie do wiadomości wyjaśnień drugiej strony (np. interpelacje poselskie ale tylko w takim przypadku gdy odpowiedź osoby pytanej w pełni zadowoli osobę pytającą).

5. Wyrażenie zgody na propozycję oponenta.

6. Dygresje

a) by rozluźnić zbyt napiętą uwagę słuchaczy

b) by zmniejszyć nadmiernie narosłe emocje

c) by zmienić temat gdy przegrywamy

d) by zrealizować chęć zabłyśnięcia, popisania się przed audytorium

7. Propozycje terminologiczne zapobiegające logomachii (sporowi o słowa, sporowi dotyczącemu znaczenia pojęć, terminów, kategorii).

Repliki polemiczne:

1. Krytyka merytoryczna - polega na odrzuceniu tezy oponenta jako nieprawdziwej. Zarówno udowodnienie danej tezy jak i jej rzetelne zakwestionowanie powinno opierać się na czterech podstawach:

- wielostronnej analizie stanu faktycznego sprawy

- wiedzy naukowej bądź fachowej z zakresu przedmiotu sporu

- odpowiedniej skali doświadczeń

- oparciu na opiniach ekspertów

2. Krytyka formalna - nie dotyczy samej prawdziwości twierdzeń lecz poprawności takich zwłaszcza zabiegów jak: rozumowanie, definiowanie, klasyfikowanie, tryb dowodzenia.

Cztery przykłady błędów rozumowania:

• non sequitur (brak wynikania) - wniosek (konkluzja) nie wynika z tych zdań czy przesłanek, które oponent przedstawił, np. Wszyscy ludzie pragną nieśmiertelności, więc istnieje życie pozagrobowe.

• circulus vitiosus (błędne koło) - pogląd, który ma być dowiedziony zostaje umieszczony (zazwyczaj w nieco zmienionym sformułowaniu) wśród przesłanek dowodu.

• bezzasadność przesłanki - jedna z przesłanek rozumowania nie jest wystarczająco uzasadniona.

• rozumowanie podane (traktowane) jako niezawodne należy jednak do rozumowań zawodnych. Przykładem tego jest indukcja niezupełna.

3. Żądanie dowodu - należy go żądać tylko w uzasadnionych przypadkach a zarazem w trzech przypadkach należy jednak odstąpić od żądania dowodu:

a) gdy mamy do czynienia z poglądem prawdopodobnie prawdziwym ale w danej chwili bardzo trudnym lub wręcz niemożliwym do należytego uzasadnienia

b) mamy do czynienia z poglądem prawdziwym ale źle uzasadnionym

c) gdy teza jest udowodniona w sposób konieczny

4. Żądanie definicji - nie należy żądać definicji w nieskończoność ale w dwóch przypadkach należy zawsze i bezwzględnie domagać się definicji:

a) termin / pojęcie / kategoria są niezrozumiałe dla drugiej strony. Niezrozumiałość może wynikać z dwóch powodów - niejasności i wieloznaczności. Wyróżniamy 3 przyczyny niejasności i 3 postaci wieloznaczności

Przyczyny niejasności:

• nieostrość nazw czy wyrażeń

• zapożyczenie pojęcia / terminu / kategorii z języka obcego, niezrozumiałego rozmówcy

• zapożyczenie pojęcia / terminu / kategorii z innych dyscyplin naukowych czy fachowych na użytek tej, która jest przedmiotem sporu

Postaci wieloznaczności:

• homonimia (takie samo brzmienie a różne znaczenia)

• synonimia

• wynika z różnych sposobów posługiwania się językiem, np. różnice między stylem potocznym a naukowym.

b) podano wprawdzie definicję ale nie spełnia ona wymogów poprawności

4. Etapy cyklu erystycznego

Są to fazy rzetelnego, wszechstronnego, wieloaspektowego przygotowania się do każdego sporu, skutecznego w nim uczestniczenia oraz wyciągnięcia właściwych wniosków na przyszłość.

Etap I - Ustalenie merytorycznej zawartości przedmiotu sporu.

