Wstęp do psychologii ogólnej

Dr Alicja Grochowska

Wykład 3

SPOSTRZEGANIE

1. Organizacja procesów spostrzegania

• Asocjacjonizm vs strukturalizm

• Wyodrębnianie cech vs synteza percepcyjna

2. Ogólna charakterystyka spostrzegania

• Bufor sensoryczny, badania Sperlinga

• Podejście „z dołu do góry”

• Badania neurofizjologiczne nad wyodrębnianiem cech, Hubel i Wiesel

• Teoria rozpoznawania za pośrednictwem komponentów, Biederman

• Podejście „z góry na dół”

• Konstruktywizm. Zależność spostrzegania od kontekstu (kontekst zewnętrzny i kontekst wewnętrzny)

3. Kategoryzacja percepcyjna: model prototypowy

4. Złudzenia percepcyjne

1. Organizacja procesów spostrzegania

Asocjacjonizm (atomizm)

1. Wundt, Titchener

2. Prymat części nad całością.

• każda część jednakowo ważna;

• wpływ kontekstu na spostrzeganie poszczególnych elementów: dany element (np. barwę) można umieścić poza kontekstem i wtedy mamy do czynienia z rzeczywistym jego obrazem.

• Wrażenia są pierwotne, a spostrzeżenia wtórne (o tych cechach, które są ważne można mówić dopiero kiedy powstanie spostrzeżenie).

• Łączenie wrażeń w spostrzeżenia następuje na podstawie praw kojarzenia (Arystoteles):

• styczność w czasie

• łączenie ze sobą elementów, które współwystępują ze sobą albo łączy je następstwo czasowe;

• np. utwory muzyczne (poszczególne dźwięki składające się na melodię występują zawsze w ściśle określonej kolejności) czy mowa.

• styczność w przestrzeni

• łączenie ze sobą elementów sąsiadujących (prostokąt jest postrzegany jako prostokąt dzięki temu, że współwystępują ze sobą cztery kąty proste i cztery boki równoległe do siebie).

5. W polu percepcyjnym wszystkie części są jednakowo ważne.

6. Fizjologiczny mechanizm wyodrębniania cech pierwotnych - niewyjaśniony.

Strukturalizm (psychologia postaci)

1. Wertheimer, Koffka, Köhler

2. Prymat całości nad częściami.

• część jest spostrzegana w kontekście całości;

• to całość albo postać określa właściwości elementów, które wchodzą w jej skład; ten sam element w przypadku różnych spostrzeżeń staje się czymś zupełnie innym;

• wpływ kontekstu na spostrzeganie poszczególnych elementów: w warunkach naturalnych dany element (np. barwa) zawsze jest spostrzegany w pewnym kontekście (barwa czerwona zawsze jest barwą jakiegoś przedmiotu).

• Spostrzeżenia są pierwotne, a wrażenia można poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeżeń (z góry można wyodrębnić cechy zróżnicowane pod względem ważności).

• Wyodrębnianie całości następuje na podstawie zasad Wertheimera (mają one charakter wrodzony):

• bliskość

• podobieństwo

• wspólna droga

• dobra figura lub dobra kontynuacja

• domykanie

• ciągłość

• figura i tło

5. W polu percepcyjnym figura jest ważniejsza od tła.

6. Fizjologiczny mechanizm spostrzeżeń i ich spoiwa - niewyjaśniony.

Całość jest czymś więcej niż tylko sumą jej części.

Zasady Wertheimera

• bliskość

• 
  elementy położone blisko siebie w porównaniu z innymi, bardziej oddalonymi elementami, tworzą figurę

• podobieństwo

• elementy podobne są postrzegane jako pewna całość




• wspólna droga
  - elementy poruszające się w tym samym kierunku postrzegane są jako odrębna grupa

• dobra figura / dobra kontynuacja

• gdy grupa zbudowana jest wedle jednolitej zasady, łatwiej ją wyodrębnić niż wówczas, gdy te zasady są różne

• łatwiej wyodrębnić układy, które tworzą linię zamkniętą, niż układy otwarte

• preferowane są kształty proste, regularne








• domykanie

• system percepcyjny dodaje brakujące elementy i zamyka kształt niekompletnej figury







• ciągłość

• spostrzegamy raczej łagodną całość wzorca niż rozdzielność







• 
  figura i tło (odwracalność)

• Indianin i Eskimos jako zamienne figury i tła

• zmiana figury na tło zależy od nastawienia obserwatora

Rodzaje podejść w analizie procesów percepcji.

