1. DZIAŁY LOGIKI

Nazwa logika wywodzi się od greckiego słowa "logos", które oznacza tyle co "myśl", "wiedza", a także "rozum". W czasach starożytnych przez logikę rozumiano badanie myśli ludzkich oraz sposobów ich artykułowania w języku. Nie od razu jednak utarła się sama nazwa logika, o wiele częściej posługiwano się nazwą dialektyka. Co prawda Demokryt z Abdery (460-371 p.n.e.) swoją pracę poświęconą badaniom nad prawidłowościami myślenia zatytułował O prawach logicznych, czyli kanonie, ale jeszcze Arystoteles (384-322 p.n.e.) swoje prace logiczne opatruje tytułem Analityki. Nazwa logika ustaliła się na dobre dopiero od czasu stoików (IV-III w. p.n.e.).

Logicy w rozmaity sposób określali problematykę i zadania logiki. Arystoteles był zdania - i ono obowiązywało przez długi czas - że logika to nie tyle wiedza, ile narzędzie (organon - instrument) służące do zdobywania wiarygodnej wiedzy. Najważniejsze z prac Arystotelesa poświęcone logice, to Analityki pierwsze - zawierające teorię sylogizmu oraz Analityki drugie - zawierające ogólne rozważania na temat teorii rozumowań, w tym również rozumowań o charakterze indukcyjnym. Logika Arystotelesa sprowadzała się przede wszystkim do tzw. rachunku nazw. Był to jeden z podstawowych systemów logicznych Starożytności; drugim był tzw. rachunek zdań, uprawiany w szkole stoickiej. Stoicy uważali zdania za odrębne całości i traktowali je jako zmienne zdaniowe połączone ze sobą spójnikami między-zdaniowymi, do których zaliczali tylko: negację, implikację, koniunkcję, alternatywę i dysjunkcję. Połączenie zmiennych zdaniowych ze spójnikami międzyzdaniowymi definiowali - tak samo jak to się dzisiaj czyni - jako funkcje zdaniowe.

Wnioskowanie indukcyjne zajmujące poczesne miejsce w systemie arystotelesowskim, stało się przedmiotem naukowych zainteresowań dopiero w czasach nowożytnych (F. Bacon XVII wiek). W tym też czasie logikę zaczęto traktować nie tylko jako metodę zdobywania wiedzy, ale również jako teorię należącą do gnoseologii (teorii poznania). Tak więc według Kartezjusza gwarantem prawdziwości uzyskiwanej wiedzy jest jej oczywistość, a tę można uzyskać tylko wówczas, gdy w sposób jasny i wyraźny ujmuje się przedmioty poznania, czego nie można osiągnąć bez znajomości zasad logiki. Logicy XVII-wieczni ze szkoły w Port-Royal określali logikę jako sztukę myślenia, pod względem struktury i reguł podobną do gry w szachy. Wiek XVIII i XIX charakteryzuje się rozwojem logiki w dwóch nurtach: psychologicznym - sprowadzenie reguł myślenia do pewnych prawidłowości psychicznych i formalnym - potraktowanie reguł myślenia jako niezależnych od uwarunkowań psychicznych jednostek.

Psychologizm został przezwyciężony w XIX wieku w pracach B. Bolzano i E. Husserla. Nurt formalny zapoczątkował G. W. Leibniza wprowadzając do logiki symbole, na których można było dokonywać określonych operacji. Niemniej, praktycznie aż do czasów współczesnych dominowała - w sensie teoretycznym - logika nazw, podczas gdy logika zdań uprawiana była raczej sporadycznie. Podstawy współczesnej logiki formalnej stworzyli: włoski matematyk i logik G. Peano

wraz ze szkołą, której był twórcą, działającą w latach: 1890-1905, Frege (1893­1903) oraz B. Russell i A.N. Whithead, współautorzy fundamentalnego dzieła, zatytułowanego Principia Mathematica. Prace polskiej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej (S. Leśniewski, S. Łukasiewicz, A. Tarski, L. Chwistek, A. Lindenbaum, K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński) doprowadziły do powstania wielu oryginalnych rozwiązań z zakresu logiki, a także stały się punktem wyjścia do sformułowania wielu pogłębionych teoretycznie pytań i problemów.

Def. 1.1. L o g i k a to nauka o analizie języka, formach poprawnego myślenia, obowiązujących niezależnie od konstrukcji psychofizycznej i treści psychicznych jakiegokolwiek podmiotu oraz o czynnościach badawczych (np. definiowanie, klasyfikowanie, uzasadnianie).

Do najważniejszych z a d a ń, jakie stawia się obecnie przed humanistami w zakresie nauki logiki, zalicza się m.in. następujące:

• Znajomość funkcji poszczególnych wyrażeń języka, co powinno owocować precyzją wypowiadania się.

• Znajomość błędów logiczno-językowych i idąca za tym umiejętność ich unikania.

• Umiejętność odróżniania poprawnych schematów uzasadniania od niepoprawnych i stosowania wyłącznie tych pierwszych.

• Umiejętność poprawnego definiowania pojęć.

• Umiejętność poprawnej klasyfikacji dowolnych obiektów ze względu na przyjęte kryteria klasyfikacyjne.

Powyższe zadania szczególnie ważne są w dobie panującej c y w i l i z a c j i k o n s u m p c y j n ej, gdzie reklama i urabianie w jej efekcie postawy konsumenckiej, stanowi szczególnie wyeksponowane ogniwo oddziaływań medial-nych. Co gorsza, mass-media lansują nader często - ze względów komercyjnych - mętniactwo jako normę intelektualną i wzór do naśladowania. Żyjemy ponadto w e p o c e i n f o r m a c y j n ej - wieku fascynacji multimedialnymi środkami przekazu, opartymi na technice obrazkowej. Pojawiają się nawet głosy o rychłym schyłku przekazu werbalnego opartego na strukturach logicznych. W tej sytuacji nauka logiki winna dostarczać uporządkowanej wiedzy, która umożliwiałaby właściwe rozeznanie się i krytyczne ustosunkowanie zarówno do cywilizacji konsumpcyjnej jak i epoki informacyjnej. Kultura logiczna stanowi bowiem zaporę przeciwko irracjonalizmowi i wszelkim manipulacjom informacyjnym.