1. Sfera faktów i wydarzeń, które należy uporządkować według dwóch kryteriów:

a) ważności (znaczenia) - fakty i wydarzenia dzielimy na: pierwszorzędne, drugorzędne itd. aż do nieistotnych. W sporach należy kierować się zasadą, że wszystkie fakty pierwszorzędne muszą zawsze być przytoczone, natomiast fakty nieistotne trzeba pominąć ponieważ zaciemniają obraz sprawy.

b) klarowności (jasności) - fakty i wydarzenia dzielimy na pewne (oczywiste) i wątpliwe (niepewne, dyskusyjne). Każdy spór należy rozpoczynać od przytoczenia faktów pewnych a wątpliwe przesunąć na dalszy plan czyli przytoczyć na końcu lub całkowicie pominąć.

2. Zebranie lub uporządkowanie wiedzy naukowej lub fachowej z zakresu przedmiotu sporu. Wiedza ta pozwala nam we właściwy sposób analizować, wyjaśniać, interpretować, wartościować a niekiedy także klasyfikować sferę faktów i wydarzeń.

3. Zapoznanie się z opiniami potocznymi a także oczekiwaniami i przekonaniami stron uczestniczących w sporze.

4. Muszą zostać ustalone wszelkie relacje między w/w elementami, tj.:

a) relacje między samymi faktami (przyczynowo - skutkowe i dopełnieniowe)

b) relacje miedzy faktami a wiedzą fachową lub naukową aby określić kształt decyzji optymalnej

c) relacje między sferą faktów, wiedzą naukową lub fachową oraz przekonaniami i oczekiwaniami uczestników sporu aby sformułować postać decyzji relatywnie najlepszej.

Etap II - Określenie i opracowanie siatki celów.

Należy ustalić jeden cel główny oraz kilka bądź kilkanaście celów podrzędnych (cząstkowych, pobocznych). Cele podrzędne powinny być tak dobrane i uporządkowane aby stanowiły środki i etapy dochodzenia do celu głównego. W związku z tym, należy je koniecznie uporządkować w następujący sposób:

1. Dokonanie wewnętrznej hierarchizacji celów podrzędnych.

Zabieg ten pozwala nam określić, które z nich są szczególnie istotne i muszą być zrealizowane, które z nich są konieczne do osiągnięcia celu głównego, a które można pominąć.

2. Dokonanie wewnętrznej harmonizacji celów podrzędnych.

Cele podrzędne niezgodne lub sprzeczne należy odrzucić lub tak przekształcić by stanowiły wewnętrznie spójną, koherentną siatkę celów.

3. Ustalenie wstępnej kolejności realizacji celów podrzędnych.

Wyznaczamy ją w oparciu o dwa kryteria:

a) merytoryczne - kolejność realizacji celów wynika logicznie, zdroworozsądkowo z samej istoty przedmiotu sporu.

b) aprobaty przez rozmówców - według tego kryterium, wszystkie spory należy zawsze rozpoczynać od celów wspólnych a w drugiej kolejności omawiać cele rozbieżne. Na sam koniec zostawić należy cele sprzeczne. Warto przy tym także wyolbrzymiać znaczenie tego co łączy strony a pomijać rolę podziałów.

Etap III - rozpoznanie parametrów działania.

W każdym sporze należy zawsze rozpoznać trzy parametry, to jest:

• oponenta (oponentów)

• miejsce

• czas w sensie fizykalnym i historycznym

Niekiedy dochodzą kolejne:

• przewodniczący

• audytorium

• środki do podziału

Oponent - należy zawsze rozpoznać kim jest, bądź kim są oponenci w sporze i dokonać w miarę możliwości pełnej charakterystyki zwracając uwagę przede wszystkim na: wiek, płeć, wykształcenie, pochodzenie społeczne, osobowość, mentalność, rodzaj wrażliwości, uczciwość, zachowanie w poprzednich sporach i samodzielność.

Podobną charakterystykę tworzymy w przypadku audytorium i przewodniczącego ale przy audytorium dodajemy liczebność a przy przewodniczącym: występowanie cech dobrego przewodniczącego, obiektywizm, tendencyjność, która postać tendencyjności może mieć miejsce i jak jej przeciwdziałać.

Miejsce - zawsze wpływa na nasz stan psychiczny i fizyczny, stany emocjonalne, postawy, zachowania i działania.