1. wyodrębnianie cech (doktryna „pojedynczego neuronu”)

• podkreśla ważność integrowania prostych elementów bodźca dla całości spostrzegania;

• proces „ z dołu do góry” (bottom up);

• od receptora do wyższych części danego analizatora zmysłowego.

spostrzeżenie

integracja

proste elementy bodźca

2. synteza percepcyjna

• podkreśla znaczenie tworzenia lub odkrywania przedmiotu w procesie organizacji percepcyjnej;

• łączy oczekiwania i nabyte doświadczenie zakodowane w strukturach poznawczych człowieka;

• proces „z góry na dół” (top down);

• szybka weryfikacja hipotez.

doświadczenie, oczekiwanie, kontekst, wiedza

bodziec

interpretacja (myślenie)

spostrzeżenie

Oba wymienione podejścia nie wykluczają się wzajemnie, a wręcz dobrze się uzupełniają, zarówno w tak zwanym wariancie informacyjnym (information-processing) do procesów spostrzegania, jaki i wariancie ekologicznym.

2. Ogólna charakterystyka spostrzegania

Bufor sensoryczny

• Inne nazwy: pamięć sensoryczna, pamięć ultrakrótkotrwała, rejestr sensoryczny lub w odniesieniu do zmysłu wzroku i słuchu - pamięć ikoniczna i echoiczna.

• Przechowuje w bardzo krótkim czasie (około 300 milisekund) pełny obraz spostrzeganego bodźca.

Badania Sperlinga nad charakterem pamięci sensorycznej (1960)

• problem: ilość informacji, jaką osoba testowana jest w stanie przechować w pamięci podczas pojedynczej fiksacji oka, czyli w czasie krótszym niż 170 milisekund;

• prezentowano pojedyncze zestawy liter, od 3 do 12 elementów w zestawie, w czasie 50 milisekund;

• w wyniku badań stwierdzono, że liczba zapamiętanych liter waha się od 4 do 5, i to niezależnie od ich całkowitej liczby w prezentowanym zestawie;

• na tym etapie badań Sperling nie mógł stwierdzić nic na temat charakteru pamięci sensorycznej, ponieważ zaobserwowany zakres spostrzeżonych liter mógł się odnosić nie tyle do wzrokowego systemu sensorycznego, co do pamięci krótkotrwałej;

• problem: w jaki sposób badać wzrokowe przetwarzanie określonego zestawu elementów, jeżeli ograniczenia pamięci krótkotrwałej uniemożliwiają przypomnienie więcej niż 4 lub 5 elementów?

• osoby badane miały nazwać litery znajdujące się tylko w jednym z trzech rzędów, zależnie od pojawienia się jednego z trzech dźwięków: wysokiego, pośredniego lub niskiego; dźwięki te odpowiadały kolejno górnemu, środkowemu i dolnemu rzędowi liter;

• Sperling zastosował sekwencję prezentacji bodźców, w której sygnał dźwiękowy następował bezpośrednio po prezentacji zestawu liter;

• osoby testowane bezbłędnie odczytywały z pamięci odpowiedni rząd liter - przesuwały swoją uwagę na reprezentacji zestawu znajdującej się we wzrokowej pamięci sensorycznej;

• rezultaty badań wskazują, że pamięć ikoniczna zawiera wszystkie litery w zestawie; jeżeli jednak czasowa odległość dźwięku następującego po ekspozycji bodźców zwiększa się (np. przekroczy 1 sek.), wówczas badani są w stanie odtworzyć tylko 50% spostrzeżonych liter; obraz bodźca w pamięci ikonicznej utrzymuje się bardzo krótko, w czasie 250-300 milisekund;

• czas trwania procesu przeglądania obrazu zestawu liter wraz z identyfikacją każdej litery i magazynowaniem w pamięci krótkotrwałej jest w sumie dłuższy niż czas przechowywania tego zestawu w pamięci sensorycznej; dlatego właśnie osoba badana mogła w krótkim czasie trwania tego obrazu odtworzyć niewielką liczbę jego elementów;

• określenie właściwości pamięci sensorycznej okazało się możliwe po zastosowaniu procedury metodologicznej omijającej ograniczenia pamięci krótkotrwałej.