Współczesna logika obejmuje trzy podstawowe działy: semiotykę, logikę formalną i ogólną metodologię nauk.

Def. 1.2. S e m i o t y k a to ogólna teoria znaków dowolnego rodzaju. Obejmuje s y n t a k t y k ę (analiza funkcji, jakie zachodzą między znakami w obrębie określonego systemu znaków), s e m a n t y k ę (analiza funkcji zachodzących między znakami a rzeczywistością, którą one reprezentują) oraz p r a g m a t y k ę (analiza funkcji, jakie zachodzą pomiędzy użytkownikami znaków).

Semiotyka (gr. semajnon - znak) jest ogólną teorią znaków dowolnego rodzaju. Obok terminu "semiotyka" na oznaczenie nauki o znakach używa się jeszcze dwóch synonimicznych nazw: "semiologia" i „semantyka”. Jako pierwsza [zob. Pelc J., 1982, s. 11] pojawiła się nazwa "semiotyka" w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego J. Locke'a z 1690 r. na oznaczenie rozważań poświęconych naturze znaków, którymi posługuje się nasz umysł chcąc lepiej poznać otaczające nas rzeczy i prze-kazać innym swą wiedzę o nich. Od czasu wystąpienia Ferdynanda de Saussure'a z koncepcją strukturalizmu lingwistycznego, w krajach romańskich na oznaczenie teorii znaku używa się nazwy "semiologia". Niektórzy, jak np. semiotyk włoski Umberto Eco, wykorzystują obie nazwy, ale dla oznaczenia dwóch odmiennych płaszczyzn dociekań. Tak więc przez semiologię Eco rozumie ogólną teorię porozumiewania się za pomocą pewnych systemów znaków, a przez semiotykę - sformalizowane systemy znaków.

Trzeci z synonimicznych wyrazów określających ogólną teorię znaków - ,,semantyka" pojawił się w koncepcji kategorii semantycznych E. Husserla (1859-1938). Został on przejęty przez przedstawicieli filozoficznej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, występował w Elementach teorii poznania, logiki formalnej i meto-dologii nauk Tadeusza Kotarbińskiego i stąd bierze się to, że dominował po lata sześćdziesiąte w polskiej literaturze logicznej.

Obok znaczenia semantyki synonimicznego z "semiotyką" i "semiologią", pojawiło się w latach trzydziestych za sprawą światowej sławy polskiego logika (uczonego najczęściej cytowanego w naukowej literaturze światowej XX wieku spośród wszystkich polskich uczonych) Alfreda Tarskiego - węższe znaczenie "semantyki". W artykule O ugruntowaniu naukowej semantyki [Tarski A. PF, XXXIX/1, s. 50] czytamy:

Terminem "semantyka" będziemy się tu posługiwali w sensie nieco węższym, niż się to zazwyczaj czyni: przez semantykę będziemy rozumieli ogół rozważań tego rodzaju, które - mówiąc ogólnikowo i niezbyt ściśle - wyrażają pewne związki między wyrażeniami języka a przedmiotami, o których w tych wyrażeniach mowa. Jako typowe przykłady pojęć z zakresu semantyki wystarczy przytoczyć pojęcia oznaczania, spełniania, definiowania.

Charles Morris w 1938 r. wprowadził trzy wymiary tzw. procesu semiozy, tj. nadawanie, przetwarzanie i odbieranie znaków. Od tego czasu utrwaliło się rozróżnianie semantyki w sensie szerszym, synonimicznym z semiotyką i w sensie węższym jako jednego z trzech działów - poza syntaktyką i pragmatyką - semiotyki.

Def. 1.3. L o g i k a f o r m a l n a to teoria form poprawnego wnioskowania, opartego na wynikaniu logicznym jednych zdań z innych zdań o określonej budowie. Obejmuje rachunek nazw, rachunek zdań oraz rachunek kwantyfikatorów (predykatów).

Logika formalna dokonuje analizy dotyczących wzajemnych relacji pomiędzy nazwami lub zdaniami (tradycyjna koncepcja logiki formalnej) bądź analizy tego typu wzbogacone o interpretacje odniesień przedmiotowych (współczesna koncepcja logiki formalnej).

Kazimierz Ajdukiewicz w artykule Logika, jej zadania i potrzeby w Polsce współczesnej [Ajdukiewicz K., 1985, t. n, s. 130] wskazał na znamienny rys współczesnej logiki formalnej. Odchodzi się mianowicie od koncepcji logiki formalnej jako teorii form poprawnego wnioskowania na rzecz takiej koncepcji, w której traktowana jest ona jako maksymalnie ogólna teoria rzeczywistości. Takie podejście jest uprawnione, ponieważ formuły, które logika formalna analizuje, mogą być ze względu na swą prawdziwość formalną, spełniane przez dowolne przedmioty, bez względu na to do jakiego poziomu ontycznego uniwersum, rzeczywistości szeroko rozumianej, one należą.

W bliskim związku z logiką formalną pozostaje teoria zbiorów (teoria mnogo­ści) oraz teoria relacji. Jednakże ze względu na wszechstronność zastosowań owych teorii na ogół włącza się je w obręb logiki formalnej (w sensie szerszym).

Def. 1.4. M e t o d o lo g i a o g ó l n a to nauka o metodach i technikach ba­dawczych, a więc o czynnościach dokonywanych przez naukowców w procesie uzyskiwania wiedzy (metodologia pragmatyczna) oraz nauka o rezultatach działal­ności poznawczej naukowców (metodologia apragmatyczna).

Podział na metodologię pragmatyczną i apragmatyczną wprowadził Kazimierz Ajdukiewicz rozdzielając w ten sposób zakresy dociekań prowadzone pod różnymi szyldami, raz jako podpadające pod filozofię nauki, innym razem pod metodologię.

