NAUKA o JĘZYKU - wykłady

I. WPROWADZENIE

1.Przedmiot i zadania językoznawstwa

Językoznawstwo jest nauką o języku, o jego naturze i funkcjach, o jego strukturze wewnętrznej i prawidłowościach rozwoju.

Na świecie istnieje współcześnie kilka tysięcy języków (3,5-6 tys.). Rozpiętość liczbowa wynika z trudności ustalenia w niektórych przypadkach, czy jest to samodzielny język czy dialekt (np. jęz. kaszubski jako dialekt jęz. pol.). 180 języków z wymienionej liczby to języki rodowite dla ponad 3,5 mld mieszkańców Ziemi. Pozostałymi posługują się mniejsza część ludności świata (czasami kilkaset lub kilkadziesiąt osób).

Lingwonimy - nazwy języków. Na internetowej liście - 7500 lingwonimów.

Nierówna jest geograficzna dystrybucja języków. W Europie używa się 110 języków, w Afryce ok. 2000 lub 572; najwięcej w Papui-Nowej Gwinei - ok. 3000.

Tak więc językoznawstwo - to wiedza o języku, nauka zajmująca się językiem. Ponieważ językiem zajmują się i inne dyscypliny naukowe (np. filozofia, logika, psychologia, socjologia), językoznawstwo często określa się jako naukę, dla której język jest głównym przedmiotem badań.

Właściwe językoznawstwo powstało w XIX w., a jako nauka z wyraźnie określonym przedmiotem, celem, metodą badań zaczyna się w początkach XX stulecia wraz z powstaniem strukturalizmu (kierunek w lingwistyce, pocz. XX w., twórca Ferdynand de Saussure). Początki badań nad językiem sięgają starożytności (zajmowali się językiem filozofowie i filologowie) i najbardziej rozbudowanych dyscyplin naukowych.

2.Cele i zakres językoznawstwa ogólnego

Wszystkie badania językoznawcze można rozdzielić na dwa podrozdziały: językoznawstwo szczegółowe i językoznawstwo ogólne. Językoznawstwo ogólne bada zarówno cechy ogólne języka jako społecznego sposobu komunikacji, jak też strukturę i zasady funkcjonowania wszystkich języków świata. Językoznawstwo szczegółowe bada bądź odrębne języki (np. polonistyka, anglistyka, rusycystyka), bądź grupy języków spokrewnionych (slawistyka, germanistyka, turkologia).

Według innego podziału wyróżniamy językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze prowadzi badania nad samą budową języka. Drugie obejmuje zagadnienia związane ze stosunkiem języka do innych zjawisk, takich jak kultura, zróżnicowanie społeczne i geograficzne języka nauczanie języków itd.

Inny podział dotyczy językoznawstwa teoretycznego i stosowanego. J. teoretyczne buduje teorię języka. Językoznawstwo stosowane - to nauka o możliwościach i sposobach wykorzystania wiedzy językoznawczej w różnych dziedzinach życia oraz w innych dziedzinach naukowych. Do językoznawstwa stosowanego zalicza się badania nad efektywnością nauczania języków obcych, badania nad poprawnością językową, teorię przekładu, badania nad doskonaleniem przekładu maszynowego i doskonaleniem kodów do przekazywania informacji w zakresie telekomunikacji, logopedię, badania nad afazją i sposobami jej leczenia, badania w zakresie polityki językowej i kultury języka, opracowywanie alfabetów dla języków bezpiśmiennych.

W ramach językoznawstwa ogólnego wyróżnia się j. porównawcze:

typologiczne i historyczno-porównawcze. Typologia jest rodzajem jęz. porównawczego o charakterze synchronicznym (zob. niżej), które zajmuje się porównywaniem budowy wszystkich języków, ustalaniem podobieństw i różnic między nimi. Na bazie j. typologicznego w poł. XX w. ukształtowało się jęz. kontrastywne (konfrontatywne) - jeden z działów j. synchronicznego o najbardziej bezpośrednich zastosowaniach praktycznych. Zadaniem jęz. kontrastywnego jest porównywanie nie wszystkich języków - jak w typologii - ale kilku wybranych, najczęściej dwóch w celu ustalenia ich podobieństw i różnic na wszystkich poziomach struktury. Wiedza z tego zakresu znajduje zastosowanie praktyczne, m.in. w translatoryce (przekładzie) i nauczaniu j. obcych. Językoznawstwo historyczno-porównawcze (typ j. diachronicznego) zajmuje się analizą ewolucji języka przy równoczesnym jej porównywaniu z odnośnymi faktami języków pokrewnych.

Przedmiotem badań językoznawczych może być ponadto rozwój języka lub jego stan w określonym momencie czasowym. W pierwszy wypadku - jęz. diachroniczne, które zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, którym on podlega w czasie, tj. w dynamice (diachronia - historyczny rozwój języka). Stan języka w pewnym momencie czasowym, w danym momencie jego rozwoju (tj. w statyce) bada jęz. synchroniczne. Problem funkcji poszczególnych elementów języka i ich miejsce w systemie językowym. Język bowiem to system elementów (a nie luźny zbiór), które pozostają do siebie w określonych relacjach.