Właściwości bufora sensorycznego

• obrazowa struktura

• badania Sperlinga: osobom testowanym prezentowano dwa szeregi bodźców w sposób analogiczny do wymienionej wcześniej procedury częściowego odtwarzania; w każdym szeregu znajdowały się dwie litery i dwie cyfry; osoby testowane bez problemu odczytywały z pamięci sensorycznej wszystkie elementy z określonego dźwiękiem szeregu, jeżeli wskazówka dźwiękowa pojawiła się tuz po ekspozycji zestawu bodźców;

• badania Eriksena i Collinsa (1967): osobom testowanym prezentowano następujące po sobie kolejno dwie bezsensowne figury (odległość czasowa między ich prezentacją nie może przekraczać 300 milisekund); wyniki badań wskazują, że w pamięci sensorycznej pozostaje obraz pierwszego bodźca, na który nakłada się bodziec drugi, co daje w efekcie złożony obraz;

• badania Banksa i Barbera (1977): bezbłędne odczytywanie przez osoby badane z pamięci sensorycznej liter określonego koloru, jeżeli po ekspozycji bodźców pojawiała się wskazówka dźwiękowa odpowiadająca danemu kolorowi

• pamięć sensoryczna zawiera tylko informację dotyczącą przestrzennej lokalizacji bodźca i jego fizycznych wymiarów, nie ma natomiast charakteru znaczeniowego.

• centralna lokalizacja

• badania Habera i Standinga (1969): badanym wielokrotnie prezentowano okrąg podczas 10-milisekundowych ekspozycji oddzielonych przerwami 200-milisekundowymi, w trakcie których nic nie pokazywano - badani spostrzegli bodziec w sposób ciągły; następnie ten sam okrąg prezentowano w 10-milisekundowych ekspozycjach naprzemiennie do jednego i drugiego oka, zachowując jego stałą lokalizację w przestrzeni - osoby testowane również spostrzegały bodziec w sposób ciągły pomimo 200-milisekundowymi przerw (bodziec docierał do danego oka po upływie 400 milisekund); zaobserwowana stałość spostrzeganego okręgu wskazuje na centralną lokalizację pamięci sensorycznej;

• informacja przechowywana w pamięci sensorycznej jest zlokalizowana w centralnej części układu nerwowego (a nie na siatkówce).

Wyniki badań Habera i Standinga pozwalają na wyraźne odróżnienie charakteru pamięci sensorycznej od innego zjawiska spostrzeżeniowego, nazywanego powidokiem.

Powidok

• obraz następczy spostrzegania;

• podobny do pamięci sensorycznej pod tym względem, że pobudzenie analizatora zmysłowego trwa jeszcze przez chwilę po zakończeniu działania bodźca;

• Massaro (1975) wykazał różnicę pomiędzy powidokiem a buforem sensorycznym: osoba testowana miała zamknięte jedno oko podczas jednosekundowego błysku światła w ciemnym pokoju, a następnie (już przy obu oczach otwartych) doświadczała obrazu następczego, jednak tylko w tym oku, które było stymulowane błyskiem - wyniki badań wskazują, że obrazy następcze w przeciwieństwie do centralnej lokalizacji pamięci sensorycznej, mają lokalizację peryferyjną i są określone właściwościami receptora wzrokowego.

Poza badaniami nad pamięcią sensoryczną analizatora wzrokowego prowadzono także eksperymenty badające pamięć echoiczną (analizator słuchowy).

Badania Darwina, Turvey'a i Crowder'a (1972):

• trzy szeregi liter i cyfr odczytywano z trzech różnych lokalizacji przestrzennych względem osób testowanych;

• bezpośrednio po ekspozycji bodźców następowała wskazówka wzrokowa określająca lokalizację tego szeregu liter i cyfr, który osoba badana miała powtórzyć - badani bezbłędnie powtarzali dany szereg, jeśli wskazówka pojawiała się bezpośrednio po prezentacji pełnego zestawu;

• wyniki badań pokazały, że specyficzność słuchowego bufora sensorycznego jest analogiczna do wzrokowego.




Podejście „z dołu do góry” (bottom up)


Z DOŁU DO GÓRY

Wyodrębnianie cech

Rozpoznawanie za pośrednictwem komponentów

• Proste elementy przedmiotów łączą się ze sobą tworząc złożony obraz spostrzeganego przedmiotu (łączenie widzialnych właściwości w kompletne formy).