Metodologia p r a g m a t y c z n a obejmuje: 1) typy czynności wykonywane przy upra­wianiu nauk oraz ich analizę, doprowadzającą do definicji zdających sprawę z tego, na czym czynności te polegają, 2) opis procedury naukowej (w ogólnych zarysach) stosowanej w różnych naukach, 3) dopatrywanie się zadań, do których wykonania, świadomie lub nieświadomie, zdą­żają uczeni specjaliści różnych nauk, i opieranie na tym kodyfikacji norm poprawnego postępo­wania w naukach (Ajdukiewicz K., 1974, s. 175).

Metodologia a p r a g m a t y c z n a odnosi się do badań nad rezultatami nauki: jest więc ( ... ) nauką - pojętą nie jako rzemiosło uczonych, lecz jako wytwór ich zabiegów poznawczych (zrealizowanych lub choćby tylko możliwych) (Ajdukiewicz K., 1974, s. 177).

Należy odnotować, że współczesna logika, poza podstawowymi działami wska­zanymi powyżej, obejmuje również szereg tzw. r a c h u n k ó w n i e k l a s y c z ­n y c h , Należą do nich m.in, następujące logiki: deontyczna, modalna, erotetyczna czyli wielowartościowa.

• Logika deontyczna - sformalizowana teoria, w której występują tzw. stałe de-ontyczne: „jest obowiązkowe to, że…”, „jest dozwolone to, że…”, „jest zakazane to, że…”. Pierwsze systemy logiki deontycznej zostały sformułowane w połowie XX wieku przez G.H. von Wrighta i J, Kalinowskiego.

• Logika modalna - sformalizowana teoria, w której występują tzw. stałe mo­dalne: "jest możliwe, że.,," oraz „jest konieczne, że ...". Scholastycy wprowadzili rozróżnienie m o d a l n o ś c i d e d i c t o - odnoszącej się do całego zdania (np. Możliwe, że student zda logikę) oraz m o d a l n o ś c i d e re - odnoszącej się do faktu wskazanego przez orzeczenie (np. Student może zdać logikę). Współczesna logika modalna analizuje jedynie modalności de dieto.

• Logika erotetyczna -logika pytań; jej pionierem był K. Ajdukiewicz. Zdaniom pytajnym nie przysługuje prawdziwość ani fałszywość. Niemniej logików intere­suje struktura pytań ze względu na szeroki zakres ich stosowania.

• Logika wielowartościowa - sformalizowana teoria zdań w sensie logicznym, którym - oprócz dwóch wartości logicznych: prawdy i fałszu - może przysługiwać więcej wartości. Logikę klasyczną, dwuwartościową można zinterpretować jako fragment logiki wielowartościowej, w której przyjmuje się tylko dwie skrajne spo­śród wielu dopuszczalnych wartości logicznych.

2. ZAGADNIENIE ZNAKU

2.1. Pojęcie znaku i jego współczesne interpretacje

Przedmiot dociekań semiotyki poszczycić się może tradycją sięgającą czasów starożytnych [zob. Pelc J. 1982, s. 37]. Pojęciem znaku interesowali się filozofowie, gdy pytali o relacje między słowami a rzeczami; retorowie, bo chcąc przekonywać słuchaczy swą wymową, starali się poznać tajniki słów (znaki językowe), mimiki i gestów (znaki wzrokowe), wreszcie modulacji głosu (znaki słuchowe); lekarze ­aby trafnie diagnozować, starali się poznać i opisać symptomy chorób.

Jerzy Pelc w pracy Wstęp do semiotyki [1982, s. 65-67] klasyfikuje definicje znaku wedle kryterium charakteru znaku rozróżniając znaki traktowane jako zjawi­ska psychiczne, fizyczne, hybrydowe i o charakterze mieszanym.

• Znak jako zjawisko psychiczne jest połączeniem elementu znaczącego i ele­mentu znaczonego (Ferdynand de Saussure). Na przykład napis książka będzie no­śnikiem elementu znaczącego, a zbiór wszystkich książek - nośnikiem elementu znaczonego; przy czym obydwa nośniki odwzorowują się w świadomości człowie­ka jako swoiste byty psychiczne.

• Znak jako zjawisko fizyczne jest bodźcem poznawalnym na drodze doznań zmysłowych: "Znak jest więc podnietą, a psychologowie powiedzą bodźcem, które­go działanie na organizm wywołuje pamięciowy obraz rzeczy" [Guiraud P. 1976, s. 13]. Do tej grupy należałoby zaliczyć również definicję podaną przez Ziembiń­skiego: "Znakiem w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to, iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli o określonej treści" [Ziembiński Z., 1976, s. 12]. Nie sam układ rzeczy czy zjawisko zatem przesądza o przynależności do sfery znaków, lecz jego połączenie z określonymi regułami znaczeniowymi.

• Znak jako zjawisko hybrydowe - dające się opisać w kategoriach fizykalnych, na drodze empirycznej i będące zarazem elementem czyjejś świadomości.

• Znak jako zjawisko fizyczne lub psychiczne - znaki mają charakter mieszany; jedne znaki mają charakter fizyczny, a inne - psychiczny. Ten pogląd na istotę znaków reprezentowany jest najliczniej; wybitnym jego przedstawicielem jest Charles S. Peirce, który w pracy Semiotyka i Znaczenie pisał tak oto: "Znak defi­niuję jako coś, co zostało określone przez coś innego, zwanego jego przedmiotem, i co w określony sposób działa na człowieka - działanie to nazywam interpretantem - tak iż ów reprezentant zostaje wskutek tego określony przez ów przedmiot" [zob: Pelc J., 1982, s. 67].

Dla naszych celów przyjmiemy następującą definicję.

Def. 2.1. Z n a k i e m nazywać będziemy dowolny obiekt x (element oznaczający) reprezentujący inny obiekt y (element oznaczany) o ile spełnione są łącznie trzy następujące warunki [rys. 1].

(1) Obiekt x jest postrzegalny zmysłowo.

(2) Istnieje określona funkcja znakotwórcza, ustalająca związek pomiędzy ­obiektem x (elementem oznaczającym) a obiektem y (elementem oznaczanym).

(2) Obiekt x jest ustalonym komunikatem, czyli określonym przekazem informacji między nadawcą i odbiorcą.