Czas w sensie fizykalnym - to okres przeznaczony na przeprowadzenie skutecznego procesu nakłaniania. Jeśli ten odcinek czasu jest krótki to należy posługiwać się argumentacją zrygoryzowaną intelektualnie. Jest to argumentacja oparta na czterech podstawach:

1. rzetelna analiza stanu faktycznego sprawy

2. wiedza naukowa lub fachowa

3. odpowiednia skala doświadczeń

4. opinie solidnych ekspertów

Forma takiej argumentacji powinna być zwięzła, rzeczowa, syntetyczna a zarazem kompleksowa. Natomiast jeśli czas przeznaczony na przekonywanie jest długi to do argumentacji tego typu należy dołączyć argumentację obrazową, poglądową, unaoczniającą, odwołującą się do przeżyć i doświadczeń słuchaczy a niekiedy nawet celowo te przeżycia stymulującą.

Czas w sensie historycznym - to szeroko rozumiane wszelkie okoliczności, które ułatwiają bądź utrudniają skuteczne nakłanianie.

Etap IV - Programowanie optymalnego modelu działania.

1. Przypuszczalne fazy sporu

2. Taktyka działania w poszczególnych fazach

a) antycypacja - uprzedzenie działań przeciwnika

b) kunktacja - gra na zwłokę, odwlekanie działań w czasie

3. Możliwości działań przeciwnika

4. Sposoby przeciwdziałania poczynaniom oponenta

5. Przygotowanie różnych sposobów (systemów) działania (argumentowania)

6. Opracowanie poczynań dominujących, to jest skutecznych w poszczególnych fazach

7. Sposoby oddziaływania na przewodniczącego i słuchaczy

8. Ustalenie kolejności działań według tych samych dwóch kryteriów, które posłużyły do ustalenia wstępnej kolejności realizacji celów podrzędnych, to jest kryterium merytorycznego oraz kryterium aprobaty przez rozmówców

Etap V - Przeprowadzenie skutecznego procesu przekonywania zorientowanego na osiągnięcie celu głównego oraz maksymalnej ilości celów podrzędnych.

Należy przy tym dokonywać bieżącej kontroli efektywności własnych poczynań stosując regułę sprzężenia zwrotnego. Polega ona na tym, że śledzimy reakcje oponentów i słuchaczy na nasze poszczególne twierdzenia oraz wspierające je argumentacje a następnie w zależności od tych reakcji, korygujemy dany rodzaj argumentacji lub zastępujemy go innym.

Etap VI - Ocena przeprowadzonych działań mająca na względzie wyciągnięcie właściwych wniosków na przyszłość.

6. Budowa i funkcje komunikatów propagandowych

Budowa komunikatu propagandowego - komunikat propagandowy składa się z informacji i z apelu. Sferę informacji współtworzą: sfera ocen i interpretacji oraz sfera szeroko rozumianych faktów. Na sferę szeroko rozumianych faktów składają się: zjawiska, wydarzenia, sytuacje, miejsca, daty, osoby, liczby (na przykład dane statystyczne). Sfera ocen i interpretacji zawiera wszelkie związki zachodzące między faktami, które są ważne dla treści komunikatu oraz motywują treść apelu. Apel zawiera propozycje sposobu postępowania lub zajęcia określonego stanowiska wobec zaistniałego faktu.

Funkcje komunikatów propagandowych:

1. nakłaniająca

a) typu manipulacyjnego - polega na wpływaniu na stan mentalny odbiorcy z pominięciem jego świadomości

b) typu perswazyjnego - polega na przekonaniu odbiorcy o słuszności poglądów nadawcy poprzez oddziaływanie na jego świadomość

2. komunikacyjna

a) język służy każdemu członkowi społeczeństwa jako środek porozumiewania się na wszelkie tematy we wszystkich możliwych okolicznościach

b) każdy komunikat posiada określoną porcję informacji

3. integrująca - polega na skupianiu odbiorców wokół określonych idei, ideologii, doktryn, programów, osób, partii, instytucji, organizacji, stowarzyszeń, zrzeszeń, klubów itd.