• Informacja dostępna na poziomie receptorów - analizowana na wyższych piętrach układu nerwowego.

• Rozpoznawanie przez porównanie z wzorcem (poznawczą reprezentacją w pamięci).

• Detekcja niezmienników, czyli stałych właściwości spostrzeganego obiektu.

Wyodrębnianie cech

1. Podejście informacyjne (wyjaśnia proces tworzenia rzeczywistości na podstawie danych zmysłowych).

• Hubel i Wiesel (1979) - badania nad procesami percepcji w aspekcie integracyjnym (proste elementy przedmiotów łączą się ze sobą, tworząc złożony obraz spostrzeganego przedmiotu).

• badania fizjologii układu nerwowego pozwalają wnioskować, że wyodrębnianie cech jest kluczową zasadą przetwarzania wzrokowego;

• specyficzne neurony kory wzrokowej w mózgu stanowią reprezentację wzrokowego pola spostrzeżeniowego i odpowiadają przestrzennej lokalizacji przedmiotów zewnętrznych (reagują na zmieniającą się stymulację prezentowaną do specyficznych obszarów siatkówki odpowiadających tym neuronom);

• odkrycie różnych stopni specjalizacji, odpowiadających różnym stopniom złożoności bodźców znajdujących się w danym polu recepcyjnym;

• chociaż komórki nerwowe znajdujące się na coraz to wyższych poziomach okolicy projekcyjnej odpowiadają coraz to bardziej złożonym właściwościom bodźca, to każdy neuron korowy odbiera informację tylko z ograniczonej części pola recepcyjnego na siatkówce;

• różne kategorie neuronów reagują na różne elementy spostrzeganej rzeczywistości (na linie, kąty, ruchy, barwy) - neurony te nazywane są detektorami cech;

• do procesu integracji cech potrzebny jest wyższy poziom analizy percepcyjnej; proces ten dokonuje się w obszarze asocjacyjnym wzrokowej części kory mózgowej, w którym informacje z różnych części pola recepcyjnego są łączone w sposób pozwalający na całościową percepcję złożonych przedmiotów.

• Konorski (1969)

• integracja w obszarach asocjacyjnych kory mózgowej tworzy w procesie łączenia cech obrazy przedmiotów w postaci percepcji jednostkowych reprezentowanych przez jednostki gnostyczne (znajdujące się w polach gnostycznych).

• Biederman (1987) - rozpoznawanie za pośrednictwem komponentów

• geony - jednostki percepcyjne (analogiczne do pojęcia jednostek gnostycznych Konorskiego);

• proces rozpoznawania przedmiotu sprowadza się do rozkładania spostrzeganego obrazu na elementy percepcyjne, odpowiadające takim prostym i symetrycznym figurom jak sześciany, walce, kliny, stożki, kule i ich odpowiedniki o zakrzywionych kształtach;

• geony są proste i niezmienne ze względu na punkt widzenia (czyli rozróżnialne z różnych punktów widzenia);

• rozpoznanie przedmiotu dokonuje się przez jego porównanie z wzorcem, czyli poznawczą reprezentacją tego przedmiotu w pamięci (temple matching); przedmiot może być rozpoznany także wówczas, kiedy tylko część jego składowych elementów jest dostępna percepcyjnie i jedynie te elementy są dopasowywane do poznawczej reprezentacji przedmiotu.

• Niezmienniki - stałe cechy spostrzeganych obiektów (invariants)

• dzięki ich detekcji możliwe jest rozpoznawanie przedmiotu w sytuacji, kiedy jest on niekompletny (częściowo zakryty, zniekształcony);

• wysoka tolerancja na takie zmiany w rozpoznawaniu przedmiotu wskazuje na dużą wrażliwość systemu percepcyjnego w wykrywaniu niezmienników.

1. Podejście ekologiczne (wyjaśnia proces spostrzegania na podstawie stałych właściwości przedmiotów, które umożliwiają przystosowanie się do środowiska).

• Stałe właściwości przedmiotu odkrywane są podczas jego transformacji, które powstają na skutek ruchu przedmiotu lub ruchu obserwatora względem przedmiotu, m.in. rotacja, przesunięcie, odbicie lustrzane i rozciągnięcie (Gibson).

• Lorenz (1977)

• organizmy żywe posiadają zdolności, dzięki którym potrafią wychwycić istotne niezmienniki z dużej ilości pojedynczych obrazów;

• zdolność dostrzegania stałości, pozwalająca na niezawodne rozpoznawanie przedmiotów, rozwinęła się w procesie dostosowywania się do środowiska.