Łączny opis wszystkich języków umożliwia fakt istnienia cech wspólnych, które nazywamy uniwersaliami językowymi. Wynikają one ze stosunku, jaki zachodzi między językiem i myśleniem, między językiem a światem zewnętrznym (kulturą). Do uniwersaliów można zaliczyć konwencjonalny charakter języka, jego dwuklasowość, występowanie w języku nazw własnych i elementów wskazujących, a w zakresie systemu dźwiękowego - występowanie samogłosek i spółgłosek.

3. Związki językoznawstwa z innymi dyscyplinami naukowymi

Najbardziej ścisłe i dawne związki łączą językoznawstwo z naukami humanistycznymi, od późniejszych okresów datują się jego relacje z naukami przyrodniczymi, medycznymi czy matematycznymi.

Spośród nauk humanistycznych na pierwszym miejscu należy wymienić filologię, bowiem nauka o języku jest częścią składową filologii. Związek tych dwóch nauk jest szczególnie wyraźny w takich dyscyplinach, jak stylistyka, historia języka literackiego ora analiza filologiczna tekstu literackiego. Między lingwistycznym a literaturoznawczym podejściem do języka istnieją istotne różnice. Język dla lingwistyki stanowi główny i jedyny obiekt opisu. Dla literaturoznawstwa język stanowi pośredni obiekt obserwacji, formę istnienia utworu literackiego. Z językoznawstwem i literaturoznawstwem związana jest hermeneutyka - filologiczna dyscyplina, która zajmuje się objaśnianiem, badaniem, interpretowaniem źródeł pisanych w celu ustalenia ich prawidłowego tekstu.

Dawne związki łączą językoznawstwo z filozofią. Filozofia jako nauka o najogólniejszych prawidłowościach rozwoju przyrody, społeczeństwa, człowieka i świadomości stanowi dla językoznawstwa źródło ogólnych zasad metodologicznych w zakresie podejścia do języka jako fenomenu, podpowiada kierunki rozwiązywania podstawowych problemów językoznawczych: istotę, genezę, rozwój języka, współzależność formy językowej i treści. Dominujące idee i kierunki filozoficzne określonej epoki zawsze wpływały na teoretyczne koncepcje języka. Z kolei dla filozofii zawsze była ważna kwestia języka jako instrumentu myślenia i poznania, jako środka formułowania pojęć i koncepcji.

Dawne też są związki lingwistyki z logiką, która bada formy przekazu przejawów myślenia - pojęć, sądów, wniosków. Logicy poprzez język usiłują ustalić zasady myślenia, jego formy, konstrukcję, dynamikę. Lingwiści z kolei studiują strukturę, funkcjonowanie i zasady rozwoju języka, a zasady myślenia interesują ich w takim stopniu, w jakim wpływają one na strukturę języka.

Wzajemne i dawne są związki językoznawstwa z historią. Z jednej strony językoznawstwo wspomaga historię rzucając światło na pewne fakty historyczne, z drugiej zaś - wykorzystuje fakty historyczne dla wyjaśnienia zjawisk językowych. Na przykład fakt, że nazwy zwierząt w większości jęz. indoeuropejskich mają wspólną etymologię (np. pol. krowa, buł. krava, czes. krava, lit. karve, stprus. kurvis `wół', Pol. dial. karw `stary leniwy wół',ros. korova, ukr. korova, łac. cervus `jeleń', bret. caru `jeleń'), a nazwy roślin - różną, dowodzi, że indoeuropejczycy początkowo zajmowali się hodowlą bydła, a dopiero później, po zasiedleniu dużego terytorium i utracie wzajemnego kontaku, zaczęli uprawiać zboża i inne kultury.

Uwzględnienie czynników historycznych pomaga wyjaśnić formowanie się języków (np. proces masowych zapożyczeń wyrazów obserwuje się zazwyczaj w okresach aktywnych kontaktów narodów), losy i znaczenie poszczególnych wyrazów i wyrażeń (np. „siedzieć jak na niemieckim kazaniu” - na pocz. XV w. usunięto kazania polskie z kościoła Marii Panny w Krakowie, przeniesiono do kościółka św. Barbary).

Językoznawstwo ściśle współdziała z archeologią, etnografią, antropologią. Etnografia jako nauka zajmująca się kulturą różnych ludów (jej zróżnicowaniem, występowaniem i wskazywaniem cech charakterystycznych) pomaga lingwistom prawidłowo objaśnić znaczenia poszczególnych wyrazów stosowanych w sferze bytu oraz kultury materialnej i duchowej (np. nazwa miesiąca czerwiec nie pochodzi od nazwy koloru czerwony; w czerwcu zbierano czerwce (rodzaj pluskwiaków), które służyły do sporządzania czerwonej farby (pol. czerwiec - od czerwi, czyli robaków, por. niem. dialek. Wurmmonat `miesiąc robaków').

Dzięki znaleziskom archeologicznym odkryto liczne zabytki piśmiennictwa. Dane antropologii wykorzystywane są przy badaniach pochodzenia języka (mowy) ludzi pierwotnych.