Nadawca obiekt x (element oznaczający- znak) Odbiorca

obiekt y (element oznaczany)

Rysunek 1. Sytuacja znakotwórcza

W kontekście tych warunków stwierdza się ponadto, że znakom przeźroczystość semantyczna, oznacza, że znak nie zatrzymuje uwagi na samym sobie, lecz skierowuje uwagę odbiorcy ku temu, do czego się odnosi, a więc na element oznaczany.

Istnieje wiele typologii znaków. Przykładowo, wedle P. G u i r a u d a (1976, s.17) znaki należą do jednego z czterech podstawowych typów.

Znaki naturalne - uznane i sklasyfikowane przez naukę i technikę. Opierają się one na występujących w przyrodzie związkach między zjawiskami (np. skojarzenie chmura - deszcz).

Znaki ikoniczne (obrazowe, przedstawiające) - odtwarzają cechy rzeczy; należą do świata sztuki. Malarstwo odtwarza linie i kolory, rzeźba - masę i objętość rze­czy, zaś muzyka - stosunki ilościowe, wysokościowe i czasowe poszczególnych dźwięków.

Znaki symboliczne - służące do porozumiewania się, kojarzone w sposób umowny (dowolny) z rzeczami przez siebie oznaczanymi.

Znaki ikoniczno-symboliczne - służą do porozumiewania się, ale w taki sposób, że istnieje pewne skojarzenie między znakiem a rzeczą przez niego oznaczaną (np.kody społeczne, obrzędy, mody).

Niektórzy semiotycy silnie zarysowują opozycję znaków naturalnych (oznak, symptomów) i sztucznych. Pierwsze opierają się na naturalnych związkach między zjawiskami przyrody (np. chmura jest oznaką burzy), podczas gdy drugie są wytworem ludzi i służą do porozumiewania się. Jedni badacze znaki naturalne zali­czają do znaków w sensie semiotycznym, inni przeciwstawiają się temu. Jeżeli jednak zaakceptujemy definicję znaku, w myśl której niezbędnym warunkiem tego. aby jakiś obiekt był znakiem jest to, by pewien obiekt był ustalonym komunikatem, to jasne staje się, że znak naturalny (oznaka) sam w sobie nie może funkcjonować

jako znak w sensie semiotycznym. Dopuszczenie takiej możliwości powoduje ko­nieczność "przeinterpretowania" oznak tak by były spełnione warunki definicyjne znaku, a następnie wystarczy zaliczyć je do któregoś z wyróżnionych rodzajów znaków.

Podział znaków wraz ze wskazaniem dziedziny zastosowania zawiera tabela 1 .

RODZAJ ZNAKÓW		KRYTERIUM	DZIEDZINA	PRZYKŁADDYDY
		REPREZENTAcn	ZASTOSOWANIA
	językowe (nazwy)	konwencj a językowa	przekaz bezpośredni	tablica, kreda
IDENTYFIKATORY	pozajęzykowe	konwencja	umowny przekaz	gest, moda
		pozajęzykowa	pośredni
	artystyczne	reguły artystyczne	sztuka	rzeźba, obraz
IKONOGRAFY	pozaartystyczne	podobieństwo	schematyczny	znak drogowy
			przekaz bezpośredni
	notacyjne	konwencja notacyj na	nauka, technika	operator
SYMBOLE	pozanotacyjune	tmdycja kulturowa	przekaz kulturowy	Nike, sowa
	(kulturowe)

Tabela 1. Podział znaków [Źródło: opracowanie własne]

Identyfikatory

• Językowe - oparte są na konwencji (umowie) i wchodzą w zakres języków do­wolnego rodzaju języka etnicznego lub sformalizowanego), tj. zbioru takich wyra­żeń (akustycznych bądź graficznych), które zbudowane są zgodnie z określonymi regułami oraz przyporządkowane są jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej. Identy­fikatory językowe są tożsame z dowolnymi nazwami występującymi w obszarze języka.

• Pozajęzykowe - oparte na konwencji przyporządkowującej dowolnym obiek­tom y określone obiekty x. Do identyfikatorów pozajęzykowych należy zaliczyć tzw. ,język ciała" (ang. body language), gesty, sygnalizację flagową, kody kre­skowe itp.

Ikonografy

Artystyczne - dzieła sztuki, czyli odwzorowane w określonym tworzywie ­zgodnie z ustalonymi w obrębie pewnej szkoły artystycznej - fragmenty rzeczywi­stości obiektywny lub intencjonalnej jak to ma miejsce w przypadku sztuki abs­trakcyjnej.

• Pozaartystyczne - oparte na podobieństwie z pewnymi obiektami lub sytu­acjami odwzorowania fragmentów rzeczywistości obiektywnej.

Symbole

• Notacy!ne - wyrażenia językowe zastępujące ciąg innych wyrażeń, przez co uzyskuje się ekonomię wypowiedzi oraz ich przejrzystość. Szczególne znaczenia w logice formalnej mają symbole zwane operatorami. Na ogół w logice definiuje się

je jako wyrażenia wiążące zmienne czy też ustalające ilość odpowiedników pozaję­zykowych dla danej nazwy. Innymi słowy, to takie wyrażenia językowe, które wskazują na to, czy dana wypowiedź dotyczy wszystkich obiektów danego rodzaju, czy tylko niektórych. N a przykład w zdaniu: Niektórzy studenci uczą się pilnie ope­ratorem będzie wyrażenie językowe niektórzy.

• Pozanoiacyjne (kulturowe) - określone obiekty wyróżnione ze względu na trady­cję kulturową w obrębie pewnych grup społecznych. Na przykład w tradycji juda­istycznej symbolem wyrzeczenia się czegoś dla doraźnego zysku, niewspółmiernego z wartością rzeczy utraconej, jest soczewica. Dlatego, że Ezaw, syn Izaaka i Rebeki, sprzedał Jakubowi, swemu bratu, prawo pierworództwa za garnek soczewicy.