4. dezintegrująca - polega na rozbijaniu dotychczasowej jedności bądź poczucia tożsamości odbiorców z określonymi ideami

5. ideowo - wychowawcza - polega na lansowaniu określonych postaw czy wartości, które są traktowane jako wzorce godne naśladowania, na przykład sportowy styl życia osób publicznych

6. dystorsyjna (zniewalająca) - polega na blokowaniu i zagłuszaniu rzeczywistych informacji, a więc na wytwarzaniu tak zwanego szumu werbalnego. Metody:

a) tzw. wielosłowie a więc mówienie kwieciste, bogate zwłaszcza w przymiotniki i synonimy

b) nadmierne wyolbrzymianie znaczenia faktów nieistotnych

c) często nieuzasadniona zmiana tematu

d) powtarzanie tej samej treści w zmienionym kształcie językowo - stylistycznym

e) mówienie słownikiem wyrazów obcych

f) wytwarzanie zjawiska niedookreśloności, a więc celowe mówienie w sposób niejasny, ogólnikowy, tajemniczy, enigmatyczny. Sygnałami tego zjawiska są najczęściej takie wyrazy i wyrażenia jak: jakiś, pewien, określony, niektórzy, różni, to co zaszło, tu i ówdzie.

g) posługiwanie się stereotypami językowymi (stałe, utrwalone związki wyrazowe, które prezentują coś w sposób skrótowy, zabarwiony emocjonalnie, oceniający)

h) kreacyjna (performatywna) - polega na tworzeniu nowej, nadrealnej rzeczywistości tak jak to dzieje się zwłaszcza w aktach prawnych i formułach grzecznościowych, które nakazując określone postępowanie tworzą zarazem nową rzeczywistość. Podobną rolę odgrywają także formuły sakralne, obietnice, groźby i zaklęcia.