Na pograniczu lingwistyki i etnografii powstała etnolingwistyka, której przedmiotem są wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, tzn. formalną strukturą języka a resztą kultury społeczności, która danym językiem mówi.

Socjolingwistyka powstała na pograniczu lingwistyki i socjologii. Zajmuje się badaniem roli języka w społeczeństwie oraz związkami między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi.

W XIX w. następuje zbliżenie lingwistyki z psychologią (nauka o powstawaniu i przebiegu procesów psychicznych, świadomości, stanach emocjonalnych i cechach psychicznych człowieka) - powstaje psychologiczny kierunek w językoznawstwie, który później otrzymał nazwę psycholingwistyki. Zajmuje się ona badaniami nad zależnością mowy i myślenia, procesami wytwarzania informacji językowych w aspekcie psychologicznym. Proces komunikacji językowej, odbioru i rozumienia mowy jest niemożliwy bez psychologii. Cały system mówienia jest skumulowany w psychice człowieka, w jego świadomości.

W początkach XX w. kształtuje się lingwosemiotyka. Semiotyka jako nauka bada dowolne systemy znaków językowych, ich cechy wspólne (kod telegraficzny, sygnalizacja flagowa, znaki drogowe, języki gestów, dystynkcje itd.), w tym również znaki językowe, które są najbardziej złożonym systemem znaków.

Luźniejsze są związki językowe z naukami medycznymi fizjologią, neurologią), przyrodniczymi (biologią, geografią) i matematyczno-technicznymi matematyką, teorią informacji, cybernetyką).

II. JĘZYK JAKO SYSTEM ZNAKÓW

1. System znaków językowych

Język jest najbardziej złożonym i najszerzej stosowanym zorganizowanym systemem znaków, służącym do porozumiewania się w obrębie danej grupy ludzi (społeczności posługującej się określonym językiem). Znak językowy składa się z formy (dźwięk, czasem zapis) i treści (określone znaczenie), np. drzewo - formę stanowi brzmienie (forma dźwiękowa) tego wyrazu (albo jego zapis - forma graficzna), a treścią jest znaczenie `każda roślina wieloletnia dużych rozmiarów posiadająca pień i koronę'. Forma dźwiękowa jest podstawową i ważniejszą formą języka, tzn. że język może istnieć tylko w mowie, a zapisywanie go jest sprawą wtórną.

Język stanowi system składający się z kilku poziomów, z których każdy ma właściwą sobie strukturę. Na pierwszym miejscu znajdują się fonemy, najprostsze elementy obarczone funkcją różnicowania znaczeń. Fonemy nie są znakami, bo nie posiadają znaczenia, lecz ich obecność w jednostce wyższego rzędu decyduje o znaczeniu (np. l-a-s, l-o-s, l-i-s). Na wyższych poziomach struktury języka funkcjonują morfemy, najmniejsze cząstki znaczące, i wyrazy oraz zdania. Ogół jednostek języka tworzy jego słownik (czyli zbiór wyrazów). Użycie słownika warunkują określone reguły, czyli gramatyka. System języka jest strukturą otwartą, tzn. że znajdują w nim miejsce nowe elementy, pojawiające się w języku zgodnie z potrzebami jego użytkowników.

2. Język a mówienie. Cechy istotne znaków językowych.

Definicja: Język jest to system znaków konwencjonalnych (umownych), fonicznych, służący do porozumiewania się o wszystkim (uniwersalny), charakteryzujący się tzw. dwuklasowością, tzn. udziałem gramatyki, umożliwiającej nieograniczone tworzenie nowych konstrukcji.

Przed przystąpieniem do omówienia poszczególnych pojęć wchodzących w

skład podanej definicji należy wprowadzić ważne odróżnienie: język - mówienie. Odróżnianie języka jako tworu abstrakcyjnego i społecznego od mówienia, które jest procesem konkretnym i jednostkowym zostało wprowadzone przez szwajcarskiego uczonego F. de Saussure`a (1916), twórcę tzw. strukturalizmu, też J. Baudouina de Courtenay (1894).

Jako kod język ma charakter ogólny, społeczny, abstrakcyjny, jest zasadniczo wspólny wszystkim mówiącym, w danym momencie względnie stabilny. Jest pewną potencją, realizowaną w wypowiedziach. Akty mówienia mają charakter konkretny, jednostkowy i nieograniczony, co wyraża się w powstawaniu wciąż nowych wypowiedzi w danym języku.

Językoznawcy zajmujący się teorią języka (m.in. Hockett, Lyons,Weinsberg)) wyróżniają kilka cech istotnych dla języka ludzkiego:

Są to: konwencjonalność znaków (in. arbitralność), foniczność, dwustopniowość, dwuklasowość systemu, powodująca że jest on systemem otwartym (produktywnym, tekstotwórczym), abstrakcyjność znaków (ich odniesienie do pojęć ogólnych), polisemiczność znaków, in. kreatywność w używaniu znaków, tzn. możliwość wprowadzenia twórczych przesunięć znaczeniowych, uniwersalność, tzn. możliwość mówienia o wszystkim, o czym człowiek pomyśli.