2.2. Funkcje semiotyczne znaku

2.2.1. Funkcje syntaktyczne

Funkcje syntaktyczne dotyczą stosunków, jakie zachodzą pomiędzy znakami w obrębie dowolnego systemu znaków.

R e g u ł y f o r m o w a n i a - określają, jak łączyć znaki w całości bardziej złożone, tak by w rezultacie otrzymywać całości sensowne. W dziedzinie wyrażeń językowych do tego typu reguł należą przede wszystkim reguły konstrukcji po­zwalające proste wyrażenia łączyć w wyrażenia złożone i przypisywanie im wła­ściwej kategorii syntaktyczno-semantycznej (zob. 2.5.2.).

R e g u ł y t r a n s f o r m a c j i - określają, w jaki sposób dokonywać prze­kształceń w obrębie systemu znaków, by wychodząc od jednych znaków otrzymywać inne z jednoczesnym zachowaniem własności charakteryzujących znaki wyjściowe. W obrębie rachunku zdań przykładem mogą być tzw. reguły dowodowe, które pozwalają na dedukcję pewnych zdań z uprzednio przyjętych jako aksjomaty bądź służą do sprawdzania poprawności formalnej formuł rachunku zdań (zob. 4.2.2.).

2.2.2. Funkcje semantyczne

Do podstawowych funkcji semantycznych - opisujących stosunki pomiędzy znakami a rzeczywistością, do której się odnoszą - zalicza się na ogół desygnowa­nie, denotowanie i konotowanie .

• Desygnowanie - dany znak spełnia funkcję desygnowania (reprezentowa­nia) wówczas, gdy reprezentuje on pewien poszczególny obiekt oraz istnieje pro­cedura pozwalająca wyróżnić ten obiekt spośród szeregu innych.

Def. 2.2. D e s y g n a t e m znaku jest każdy poszczególny obiekt, który jest reprezentowany przez ten znak.

Np. Desygnatem identyfikatora językowego (nazwy) krzesło jest każdy kon­kretny egzemplarz krzesła (desygnat empiryczny) istniejący w określonym czasie i znajdujący się w ściśle określonym miejscu. Desygnat nazwy Szklana Góra jest zerowy (nazwa pusta).

• Denotowanie - dany znak spełnia funkcję denotowania (oznaczania) wów­czas, gdy wskazuje na zbiór swoich desygnatów, na pewien przedmiot abstrakcyjny, złożony z tych desygnatów, które istniały, istnieją lub będą istnieć w przyszłości.

Def. 2.3. D e n o t a c ją (zakresem, ekstensją) znaku jest zbiór wszystkich możliwych desygnatów danego znaku przy danym jego znaczeniu.

Np. Denotacją nazwy (identyfikatora językowego) człowiek są wszyscy ludzie, którzy kiedykolwiek żyli, obecnie żyją lub będą żyć w przyszłości.

Z funkcją denotowania (oznaczania zakresu), zwłaszcza w odniesieniu do nazw, związany jest błąd mętności semiotycznej zwany nieostrością· Zakres (denotacja) nazwy jest nieostry, gdy nie wiadomo dokładnie, które desygnaty podpadają pod daną nazwę. Środkiem zaradczym jest podanie definicji tej nazwy [zob. 10.1.].

• Konotowanie - dany znak spełnia funkcję konotowania (znaczeniową) wówczas, gdy odzwierciedla zbiór cech charakterystycznych dla desygnatu, który jest reprezentowany przez ten znak.

Def. 2.4. K o n o t a c j ą (znaczeniem, intensją, pojęciem w sensie semiotycz­nym, treścią charakterystyczną) znaku nazywamy zbiór cech charakterystycz­nych, na które wskazuje dany znak, mianowicie takich, że przysługują one każde­mu desygnatowi danego znaku i nie przysługują żadnym innym obiektom.

Np. Konotacją nazwy "człowiek" jest - wedle Arystotelesa - rozumność i bycie uspołecznionym.

Z funkcją konotacji (znaczenia), zwłaszcza w odniesieniu do nazw, związany jest błąd mętności semiotycznej zwany niewyraźnością. Polega on na tym, że nie zostały podane bądź trudno określić podstawowe cechy budujące konotację (znaczenie, treść) danej nazwy. Środkiem zaradczym - podobnie jak w odniesieniu do wyrażeń nieostrych - jest zdefiniowanie tej nazwy (zob.).

W odniesieniu przede wszystkim do nazw (identyfikatorów językowych) bardzo ważne jest to, aby w obrębie treści charakterystycznej nazwy odróżniać jej treść konstytutywną od treści konsekutywnej.

T r e ś ć k o n s t y t u t Y w n a (lac. constituere - ustanawiać) danej nazwy to minimalny zbiór cech charakteryzujących każdy z desygnatów tej nazwy. Na przy­kład nazwa kwadrat posiada następujące cechy konstytutywne: (1) płaskość, (2) prostokątność, (3) czworoboczność, (4) równoboczność. We współczesnych pró­bach dookreślenia treści konstytutywnej często rezygnuje się z tradycyjnej tenden­cji absolutystycznej, zmierzającej do uchwycenia względnie trwałego zestawu cech, odwołuje się natomiast do pewnych założeń o charakterze epistemologicz­nym, które treść konstytutywną starają się relatywizować do aktualnego stanu wie­dzy w ramach przyjętego paradygmatu badawczego.

T r e ś ć konsekutywna (łac. consequere - następować po czymś) danej nazwy to zbiór cech wynikających z treści konstytutywnej. Na przykład nazwa ,,kwadrat" posia­da następujące cechy konsekutywne: (1) posiadanie równych i wzajemnie prostopa­dłych przekątnych. (2) wpisalność w koło, (3) opisalność na kole.