7. Główne (typowe) właściwości komunikatów propagandowych (9 płaszczyzn potencjalnych manipulacji)

1. Selektywny, często tendencyjny dobór faktów, informacji, ocen i interpretacji
2. Wykorzystywanie różnorodnych technik nakłaniania
3. Specyficzne wartościowanie
a) jest często oparte na dychotomii (dwudzielności) ocen, która przybiera postać tzw. binarnej kwalifikacji emocjonalnej, a ta polega na tym, że stosuje się podwójne nazwy, tzn. dodatnio w odniesieniu do nadawcy i ujemnie w stosunku do przeciwników, przy czym obie te nazwy mają w zasadzie to samo odniesienie przedmiotowe np. rząd - reżim, partyzanci - bandyci, przywódca - prowodyr, bojownicy o wolność - terroryści.
b) stosuje się często siatkę przeciwstawnych ocen np. dobry - zły, święty - potępiony, postępowy - reakcyjny
c) obecność metatekstowych wyznaczników oceniających dodatnich i ujemnych, tj. dodatnie - na pewno, z całą pewnością, niewątpliwie, oczywiście, bez zastrzeżeń; ujemne - tak zwany, rzekomy, podobno, jakoby. Ten sam mechanizm jest stosowany przy relacjonowaniu cudzych wypowiedzi, tzn. jeśli chcemy wyrazić aprobatę dla tego, co ktoś powiedział to używamy takich określeń: wykazał, dowiódł, udowodnił, bez cienia wątpliwości. Natomiast, jeśli chcemy wyrazić dezaprobatę to sięgamy po takie wyrażenia: starał się, usiłował, próbował.
d) częsta obecność superlatywizmów, są to wyrazy lub wyrażenia, które wskazują występowanie danej cechy w stopniu najwyższym. Są nimi najczęściej przymiotniki i przysłówki w stopniu najwyższym, ale także wyrażenia rzeczownikowe (Słońce Karpat, Orzeł z Wisły) oraz rzeczownikowo - przymiotnikowe (inżynier naszych marzeń, lider regionu środkowo - wschodniego).
e) zjawisko preferowania wartości
- wartości uniwersalne (dobro, prawda, piękno, wolność, życie)
- wartości bliskie nadawcy, a więc te, które chce on w danym komunikacie wylansować
- wartości bliskie konkretnemu odbiorcy, a więc te, na które on szczególnie czeka
4. Obecność wypowiedzi rozkazujących woluntatywnych oraz zdań zawierających takie wyrażenia, jak: musi się, powinno się, należy, trzeba, można, wypada, warto, koniecznie, wolno.
5. Obecność składni interpretującej. Zjawisko to oznacza dominację w komunikatach propagandowych następujących typów zdań:
- przyczynowych (tempo wzrostu dochodu narodowego było niskie, bo hamowały go wieloletnie zaniedbania)
- skutkowych (mówił z takim przejęciem, aż mu wszyscy uwierzyli)
- celowych (każdy pracuje żeby było mu lepiej)
- przyzwalających (nie zejdziemy z obranej drogi, choć nie jest łatwa)
- przeciwstawnych (antytetycznych) (do pracy się nie przykładał, ale się podlizuje wszystkim bez przerwy)
- warunkowych (do niczego nie dojdziemy, jeśli się pogodzimy z takim stanem rzeczy)
6. Typowe cechy stylu
a) sięganie po metaforykę wojenną i wojskową (walka, bitw, wojna, front, batalia, manewry, ofensywa, defensywa, pakt o nieagresji, komunikat z frontu, linia demarkacyjna, dezercja, bomba z opóźnionym zapłonem)
b) prezentacja polityki w konwencji teatralnej, widowiska (scena, aktorzy, role, reżyser, kostium, szaty, cyrk polityczny, widownia, scenariusz, karuzela wyborcza, klakier)
c) elementy terminologii, metaforyki i frazeologii sportowej (boks: ring, narożnik, boksować, nokaut; zapasy; wyścigi: falstart, etap, meta, peleton partyjny, na wirażu; skoki: zbyt wysoko ustawiona poprzeczka; piłka nożna: gol, bramka, faul, arbiter, żółta, czerwona kartka; sporty wodne: trampolina; wygrać, przegrać, czarny koń)
d) pojęcia, wyrażenia i metafory z zakresu gier i zabaw (gra, gracze, trzymać karty w ręku, as z rękawa, zwycięzca zgarnia całą pulę, gra znaczonymi kartami, szach, mat, pat)
e) polityka, jako budowla, budowanie (plan, budowla, przemyślana konstrukcja, odbudowa, solidny fundament; ruina, zgliszcza, gruz, domek z kart, beton partyjny)
f) polityka, jako droga lub podróż (normalny bieg, milowy krok; koalicyjny dryf, tonący okręt)
g) polityka, jako związek między kobietą a mężczyzną (partie kokietują się, umizgi, zaloty, krótko-, długotrwały romans, rozwód, nielojalność wobec partnerów)
h) sięganie po terminologię medyczną, polityk w roli lekarza (gospodarka jest chora i wymaga leczenia, reanimacji, ostre cięcie skalpelem, wyciąć ropiejący wrzód)
i) leksykalne wyznaczniki stylu wzniosłego, uroczystego, patetycznego (ojczyzna, patriotyzm, czyn, wizja, szlak)
j) stosowanie hiperbolizacji w sytuacji własnego sukcesu i porażki przeciwnika oraz pomniejszającego omówienia w przypadku własnego niepowodzenia i sukcesów przeciwnika
7. Element magiczny oraz tzw. tabu językowe, czyli zakaz mówienia czy pisania o pewnych osobach, miejscach, wydarzeniach, sytuacjach, procesach, który przyjmuje dwie postacie:
- restrykcyjna - całkowicie zabrania się mówić o tych ww sytuacjach
- złagodzona, liberalna - dopuszcza mówienie, czy pisanie o innych wydarzeniach, sytuacjach itp. w sposób ogólnikowy , eufemistyczny.
8. Stereotypy językowe
9. Wytworzenie zjawiska niedookreśloności

10. Struktury i etapy przygotowania przemówień oraz innych form wypowiedzi perswazyjnych

Struktura I:

1. Wstęp (prooemium, exortium)

Wyjaśnienie dlaczego w ogóle występujemy (sprawa jest ważna lub słuchacze są dla nas tak ważni)

2. Przedstawienie faktów, opowiadanie narracja

3. Dyspozycja, konspekt

Rodzaj spisu treści - o czym będziemy kolejno mówić.

4. Refutacja

Rozprawienie się z konkurencyjnymi opiniami na dany temat.

5. Teza (tezy) + argumentacja = dowodzenie (prawdziwości tych tez)

Pierwszy silny obraz i mocne ostatnie słowo - szyk nestoriański. Po pierwsze przedstawiamy swoją prawdziwą tezę i na jej poparcie przedstawiamy większość silnych argumentów. Po drugie polemizujemy ze stanowiskiem oponentów po to aby ich pomysły nie spodobały się słuchaczom. Po trzecie powtarzamy własną tezę w nieco zmienionym kształcie językowo - stylistycznym i na jej poparcie przywołujemy jeszcze dwa lub trzy silne argumenty, które celowo zostawiliśmy sobie w zapasie.