Konwencjonalność znaków językowych

Znaki konwencjonalne - to znaki oparte na pewnym społecznym uzusie (przyjęty zwyczaj, praktyka) znanym nadawcy i odbiorcy, a więc zrozumiałe nie same przez się (bez uczenia), ale wymagające znajomości konwencji; tej konwencji trzeba się nauczyć. Pewne odstępstwa to onomatopeje, wykrzykniki, ale też są skonwencjonalizowane, bo w różnych językach brzmią inaczej.

Foniczność znaków językowych

Znaki językowe to znaki będące ciągami dźwięków wytwarzanymi przez narządy mowne człowieka i percypowanymi przez narząd słuchu odbiorcy. Jest to pierwotna i podstawowa postać tych znaków. Znak foniczny mogą być utrwalone w postaci konwencjonalnego znaku graficznego (pismo). Alfabety są więc systemami wtórnymi. Język głuchoniemych odsyła nie do dźwięków lecz do pojęć. We współczesnej kulturze odbiór języka w postaci pisanej jest niemal równie powszechny, co odbiór foniczny.

Dwustopniowość znaków językowych

Jest to podstawowa, uniwersalna cecha każdego języka ludzkiego. Polega ona na tym, że znaki językowe (obdarzone znaczeniem) zbudowane są z elementów mniejszych nic nie znaczących, tzw. diakrytów, których liczba jest stosunkowo niewielka (do kilkudziesięciu w językach z rozbudowaną fonologią). Diakrytami w języku naturalnym są fonemy, najmniejsze linearne jednostki foniczne, których różne kombinacje tworzą znaki (ciągi znaczące). Omawiana cecha jest przejawem ogromnej ekonomiczności języka.

Dwuklasowość języka

Ta właściwość języka, określana inaczej jako tekstotwórczość, produktywność, otwartość systemu, polega na tym, że język składa się z dwóch klas: słownika i gramatyki, tj. reguł pozwalających na tworzenie nieograniczonej liczby nowych konstrukcji (wypowiedzi), niosących nowe informacje. Jednoklasowe systemy znaków składające się tylko ze zbioru znaków, są zamknięte, np. system znaków drogowych.

Uniwersalność systemu językowego

Język naturalny służy do przekazywania informacji o wszystkim, o czym człowiek jest zdolny pomyśleć. Dzieje się to za sprawą takich cech jak dwustopniowość i dwuklasowość. Język stanowi najdoskonalsze narzędzie porozumiewania się ludzi między sobą o wszystkim., wzajemnego wpływania na siebie i przekazywania sobie wzajemnie swoich przeżyć i przekonań.

Abstrakcyjność znaków języków

Ta cecha języka bywa określana jako zdalność, tzn. możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych (przeszłych, przyszłych, odległych w przestrzeni), a także tylko pomyślanych. Zdalność jest tylko konsekwencją abstrakcyjności.

Abstrakcyjność oznacza, że znak językowy nie jest tylko nazwą jednostkowego obiektu, ale odnosi się do całej klasy przedmiotów lub zjawisk. Zakłada więc operowanie pojęciami abstrakcyjnymi (np. miłość, nienawiść). Mówienie językiem abstrakcyjnym jest warunkiem i konsekwencją myślenia abstrakcyjnego.

Polisemiczność znaków (twórcze przesunięcia znaczeń)

Kreatywne używanie znaków to umiejętność takiego posługiwania się niemi, aby odnosić je do zjawisk, które nie mają własnej nazwy, ale ze względu na podobieństwo lub inną relację względem zjawisk już nazwanych mogą być określane w sposób metaforyczny lub metonimiczny(np. audytorium - sala, audytorium - słuchacze).

Uczenie się drogą kulturową

W odróżnieniu od zwierząt, których zdolności komunikacyjne należą do ich wyposażenia genetycznego, człowiek przyswaja sobie język drogą kulturową, tj. przez kontakt ze środowiskiem mówiącym, a także w przypadku drugiego języka - metodą świadomego uczenia się.

III. ZAKRES TERMINU „JĘZYK NATURALNY”

Język jest systemem znaków służącym do komunikowania się ludzi, jest zatem narzędziem komunikacji międzyludzkiej. Ogólne i abstrakcyjne pojęcie języka odnosi się w naturalny sposób do wszystkich języków etnicznych [etniczny `właściwy danej grupie społecznej, związany z odrębnością jej kultury, tradycji itp.'].

Językoznawstwo to nauka o językach ludzkich: żywych (jak np. polski,

angielski, czeski, włoski, zuluski, suahili), martwych (np. dzisiejsza łacina, j. staro-cerkiewno-słowiański, pruski) i pomocniczych (np. esperanto).

Język żywy to taki, którego używają jako rodowitego, ojczystego

(„pierwszego”, czyli od niemowlęctwa) członkowie jakiegoś społeczeństwa współczesnego obserwatorowi. Języki żywe są w użyciu społecznym, rozwijają się, poddają się zmianom, stanowią więc otwarte systemy językowe.