• Epstein (1977)

• mechanizm percepcyjny gwarantuje stałość spostrzegania przedmiotów (niezmienne cechy przedmiotów) i w związku z tym łatwość dostosowania się organizmów do otoczenia.

Adaptacyjna funkcja wyodrębniania cech

• adaptacyjna funkcja podkreśla ważność biologicznych schematów zlokalizowanych w systemie percepcyjnym organizmu, które pozwalają spostrzegać i rozpoznawać przedmioty;

• w zachowaniu się organizmów adaptacyjna funkcja umożliwia utrzymanie się przy życiu dzięki spostrzeganiu obiektów do jedzenia i obiektów zagrażających (detektory cech);

• adaptacyjny aspekt rejestrowania niezmienników pozwala na skuteczne wykonywanie czynności, dzięki którym organizm jest w stanie przetrwać;

• Tinbergen (1976): wrodzony mechanizm wyzwalający (typowe zachowanie się różnych organizmów w sytuacji pojawiania się bodźców kluczowych, np. zagrożenia).

Podejście „z dołu do góry” nie wyjaśnia:

• wpływu oczekiwań i kontekstu na spostrzeganie;

• roli doświadczenia (procesy pamięciowe) w poszukiwaniu i interpretacji (procesy myślenia) danych zmysłowych, zwłaszcza gdy informacja sensoryczna jest niepełna.

Podejście „Z góry na dół” (top down)

Z GÓRY NA DÓŁ

Podejście konstruktywistyczne

• Osoba spostrzegająca konstruuje poznawcze rozumienie (percepcję) bodźca wykorzystując nie tylko informację zmysłową, ale posługując się także innymi źródłami informacji (wiedza, oczekiwania).

• Doświadczenie (wiedza) zakodowane w strukturach poznawczych człowieka stanowi kontekst organizujący spostrzeganie.

• Interpretacja docierającej stymulacji bodźcowej (myślenie, wnioskowanie: hipotezy i ich szybka weryfikacja).

• Spostrzeżenie.

1. Podejście informacyjne

• w spostrzeganie zaangażowane są procesy umysłowe, które łączą pamięć i myślenie, a następnie organizują spostrzeganą rzeczywistość;

• wnioskowanie indukcyjne (Helmoholtz, 1866)

• koncepcja ta została opracowana na podstawie hipotezy niezmienności, która opisuje stałość przedmiotu w stosunku do jego zmieniającego się obrazu siatkówkowego;

• podkreślenie roli procesów umysłowych oraz doświadczenia w interpretowaniu często wieloznacznych układów bodźców;

• dwustanowy model percepcji:

bodziec przetwarzanie sensoryczne wrażenie wnioskowanie indukcyjne percepcja reakcja

• wnioskowanie dedukcyjne

• człowiek bez żadnego wysiłku potrafi spostrzegać świat zgodnie z oczekiwaniem na podstawie nabytego doświadczenia.

Konstruktywizm (Neisser, 1967)

• Rzeczywistość jest tworzona przez człowieka. Może on dowolnie wyodrębniać w niej różne figury, czyli różnie organizować docierającą stymulację bodźcową.

• Spostrzeganie zależy od posiadanej i ciągle aktualizowanej wiedzy.

Na założeniach konstruktywizm sformułowano prawa psychologii postaci dotyczące organizacji spostrzeganej rzeczywistości. Opisują one zjawisko grupowania percepcyjnego - jeżeli elementy spostrzeganego bodźca są tylko zgrupowane, to spostrzegamy je jako jedną większą figurę.

• prawo bliskości

• prawo podobieństwa

• prawo domykania

• „dobra figura” lub „dobra kontynuacja”

• prawo „wspólnej drogi”

Inne teorie procesu przetwarzania informacji.

• Palmer (1983) - podstawowe prawa spostrzegania obowiązują wówczas, gdy zostanie wybrany przez obserwatora układ odniesienia (reference frames) podkreślający niezmienność figury w trakcie jej różnych transformacji.

• Ullman (1985): teoria wzrokowych programów (visual routines); wizualne programy są rozumiane jako modele sposobów przetwarzania informacji wbudowanych w układ percepcyjny człowieka; umożliwiają one natychmiastowe spostrzeganie (np. otwartej - zamkniętej figury czy relacji wewnątrz - na zewnątrz).