Należy zdawać sobie sprawę z tego, że dla znacznej części nazw języka etnicz­nego jest bardzo trudno w sposób jednoznaczny podać ich treść charakterystyczną, a nader często jest to przedsięwzięcie zgoła niewykonalne. Rozpatrzmy dla przy­kładu nazwę "krzesło". Każde krzesło niewątpliwie posiada takie oto cechy: ce­cha 1.: bycie meblem, cecha 2: posiadanie czterech nóg, cecha 3: posiadanie siedzisz­cza, cecha 4: posiadanie oparcia. Zauważmy następnie, że dwie pierwsze cechy są wspólne dla krzeseł i niektórych stołów (stoły mogą mieć np. trzy nogi), cechę 3 krzesła dzielą m.in. z taboretami, a cechę 4 - z kanapami. W sytuacjach, w których istnieją poważne kłopoty z precyzyjnym ustaleniem treści charakterystycznej na­zwy, wystarczy postępować zgodnie z postulatem nakazującym określać cechy tak, aby w sposób możliwie dostępny przybliżać się do jej zawartości znaczeniowej.

Z n a c z e n i e zostało zdefiniowane jako zespół cech charakterystycznych, przysługujących wszystkim możliwym egzemplarzom danego znaku. Ujęcie takie stanowi jedno z wielu spotykanych w semiotyce i nosi nazwę konotacyjnej teorii znaczenia. Pojęcie "znaczenia" należy do fundamentalnych, ale też i przysparzają­cych wiele kłopotów interpretacyjnych, i stąd bierze się to, że funkcjonuje w se­miotyce wiele jego teorii. Do ważniejszych, dobrze ugruntowanych w literaturze

przedmiotu, należałoby zaliczyć - obok teorii konotacyjnej - także asocjacyjną i intencjonalną.5

• Konotacyjna teoria znaczenia - znaczeniem danego znaku jest zespół cech charakterystycznych dla jego zakresu (denotacji). Cechy charakterystyczne, o któ­rych mowa, to pewne właściwości obiektów realnych; należą więc do odmiennej dziedziny niż same znaki. Konotacyjna teoria znaczenia wiąże się z nazwiskiem J. S1. Milla (1806-1873). Tytułem przykładu tak oto zdefiniował on znaczenie nazwy człowiek:

Słowo "człowiek" oznacza Piotra, Jana, Janinę i nieokreśloną liczbę innych jedno­stek, których - wziętych jako klasa - jest ono nazwą. A stosuje się ta nazwa do nich dlatego, że te jednostki posiadają pewne cechy, i stosuje się ją właśnie dlatego, żeby wskazać, że te jednostki dane cechy posiadają. Tymi cechami są, jak się zdaje: ciele­sność, życie zwierzęce, rozumność oraz pewien kształt zewnętrzny, który dla odróż­nienia nazywamy kształtem ludzkim. Wszelka rzecz istniejąca, która posiada wszyst­kie te cechy, byłaby nazwana człowiekiem (Mill J. St., System logiki dedukcyjnej i in­dukcyjnej, Warszawa 1962, t. I, s. 50).

• Asocjacyjna teoria znaczenia - znaczeniem danego znaku jest pewne przeżycie psychiczne kojarzone z rym znakiem. Klasyczne sformułowanie pochodzi od Loc­ke'a (1632-1704):

Przez ustawiczne powtarzanie powstaje tak ścisłe powiązanie między określonymi dźwiękami i odpowiadającymi im ideami, że nazwy, skoro tylko się je usłyszy, pra­wie tak samo szybko wywołują pewne idee, jak gdyby faktycznie pobudzały zmysły te właśnie rzeczy, które zdolne są je wywoływać" (Locke J., Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Warszawa 1955, t. II, s. 17).

Koncepcja ta utrwalona została przez dziewiętnastowieczną psychologię opartą w znacznej mierze na asocjacjonizmie.

• Intencjonalna teoria znaczenia - znaczeniem danego znaku jest pewien przedmiot idealny, ku któremu każdorazowo kieruje się intencja znaczeniowa oso­by poznającej. Teoria intencjonalna powstała na gruncie fenomenologii E. Husserla (1859-1938), gdzie pojęciem centralnym było pojęcie "intencjonalności" - skiero­wania umysłu na jakiś przedmiot. Przeżycia psychiczne Husserl dzielił na intencjo­nalne (np. spostrzeganie, sądzenie) i nieintencjonalne (np. wrażenia zmysłowe). Do przeżyć intencjonalnych zaliczył także odbieranie przez ludzi różnych znaków; przy czym sam proces odbierania jest dwuelementowy - jeden akt psychiczny na-

5 Czasami teorie: asocjacyjną, konotacyjną i intencjonalną zalicza się do klasy t e o r ii d e fi o t a ­c y j n y c h , a to z tego powodu, ze umieszczają one znaczenie znaku poza samym znakiem, w rzeczywistości od niego różnej. Przeciwstawia się im t e o r i e z n a k o we, do których należy operacyjna - wiążąca znaczenie ze sposobem użycia znaków i intensjonalna - dwa znaki mają takie samo znaczenie, jeśli posiadają taką samą strukturę intensjonalną (treściową).

kierowany jest na znak, a drugi, zwany intencją znaczeniową - na przedmiot ideal­ny utożsamiany ze znaczeniem tego znaku.

Teorię Husserla zmodyfikował polski fenomenolog, uczeń Husserla - Roman Ingarden (1893-1970). Według ingardenowskiej teorii znaku znaczenie nie stanowi przedmiotu idealnego, lecz tzw. przedmiot intencjonalny, czyli wytwór psychiki. O ile zatem przedmioty idealne w rozumieniu Husseria leżą poza kontinuum czaso­przestrzennym, o tyle przedmioty intencjonalne w rozumieniu Ingardena mają swój początek czasowy, gdyż ich źródło tkwi w aktywności ludzkiej psychiki.

Stosunek denotacji (zakresu) do konotacji (znaczenia)

1. Denotacja a konotacja. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż nie ma prostej analogii między zakresem nazw a ich znaczeniem. Po pierwsze - pewne znaki mo­gą mieć tę samą denotację, lecz różną konotację (ten sam zakres, ale znaczenie różne); mogą być równoważne (zamienne), ale nie równoznaczne. Będzie tak np. w przypadku pary nazw: matka Zygmunta Augusta i żona Zygmunta Starego, gdyż obydwie odnoszą się do królowej Bony, ale znaczą zupełnie coś innego. Po drugie ­pewne znaki mogą mieć tę sarną konotację (z zastrzeżeniem trudności związanych z wyznaczaniem treści charakterystycznej), lecz różną denotację (to samo znaczenie, lecz zakres różny); mogą być równoznaczne, ale nie równoważne (zamienne). Przy­kładem może być para cech: C1 - "napędzany benzyną", C2 - "służący do przemiesz­czania się", które przysługują m.in. desygnatom nazw: samochód, motocykl, samolot. Po trzecie - pewne znaki mogą mieć tę samą denotację i tę samą konotację (ten sam zakres i to samo znaczenie); mogą być równoważne (zamienne) i równoznaczne zarazem. Jako przykład może posłużyć para nazw: samochód - auto.