Języki martwe to takie, które były kiedyś żywe, ale w epoce współczesnej

nie są znane lub znane tylko specjalistom. Martwymi są te języki, które wyszły z codziennego użycia, nie rozwijają się, czyli stanowią systemy językowe zamknięte. Niektóre języki wychodzą z użycia, bo zostały zastąpione przez język sąsiadów (np. słowiański j. połabski wyparł j. niemiecki) lub najeźdźców (np. języki Indian amerykańskich przez angielski czy hiszpański). Łacina rozpadła się na dialekty, z których wykształciły się j. romańskie. Czasami język martwy trwa jako język szczególny, np. w liturgii czy nauce (łacina, scs, sanskryt, hebrajski).

Języki martwe można podzielić na trzy grupy:

- języki martwe o tradycji ciągłej (wegetujące), czyli takie, których znajomość w jakimś środowisku nigdy nie wygasła (łacina, starogrecki, scs);

- języki martwe odcyfrowane - odtworzone na podstawie zachowanych zabytków piśmiennictwa (np. egipski, sumeryjski, akadyjski);

- języki martwe zrekonstruowane - odtworzone na podstawie porównania języków pokrewnych, w które przekształcił się dany język martwy, po którym nie zachowały się teksty pisane (np. język prasłowiański zrekonstruowano na podst. żywych j. słowiańskich).

Języki żywe i martwe nazywa się językami etnicznymi. Język etniczny (inaczej naturalny) jest wytworem społeczeństwa, które decyduje o jego kształcie, przekazuje kolejnym pokoleniom. Język etniczny jest ważnym składnikiem poczucia odrębności narodowej (problem mniejszości narodowych).

Oprócz języków etnicznych (żywych i martwych) istnieją języki pomocnicze (inaczej sztuczne).

Języki pomocnicze dzieli się na międzyetniczne i tajne. Język pomocniczy międzyetniczny (np. esperanto) służy do porozumiewania się między ludźmi o różnych językach ojczystych.

Język pomocniczy tajny jest używany w obrębie jakiejś grupy o wspólnym języku ojczystym, która używa do porozumiewania się specjalnego języka niezrozumiałego dla rodaków (np. żargon więzienny, żargon środowisk przestępczych). Języki tajne na ogół nie są sztuczne, bowiem gwary o funkcjach konspiracyjnych stanowią odmiany języków żywych, różnią się tylko słownictwem.

Język sztuczny - to język skonstruowany przez ludzi w celu stworzenia systemu, który by nie miał wad języka naturalnego i mógł służyć wszystkim narodom jako narzędzie swobodnego porozumiewania się. Dotychczas ułożono ok. 600 jęz. sztucznych o różnej wartości teoretycznej i praktycznej. Najbardziej znany i popularny jest esperanto, stworzony w końcu XIX w. przez polskiego lekarza Ludwika Zamenhofa. Nazwa esperanto pochodzi od pseudonimu jego twórcy i oznacza `mający nadzieję'. Opiera się głównie na materiale jęz. romańskich, częściowo germańskich.

Wspólną cechą jęz. sztucznych jest prosty system gramatyczny i łatwe do przyswojenia słownictwo, oparte zwykle na łacinie i elementach jęz. europejskich. Na razie żaden z jęz. sztucznych nie zyskał na świecie takiej popularności by mógł konkurować z którymś z języków kongresowych (jęz. angielski, rosyjski, niemiecki, francuski).

Nazwa język sztuczny bywa też stosowana w odniesieniu do języków tworzonych na potrzeby różnych dyscyplin naukowych, np. logiki, informatyki. Językami sztucznymi w tym sensie są języki programowania.

Podsumowanie. O językach takich jak angielski, polski, rosyjski itd. Mówimy, że są to języki naturalne, tj. powstałe drogą naturalnego spontanicznego rozwoju. W odróżnieniu od nich jęz. esperanto i inne tego typu, notację matematyczną bądź logiczną nazywamy językami sztucznymi. Podstawową formą języków naturalnych jest forma dźwiękowa, zazwyczaj też (choć nie zawsze) mają one formę pisaną.

Definicja języka: Język jest to system znaków dźwiękowych, który powstał drogą naturalnego rozwoju i służy członkom społeczności ludzkiej do porozumiewania się między sobą i do poznawania świata. Dzięki językowi możemy wchodzić w kontakty z drugimi ludźmi, a także całymi kulturami, zarówno współczesnymi, jak też należącymi do przeszłości. Póki żyje społeczność posługująca się danym językiem, język ten rozwija się i zmienia wraz z nią („żyje”) .

CZĘŚCI SKŁADOWE SYSTEMU JĘZYKOWEGO

W zależności od aspektów, będących przedmiotem zainteresowania językoznawców, rozróżniamy następujące podstawowe działy językoznawstwa: fonetykę i fonologię, morfologię, składnię, semantykę, leksykę (słownictwo), słowotwórstwo i pragmatykę. Wymienione działy są powiązane z poszczególnymi płaszczyznami (podsystemami) języka: fonologiczną, gramatyczną, leksykalno-semantyczną i podsystemami pośrednimi.

IV. FUNKCJE JĘZYKA

W literaturze lingwistycznej można spotkać rozmaite klasyfikacje funkcji języka, bardzo zróżnicowane jest także ich nazewnictwo.