Zależność spostrzegania od kontekstu wewnętrznego

• wpływ struktury poznawczej: sekwencyjny charakter spostrzegania - najpierw spostrzega się obraz, który następnie aktywizuje strukturę poznawczą organizującą dane zmysłowe;

• wewnętrzny kontekst wytwarza oczekiwanie co do sposobu widzenia przedmiotów i zdarzeń.

• Interpretacja figur dwuznacznych (figura i tło)

• figura - zwykle dobrze określona swoim kształtem i miejscem w przestrzeni; jest jakby wysunięta ku przodowi; łatwiej jest zapamiętywana i wydaje się bardziej sensowna;

• tło - bezkształtne; głównie służy pomocą w lokalizacji przedmiotu;

• 
  podział na figurę i tło nie jest wewnętrzną właściwością odbieranej sytuacji bodźcowej, lecz zależy od zachowania się obserwatora.




• Nadawanie znaczenia

• iluzoryczny kontur trójkąta (efekt grupowania w procesie percepcji brakujących elementów figury)




• Dostosowywanie spostrzeganego obrazu do oczekiwania wytworzonego na podstawie posiadanej wiedzy

• eksperyment Brunera (1978): osoby testowane, którym zaprezentowano oprócz zwykłych kart do gry także nietypowe (np. „czarne kiery”), rozpoznawały te niespójne karty jako typowe.

Zależność spostrzegania od kontekstu zewnętrznego




Złudzenie Ebbinghausa - dwa okręgi o tej samej wielkości otoczone jednolitym szeregiem okręgów różnego rozmiaru, spostrzegane są jako różne.












Nie w każdej sytuacji spostrzeganie można wyjaśnić jako interpretację zdarzeń w procesie sekwencyjnym.

Podejście konseksjonistyczne

• koncepcja równoległego procesu przetwarzania (parelled distributed processing, PDP);

• zakłada siłę połączeń między jednostkami, która tworzy określony wzorzec;

• wiedza o spostrzeganej rzeczywistości oraz reguły percepcji są gromadzone w sieci połączeń o różnej sile między jednostkami; uruchomienie określonego schematu poznawczego odpowiada aktywizacji wytworzonej sieci;

• łączy w sobie procesy wyodrębniania cech z syntezą percepcyjną;

• np. jednoznaczne spostrzeganie dwuznacznych liter w kontekście określonego słowa.

2. Podejście ekologiczne

• złudzenia percepcyjne powstają w wyniku pozbawienia człowieka bardzo ważnej wskazówki jaką jest ruch;

• eksperyment Gehringera i Engela (1986): osobom testowanym stopniowo zwiększano swobodę spostrzegania zniekształconego pokoju Amesa; swoboda poruszania się zmniejszyła złudzenie percepcyjne i pozwoliła na odkrycie faktycznego kształtu pokoju, czyli prawdziwej rzeczywistości;

• pojedyncza perspektywa przedmiotu prowadzi do błędów percepcyjnych, podczas gdy wielość perspektyw likwiduje te błędy (niemożliwy trójkąt);

• złudzenia percepcyjne występują bardzo rzadko w rzeczywistości.

Główne założenia podejścia informacyjnego i ekologicznego na podstawie analizy wyodrębniania cech oraz organizacji percepcyjnej łączącej znaczenie kontekstu i ruchu.

• podejście informacyjne

• istnieje wiele poznawczych reprezentacji świata;

• rzeczywistość jest tworzona w umyśle człowieka;

• proces tworzenia rzeczywistości sprowadza się do kształtowania wewnętrznych schematów na podstawie danych zmysłowych.

• podejście ekologiczne

• istnieje jeden świat, w którym człowiek zawsze spostrzega tę samą, realnie istniejącą rzeczywistość;

• proces poznawania rzeczywistości sprowadza się do jej odkrywania jako jedynej możliwej rzeczywistości.

3. Kategoryzacja percepcyjna


Spostrzeganie jako proces kategoryzowania

• Procesy spostrzegania są powiązane z myśleniem pojęciowym, z procesami pamięciowymi i z procesami uczenia się.

• Człowiek dysponuje określoną wiedzą (zakodowanym w pamięci sposobem organizowania spostrzeganych przedmiotów), która służy do tworzenia kategorii. Wiedza ta stanowi wewnętrzną reprezentację oczekiwanego rozkładu przedmiotów i zdarzeń w otaczającym świecie i umożliwia szybką adaptację do środowiska - proces góra-dół.