W odniesieniu do identyfikatorów językowych (nazw) zwykło się mówić o dwóch klasach nazw ze względu na stosunki między zakresami nazw a ich znacze­niami - klasie nazw równoznacznych (synonimicznych) i różnoznacz­nych (polisemicznych). Przy czym nazwy różnoznaczne mogą być bliskoznaczne, przeciwstawne (antonimiczne) bądź odmiennoznaczne.

A. N a z w y rów n o z n a c z n e (synonimiczne) - mają takie samo znaczenie (treść); ta sama treść może być wyrażana za pomocą przynajmniej dwu różno­kształtnych nazw (np. lingwistyka -językoznawstwo; małżonek - mąż). Ze względu na stosunki między zakresami nazw [zob. 3.1.3.] wyrażenia synonimiczne zawsze są zamienne; zakres nazwy małżonek jest taki sam jak zakres nazwy mąż.

B. N a z w y b l i s k o z n a c z n e - mają zbliżone znaczenie (np. ładny, piękny, śliczny). Ze względu na stosunki między zakresami nazw wyrażenia bliskoznaczne na ogół pozostają w stosunku podrzędności lub nadrzędności.

C. N a z w y p r z e c i w s t a w n e (antonimy) - mają przeciwstawne znaczenie; są to pary słów związane ze sobą semantycznym kontrastem. Mogą określać biegu­nowe realizacje wskazywanej przez te nazwy cechy (np. bogaty - ubogi, duży ­mały), dopełniać się znaczeniowo (np. ojciec - matka, żonaty - kawaler, drogo ­tanio) bądź też mogą nazywać przeciwstawne działania (np. zginać - prostować, trafiać - chybiać). Ze względu na stosunki między zakresami nazw wyrażenia

przeciwstawne zawsze pozostają względem siebie w stosunku wykluczania prze­ciwnego (przeciwieństwa).

Nazw p r z e c i w s t a w n y c h (antonimicznych), związanych ze znaczeniami (konotacjami), nie należy plątać z nazwami p r z e c i w n y m i i s p r z e c z n y m i , związanymi ze stosunkami między zakresami nazw.

D. N a z w y o d m i e n n o z n a c z n e - mają odmienne znaczenia, ale nie są względem siebie przeciwstawne (np. student - sportowiec] rower - samochód). Ze względu na stosunki między zakresami nazw wyrażenia odmiennoznaczne mogą pozostawać względem siebie w stosunku nadrzędności, podrzędności, krzyżowania bądź wykluczania przeciwnego.

2. Specjalizacja znaku (ograniczanie, determinowanie) - polega na dodawaniu (~xh do treści charakterystycznej. Proces specjalizacji powoduje zawężenie zakresu maku zgodnie z regułą - im bogatsza w cechy treść charakterystyczna znaku, tym węższy jest jego zakres. Inaczej mówiąc, im więcej treści tym mniejszy zasięg, w jakim się ona przejawia. Na przykład z nazwą "dobry student" początkowo łączy­my tylko dwie cechy: CI - osoba umiejąca czytać, C2 - osoba posiadająca maturę. Następnie wzbogacamy ją o następne cechy: C3 - osoba o IQ powyżej 150, C4 ­osoba znająca co najmniej dwa języki obce. Oczywista, że wzbogacenie treści cha­rakterystycznej o kolejne cechy zawęziło zbiór studentów w porównaniu ze zbio­rem wyznaczonym przez dwie pierwsze cechy.

3. Generalizacja znaku (uogólnianie, abstrahowanie) - proces odwrotny do spe­cjalizacji; polega na pozbawianiu treści charakterystycznej pewnych cech. Proces ge­neralizacji powoduje rozszerzenie zakresu znaku zgodnie z regułą - im bardziej zubo­żona w cechy treść charakterystyczna znaku, tym szerszy jest jego zakres.

Prawo odwrotnej proporcjonalności treści i zakresów nazw ogólnych - nazwa nadrzędna zakresowo ma treść uboższą niż nazwa podrzędna.

2.2.3. Funkcje pragmatyczne

Pragmatyka opisuje wszelkie relacje zachodzące między znakami a ich użyt­kownikami. Funkcje, jakie pełni znak są tak zróżnicowane jak różnorodne są cele, do których znak bywa używany przez swoich użytkowników. W celu ogólnego rozeznania się w tej rozmaitości wyróżnimy funkcje doznakowe: kreatywne, per­ceptywne i interpretatywne oraz odznakowe: ekspresyjne, deklaratywne, psycho­wolitywne i behawioralne.

• Funkcje doznakowe - przebiegają w kierunku od nadawcy do znaku (kre­atywna) bądź od odbiorcy do znaku (perceptywna, interpretatywna):

Kreatywna - kreacja znaku przez nadawcę (wypowiedzi, twórczość artystyczna).

Perceptywna - percepcja znaku przez odbiorcę na poziomie doznań sensual­nych, przeżyć emocjonalnych, oglądu intuicyjnego bądź intuicyjnego wczucia.