6. Perroracja, resumé (podsumowanie, konkluzja, zamknięcie, wnioski końcowe)

Struktura II:

1. wstęp + dyspozycja

2. przedstawienie faktów

3. refutacja na przemian z argumentacją

4. perroracja, resumé

Etapy przygotowania:

1. Uświadomienie sobie charakterystyki audytorium oraz celu przemówienia

2. Zgromadzenie materiału

Czyli zasobu informacji z danej dziedziny, na którym ma się opierać wystąpienie. Źródła takiego materiału mogą być najróżniejsze (np. książki, ankiety, zbiory muzealne, rozmowy z ekspertami)

3. Selekcja i porządkowanie materiałów

Odrzucamy to co jest mało ważne lub mało interesujące. Pozostałe materiały porządkujemy zgodnie z potrzebami treści przemówienia.

4. Przygotowanie planu ogólnego

Zawiera on zasadnicze tezy, rozwinięcie tez oraz materiały uzupełniające i argumenty.

5. Opracowanie planu szczegółowego

Ustalenie konkretnych podpunktów, rozwinięć punktów planu ogólnego.

6. Dalsze rozwijanie planu, napisanie przemówienia w całości.

Nie oznacza to jednak, że mamy później czytać przemówienie z kartki.

11. Cechy i powinności dobrego mówcy

• unikać stylu książkowego

Można próbować improwizacji, nie pisać całego tekstu przemówienia w fazie przygotowań gdyż to nasuwa język literacki. O ile czytelnik wychwyci każdy błąd w tekście o tyle audytorium wybacza mówcy drobne błędy stylistyczne czy gramatyczne.

• używać krótkich, prostych zdań

Gdy mówca używa rozbudowanych zdań złożonych, audytorium zaczyna się skupiać na formie i odwraca swoją uwagę od treści.

• dopasować język i styl do poziomu audytorium

Inaczej mówimy do przedszkolaków, inaczej (o wiele prościej) do członków Samoobrony RP.

• nie tracić kontaktu z audytorium

Dobry mówca nie mówi w przestrzeń, nie mówi do tablicy albo wykresu, nie staje przodem do planszy (nigdy nie odwraca się od audytorium) ale obok niej, używając projektora nie pozwala na wyłączenie świateł a jedynie przyciemnia je tak, aby cały czas móc utrzymywać kontakt wzrokowy ze słuchaczami.

• mówić głośno, wyraźnie i poprawnie

Dobry mówca dostosowuje ton głosu do warunków. Nie mówi sam do siebie ani nie drze mordy - mówi w sam raz tak żeby być słyszanym. Dodatkowo mówi on wyraźnie, posługuje się poprawną polszczyzną, zachowuje naturalny akcent i rytm, nie łapie zawiechy (yyyyyyyy, eeeeeeee). Dodatkowo dobry mówca tak operuje swoim głosem aby zainteresować audytorium, stosuje pauzy, zmiany rytmu i intensywności głosu.

• dbać o audytorium

Należy postarać się aby słuchacze byli zainteresowani i wszystko rozumieli. Mogą w tym pomóc kolorowe wykresy, przygotowanie prezentacji zamiast głoszenia suchego tekstu, pisanie na tablicy dużymi literami.

• nie przemawiać dla samego przemawiania

Występować publicznie należy jedynie wtedy gdy ma się coś do powiedzenia. Co więcej należy mówić tylko o sprawach, o których ma się pojęcie, znać dobrze przedmiot swojego wywodu.

• pamiętać o komunikacji niewerbalnej

Należy najpierw zadbać o spokojne, nieekstrawaganckie ubranie aby nie odwracało ono uwagi audytorium od treści przemówienia. Podobnie mimika i gesty powinny być na tyle oszczędne aby nie odwracać uwagi słuchaczy. Należy dodatkowo pokazać, że jest się pewnym siebie. Wyrazić to należy przez sposób podejścia do mównicy, przygotowania się do przemówienia i rozpoczęcie go dopiero gdy szmer na sali ucichnie. Gdy szmeru nie ma oznacza to, że sala jest pusta lub wszyscy śpią więc można iść do domu.

---