• Analiza cech obiektu - proces dół-góra.

Prototypowy model kategoryzacji

• W centrum tej struktury znajduje się reprezentacja wzorca jako prototypu danej kategorii. W bliskim otoczeniu tego centrum są reprezentacje bodźców najmniej zniekształconych w stosunku do prototypu, natomiast w coraz dalszym otoczeniu pojawiają się reprezentacje coraz bardziej zniekształconych egzemplarzy.

• 
  Prototyp - uśredniona wielkość egzemplarzy danej kategorii lub egzemplarz najbardziej reprezentatywny, będący punktem odniesienia w kategoryzacji szeregu innych zniekształconych bodźców.




4. Złudzenia percepcyjne

• Są spostrzeganiem zależności między elementami bodźca w sposób niezgodny z fizyczną rzeczywistością.

• Dostarczają one argumentów przemawiających za złożonym przetwarzaniem informacji w procesie spostrzegania prostych sytuacji bodźcowych.

• Występują, gdy: sytuacja bodźcowa jest wieloznaczna, brakuje kluczowych informacji, składniki są w nieoczekiwanych relacjach, nie występują znane nam wzorce.

Złudzenie torów kolejowych
(złudzenie Ponzo)





Równoległe odcinki są jednakowej długości , jednak spostrzega się górny odcinek jako dłuższy od dolnego. Złudzenie to można wyjaśnić w oparciu o nieświadome wnioskowanie na podstawie dwóch przesłanek:

• przedmioty tej samej wielkości w obrazie na siatkówce mają różną wielkość ponieważ wraz z oddaniem się jednego z tych przedmiotów w przestrzeni jego wielkość się zmniejsza (przesłanka ta jest ogólna i odnosi się do wiedzy nabytej w ciągłym kontakcie człowieka ze środowiskiem);

• długości przedstawionych odcinków, z których pierwszy znajduje się dalej od drugiego, w obrazie na siatkówce są takie same (przesłanka ta jest szczegółowa i odpowiada konkretnej sytuacji bodźcowej).

Pokój Amesa







Schemat pokoju ma kształt trapezoidalny, jednak jest spostrzegany jako prostokątny. Doświadczenie wytwarza w reprezentacji poznawczej schemat standardowego pokoju. Błędne założenia decydują o złudzeniu.


Złudzenie Księżyca

Kiedy patrzymy na księżyc nisko nad horyzontem, wydaje się nam on bardziej oddalony, a więc większy niż w zenicie.

Złudzenie Muellera-Lyera




Nasze doświadczenie z narożnikami pomieszczeń lub budynków przyczynia się do spostrzegania linii pionowej budynku po lewej stronie jako bliższej, a zatem krótszej. Linia pomieszczenia po lewej stronie wydaje się natomiast bardziej oddalona, a więc dłuższa.

Wyższy niż szerszy?







Względna wysokość przyczynia się do złudzenia, że linie pionowe wydają się nam dłuższe od linii poziomych o tej samej (obiektywnie) długości.



Złudzenie Muellera-Lyera Złudzenie Zoellnera

Wieloznaczność

• Ukazuje w jaki sposób pojedynczy obraz na poziomie sensorycznym może prowadzić do wielorakich interpretacji na poziomach percepcji i interpretacji.

• Figury wieloznaczne charakteryzują się niestałością (spostrzeganie przeskakuje w czasie patrzenia od jednej interpretacji do drugiej).

• Wieloznaczność może pojawiać się w:

• fazie percepcji - obiekt można interpretować jako dwa lub więcej różnych przedmiotów z otoczenia (nie można rozpoznawać dwu możliwych interpretacji jednocześnie; system percepcyjny przeskakuje od jednej decyzji do drugiej na podstawie koncentracji na pewnych cechach lokalnych);

• fazie identyfikacji i rozpoznawania - obiekt można interpretować jako należący do różnych kategorii (w obu interpretacjach spostrzegany przedmiot ma ten sam kształt fizyczny; dwuznaczność pojawia się w momencie ustalenia, jaki obiekt ten kształt przedstawia i jak go zaklasyfikować, mając do dyspozycji różne informacje dodatkowe).

1

A A a A a a A H H B

A





ZR ZR ZR ZR

---