Interpretatywna - interpretacja znaku przez odbiorcę w kontekście całokształtu znakowych funkcji semantyczno-pragmatycznych. Na przykład ktoś umawia się z kimś innym (osoby nie znają się), że gazeta Życie Warszawy trzymana w lewej ręce będzie znakiem rozpoznawczym. W tej sytuacji gazeta Życie Warszawy interpreto­wana jest właśnie jako "znak rozpoznawczy". Z kolei znak drogowy funkcjonuje jako znak w sensie semiotycznym wyłącznie w sytuacji, gdy umieszczony jest w sposób odpowiedni przy drodze. Jeżeli zaś umieszczony zostanie w szczerym polu lub w sali, w której naucza się przepisów ruchu drogowego - nie może być zinter­pretowany jako znak w sensie semiotycznym. Do istoty niektórych znaków należy to, że funkcjonują właściwie jedynie w określonych sytuacjach.

• Funkcje odznakowe - przebiegają w kierunku od znaku do nadawcy (eks­presyjna, deklaratywna) bądź od znaku do odbiorcy (psycho-wolitywna, behawio­ralna, performatywna) :

Ekspresywna - znak wyraża nadawcę w sposób nieświadomy (implicite). Tak więc artyści bardzo często w procesie twórczym wyrażają w swoich dziełach pew­ne treści i emocje nie zawsze przez nich samych uświadomione do końca. Krytycy sztuki i zwykli odbiorcy samodzielnie starają się dekodować ładunek semantyczno­emocjonalny i przesłanie, jakie zawierają dzieła sztuki.

Deklaratywna - znak wypowiada nadawcę w sposób świadomy (explicite).

Psycho-wolitywna - znak oddziałuje na sferę psychiczną odbiorcy, modyfikuje jego emocje bądź wolę. Oddziaływanie może być pozytywne jak w przypadku dzieł sztuki, które powodują przeżycia estetyczne sublimujące osobowość człowie­ka, ale może też być negatywne tak jak to się dzieje w przypadku prania mózgów na użytek np. reklamy. Reklama bowiem w swej wyrafinowanej formie nie ma na celu przekazanie informacji, lecz sprowokowanie do zakupu towarów; nie ma na­wet na celu przekonania odbiorcy, lecz wdrukowanie (ang. imprinting) w jego świadomość odpowiednich skojarzeń, gdyż emocje mają w strukturze ludzkiej pa­mięci mocniejszą pozycję niż intelekt. Co więcej, efekt prania mózgów wzmacnia kultura wizualna oparta na migocących obrazkach, kultura podlegająca prawom szumu informacyjnego, a nie prawom myślenia logicznego.

• Behawioralna - znak modyfikuje zachowanie odbiorcy. Na przykład znak dro­gowy "stop" wymusza na kierowcy (odbiorcy znaku) zatrzymanie pojazdu.

• Performatywna - ma zastosowanie przede wszystkim do wyrażeń językowych (sensownego zestawienia wyrazów określonego języka). Polega na wypowiedzeniu

tzw. performatywów (powiedzeń wykonawczych), czyli wyrażeń, które powodują ­przez sam fakt ich wypowiedzenia - stan rzeczy, o którym mówią. Na przykład, jeżeli ktoś wypowiada słowo "przysięgam", to tym samym dokonał przysięgi; wy­powiedź "zobowiązuję się” rodzi zobowiązanie, a wypowiedź "otwieram dyskusję" powoduje otwarcie dyskusji itp. Performatyw może być ważny (wypowiedziany przez określoną osobę w określonym miejscu i czasie) bądź nieważny (nie spełnia­jący wymaganych warunków). Teorię wyrażeń performatywnych zapoczątkował przedstawiciel brytyjskiej filozofii analitycznej 1. L. Austin (1911-1960).

ĆWICZENIA

(1) Wskazać desygnat, denotację i konotację następujących znaków.

Nazwa "ekierka".

Znak drogowy "zakaz skrętu w prawo".

Nazwa "człowiek".

(2) Czy poniższe zdania są prawdziwe czy fałszywe.

Desygnat jest to nazwa dowolnego znaku.

Denotacją znaku nazywamy zbiór jego cech istotnych.

Funkcja behawioralna znaku polega na tym, że znak wypowiada nadawcę w sposób nieświadomy.

(3) Przed wejściem do lasu, na polnej ścieżce, ustawiono znak drogowy "zakaz skrętu w lewo", mimo iż nie było tam żadnego skrętu. Czy w tej sytuacji ten znak funkcjonuje jako znak drogowy?

W niniejszej pracy są to rozdziały: 2. Zagadnienie znaku i 3. Kategorie syntaktyczno-semantyczne.

W lingwistyce nauka oznaczeniu wyrazów i ich zmianach zarówno w określonym przekroju czasowym, jak i w ich rozwoju historycznym, nosi nazwę s e m a z j o log i i.

W niniejszej pracy są to rozdziały: 4. Klasyczny rachunek zdań, 5. Klasyczny rachunek nazw, 6. Klasyczny rachunek kwantyfikatorów, 7. Rachunek zbiorów i 8. Rachunek relacji.

W niniejszej pracy są to rozdziały: 9. Rodzaje definicji, 10. Podział logiczny, partycja, typologia i 11. Za­gadnienia teorii uzasadniania.

, Zakres nazwy jest zbiorem w sensie dystrybutywnym [zob. 7.2.] - jego elementami są wszystkie i tylko te obiekty, które są desygnatami danej nazwy.

W językoznawstwie konotację rozumie się w ten sposób, że pewne nazwy nie tylko oznaczają bezpośrednie cechy swoiste dla swego desygnatu, ale również współoznaczają (konotują) inne nazwy, których desygnaty kojarzą się jakoś z desygnatem pierwszej nazwy (np. nazwa "biało-czerwona" konotuje nazwę "flaga Polski"). W stylistyce konotacja to tyle co współoznaczanie zbioru cech, które wtórnie kojarzą się z podstawowym znaczeniem danej nazwy, zazwyczaj ze względu na jej emocjonalną otoczkę (np."słowik" konotuje ,,noc majową” i „zapach czeremchy").

Pojęcie w sensie semiotycznym należy odróżniać od p oj ę c i a w s e n s i e p s y c h o log i c z n y m­- pewnego przeżycia myślowego wraz z jego treścią. Termin pojęcie bywa też używany na oznaczenie nazwy

-ogólnej denotującej pewne zbiory.

Treść charakterystyczną nazwy określa się też mianem t r e ś c i p e ł n ej.

12

---