Zagadnienie funkcji języka należy rozważać z uwzględnieniem wyraźnego podziału na: kod językowy (tj. język) oraz tekst i mówienie. Inne bowiem funkcje pełni język rozumiany jako kod, inne język jako mówienie, jeszcze inne język jako tekst. Funkcje języka należy rozpatrywać pod kątem:

- jaką rolę język odgrywa w społeczności, która się nim posługuje,

- jaką funkcje mają nasze wypowiedzi językowe w różnych aktach komunikacji,

- jak język służy naszym praktycznym działaniom.

1. Język a społeczeństwo

W społeczności posługującej się danym językiem, pełni on trzy ważne funkcje:

- funkcję komunikatywną (inaczej poznawczą); funkcja ta umożliwia porozumienie, wyraża się ona w każdej wypowiedzi, jest podstawową własnością języka, bowiem jest on najważniejszym narzędziem porozumiewania się;

- funkcję socjalizującą - język włącza jednostkę do określonej grupy, dzięki niemu człowiek może funkcjonować w określonej wspólnocie, czyli socjalizuje się. Język jest wielką siłą konsolidującą, ponadto jest ważnym składnikiem naszej tożsamości;

- funkcję (rolę) kulturotwórczą - język umożliwia tworzenie, gromadzenie, przechowywanie i przekazywanie wiedzy, doświadczeń i przeżyć kolejnych pokoleń w postaci wszelkich tekstów, do których można sięgnąć w razie potrzeby; język to żywa kronika dziejów mówiącej nim społeczności. Szczególnie bogatą informację o obyczajowości ukrywają stałe związki frazeologiczne (idiomy), np. kruszyć o coś kopie, podjąć rękawicę, postawić pod pręgierzem.

Członkowie określonej społeczności kulturowo-językowej muszą znać nie tylko słownictwo i gramatykę danego języka, ale także posiadać wiedzę o konwencjonalnych wzorach zachowań językowych w określonej sytuacji (np. przemienność wypowiedzi w kulturze europejskiej nie obowiązuje w kulturze żydowskiej i japońskiej, w japońskiej ponadto nie mówi się wprost o co chodzi).

2. Język a komunikacja

Kontekst------ f. przedstawieniowa

Komunikat ------ f. poetycka

Nadawca ------------------------------------------Odbiorca

f.ekspresywna f. impresywna

Kontakt -------- f. fatyczna

Kod ------ f. metajęzykowa

Nasze wypowiedzi podporządkowane są następującym funkcjom:

- Funkcja przedstawieniowa (symboliczna) polega na tym, że znaki językowe odsyłają za pośrednictwem oznaczanych przez siebie pojęć do określonych elementów rzeczywistości. Ta funkcja wynika ze stosunku komunikatu językowego do kontekstu, czyli pozajęzykowej rzeczywistości, o której rozmawiamy.

- Funkcja ekspresywna (emotywna) polega na wyrażaniu poprzez komunikat pewnych cech nadawcy, jego stanów psychicznych i emocji. Ujawniają się one nie tylko w postaci informacji o nich lecz poprzez odpowiednią intonację, przycisk, wykrzyknienia, odpowiedni dobór słownictwa. Funkcja ta najwyraźniej ujawnia się w wykrzyknikach: Ojej! Och!, zdaniach wykrzyknikowych: To straszne! (też: zdrobnienia, zgrubienia, słownictwo nacechowane emocjonalnie i wartościująco).

-Funkcja impresywna (apelatywna, nakłaniająca, perswazyjna) polega na oddziaływaniu komunikatu na odbiorcę, inaczej funkcja ta wyraża dążność nadawcy do kształtowania postaw i zachowań odbiorcy (np. komendy wojskowe: Naprzód marsz! Padnij! Nakazy typu: Nie wychylać się! Nie palić!). Bardzo często spotykanym typem tekstów o funkcji impresywnej są slogany i hasła, wykorzystywane przez wszelką propagandę i reklamę. Siła ich oddziaływania kryje się w krótkim efektownym sformułowaniu, odwoływaniu się do wartości uznawanych przez odbiorców oraz - w powtarzalności. Wszelkie stwierdzenia - także kłamstwa i nonsensy, powtarzane wiele razy ludzie są skłonni przyjmować za prawdę (np. język kampanii wyborczej, spoty reklamowe).

Funkcja impresywna zawsze wiąże się z funkcją informatywną - każda wypowiedź publiczna, ustawa, komenda czy też slogan o czymś - prawdziwie czy fałszywie - informują, choćby tylko o tym, do czego nakłaniają czy też co nakazują.

-Funkcja fatyczna [fatyczny - o mowie , porozumiewaniu się, rozmowie: `wyjawiający uczucia, poświęcony wymianie wrażeń, tworzeniu atmosfery towarzyskiej, a nie wymianie idei czy informacji'; grec. phatos `powiedziany'] wynika z nastawienia wypowiedzi na jeden cel, jakim jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu z odbiorcą (lub jego zakończenie), np. w rozmowie telefonicznej wyraz Halo, w bezpośredniej rozmowie: wiesz co, słuchaj, mówię ci, aha, tak tak; Co słychać? Jakoś leci.

-Funkcja metajęzykowa (metalingwistyczna) ma miejsce, gdy za pomocą języka rozmawiamy o jego znakach (np. na przedmiocie Językoznawstwo). Wynika ze zorientowania komunikatu na kod i polega na skoncentrowaniu się na samym języku lub jego składnikach (np. W zakres morfologii wchodzi fleksja i słowotwórstwo).

-Funkcja poetycka (kreatywna) wynika ze zorientowania wypowiedzi na sam kształt komunikatu językowego, na takie jego właściwości, jak budowa tekstu, dobór słownictwa, brzmienie dźwięków, metaforyka itd. Funkcja poetycka, inaczej zwana też estetyczną, widoczna jest wszędzie tam, gdzie środki językowe wykorzystuje się w sposób odbiegający od zwykłych standardowych użyć. W takich wypowiedziach ujawnia się nowa, oryginalna wizja świata. Z funkcją poetycką spotykamy się najczęściej w literaturze pięknej. Przejawia się ona w różny sposób, w zależności od epoki, gat. literackiego, indywidualności pisarza czy poety.

3. Język a działanie

Język jest nam również potrzebny do praktycznego działania, bezpośredniego wpływania na rzeczywistość i stwarzania nowych stanów rzeczy. Nie chodzi tu o zmienianie poprzez język świata materialnego, fizycznego, ale o tworzenie faktów w rzeczywistości społecznej, np. zawieranie umów, stanowienie prawa, podejmowanie zobowiązań (kampania wyborcza), składanie przysięgi małżeńskiej czy wojskowej, ogłaszanie wyroku sądowego itd. Wszystkie te działania odbywają się poprzez użycie języka. Aby zaistniał dany fakt, trzeba wypowiedzieć określone słowa (np. słowa przysięgi). W takich aktach mowy przejawia się funkcja sprawcza (inaczej stanowiąca, wykonawcza, performatywna) języka.

Bliska funkcji sprawczej (ponieważ również wiąże mówienie z działaniem) jest funkcja magiczna tekstów, przejawiająca się w różnego rodzaju zaklęciach, przekleństwach, czarach. Różnica polega na tym, że w wypadku funkcji magicznej nie jest oczywiste, a wręcz nieprawdopodobne, rzeczywiste zmienianie czegokolwiek w otaczającym świecie przez wypowiadanie zaklęć itd. (np. Stoliczku, nakryj się!). Funkcja magiczna odgrywała ważną rolę w kulturach społeczeństw stojących na niższym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego (np. obecność czarowników, szamanów).

Z funkcją magiczną wiąże się pojęcie tabu językowego (polinezyjskie tabu `święty, zakazany'). Unika się wypowiadania niektórych słów ze względu na możliwe skutki ich wypowiedzenia (imion niektórych Bogów, złych duchów). Tabu językowe jako społecznie usankcjonowane unikanie pewnych słów dotyczy także sfery obyczajowej (niektóre części ciała, czynności fizjologiczne itd.) Tabu otacza różne dziedziny, np. w językach austroazjatyckich - zjawiska śmierci i nazwy związane ze zmarłym, w słowiańszczyźnie - sfera seksualna.

Istnienie tabu językowego nie powoduje zaprzestania komunikacji językowej na tematy objęte tabu. Powszechnie w językach stosuje się eufemizmy, które mają na celu złagodzenie niebezpiecznej lub nieprzyzwoitej treści. Eufemizm - to wyraz (wyrażenie, związek frazeologiczny o neutralnej stylistycznie treści), którego używa się zastępczo w miejsce innego, uznawanego ze względów estetycznych, obyczajowych, religijnych lub politycznych za zbyt dosadny (drastyczny, ordynarny, nieprzyzwoity). A więc stanowiący swoiste tabu językowe, np. przenieść się do wieczności zamiast umrzeć, tyłek zam. dupa, pomoc domowa zam. służąca, niemądry zamiast głupi itd.

Można też mówić o funkcji ludycznej (ludyczny - `zabawowy, dotyczący gier, zabaw' - łac. ludus `zabawa, rozrywka; sztuka, teatr'), która polega na traktowaniu języka w wypowiedzi jako materiału komizmotwórczego, zabawowego.

V. SYSTEM FONOLOGICZNY

1. Przedmiot fonologii

Warstwa brzmieniowa języka stanowi przedmiot badań fonologii i fonetyki. Fonologia skupia się na wybranych właściwościach głosek, które służą odróżnianiu znaczeń wyrazów. Fonologia zatem bada dźwięki mowy pod kątem ich funkcji w systemie językowym, opisuje cechy dystynktywne (dystynktywny `odróżniający, wyróżniający' - od łac. distinctio `wyróżnienie') dźwięków mowy, tzn. takie, które pozwalają odróżniać jeden znak językowy od drugiego (morfem, wyraz). Fonetyka bada dźwięki ze względu na ich właściwości fizyczne (akustyczne i artykulacyjne).

Aparat mowy ma możliwość wytwarzania dużej liczby dźwięków, ale języki naturalne wykorzystują tylko niewielką ich część. W każdym języku jest to dość ściśle określona liczba dźwięków, które nazywamy fonemami. Fonemy wyodrębnia się na zasadzie opozycji fonologicznych. Opozycja fonologiczna to przeciwieństwo między głoskami, z którym idzie w parze zróżnicowanie funkcjonalne wyrazów (np. tom i dom). Tak więc podstawową jednostką opisu fonologicznego jest fonem.

2. Fonem - podstawowa jednostka fonologii

Fonem - najmniejsza jednostka funkcyjna systemu językowego, która nie ma własnego znaczenia, ale pozwala odróżniać mające znaczenie jednostki wyższego rzędu: morfemy i wyrazy. Jest abstrakcyjnym modelem dźwięku, składającym się ze zbioru istotnych cech, dzięki którym jest rozpoznawalny.

Fonem to inaczej zespół występujących równocześnie fonologicznych cech dystynktywnych. Jakie właściwości fonetyczne głosek są wykorzystywane jako fonologiczne cechy dystynktywne, jest zależne od danego języka, np.

iloczas samogłosek w jęz. czeskim - tak, w polskim - nie).

Fonem nie jest identyczny z głoską. Głoska (czyli wyartykułowany w konkretnym wyrazie dźwięk), będąc realną reprezentacją fonemu, posiada nie tylko cechy fonologicznie relewantne (czyli istotne, konstytuujące fonem), ale również cechy fonologicznie nieistotne (nie spełniają funkcji dystynktywnej), określane jako redundantne.

Głoski są reprezentantami różnych fonemów, jeśli zachodzi między nimi opozycja fonologiczna, natomiast uznaje się je za warianty fonemu (alofony), gdy ich wystąpienie w danym kontekście nie prowadzi do zmiany znaczenia wyrazu, np. h w wyrazie herbata jest wymawiane jako h lub ch. Jednemu fonemowi może odpowiadać kilka różnych jego realizacji, tj. jego wariantów (alofonów), np. fonem b jest reprezentowany przez głoski p i b: dąb /dąp/ i dębu /.

Fonemy różnią się między sobą zarówno cechami artykulacyjnymi i akustycznymi, jak i funkcją w procesie mówienia. Różnice między fonemami nazywa się opozycjami fonologicznymi. Opozycja fonologiczna jest to taka różnica fonetyczna, z którą związana jest różnica znaczenia, np. las i los, dam i tam.

3. Fonologia a fonetyka

Fonologia skupia się na wybranych fonetycznych właściwościach głosek, które służą odróżnianiu znaczeń wyrazów, zaś fonetyka zajmuje się opisem fizycznej strony dźwięków - ich artykulacją i wymową. Fonetyka bada dźwięki w potoku mowy - ich właściwości, łączliwość oraz przekształcenia pozycyjne.

4. Działy fonetyki

Analiza substancji dźwiękowej języka może być prowadzona w różnych aspektach. Z punktu widzenia fizjologii procesu wytwarzania dźwięków mowy wyróżnia się fonetykę artykulacyjną, z punktu widzenia ich odbierania - fonetykę audytywną (percepcyjną), z punktu widzenia fizycznych właściwości fali głosowej odbieranej jako mowa - fonetykę akustyczną.

5. Podstawowe pojęcia fonetyki

Mowa składa się z szeregu dźwięków nazywanych głoskami. Głoska to najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, który nie ma własnego znaczenia. Głoskę można wydzielić w wyrazie dzięki stałemu zespołowi cech artykulacyjno-akustycznych. Ten stały zespół cech odróżnia jednoznacznie daną głoskę od innych głosek.

Z głosek zbudowane są wyrazy. Głoski występują po sobie, wzajemnie na siebie oddziałując. Wpływ na głoskę ma też występująca po niej i przed nią pauza.

Osobnym problemem jest kwestia sylaby. Sylaba to część wyrazu, zawierająca jedną samogłoskę (warunek konieczny i wystarczający). Ośrodkiem sylaby w niektórych językach może też być spółgłoska półotwarta (płynna), np. w jęz. czeskim vlk `wilk', krk `kark', hrdlo `gardło', słowackie dlh `dług', serbskie krv `krew', prst `palec'. Podział na sylaby jest dość umowny, ponieważ w potoku mowy nie wpływa on na sposób mówienia.

Sylaby zakończone elementem wokalicznym, czyli samogłoską - to sylaby otwarte, sylaby zakończone na spółgłoskę - sylabami zamkniętymi.

7.Transkrypcja, transliteracja, alfabet fonetyczny

Fonetyka jako dział językoznawstwa wymaga transkrypcji, tj. specjalnego alfabetu dla przekazania dźwięków języka. Stosowana jest transkrypcja fonetyczna i fonologiczna.

Transkrypcja fonetyczna (pisownia fonetyczna) to system zapisywania fonetycznej postaci wypowiedzi językowej za pomocą ustalonego systemu znaków graficznych (system zapisu dźwięków mowy oparty na zasadzie ścisłej odpowiedniości głosek i liter).

Transkrypcja fonologiczna, w przeciwieństwie do transkrypcji fonetycznej, nie stara się uwzględnić wszystkich różnic fonetycznych, lecz jedynie te z nich, które mają wartość fonologiczną. Zasadzie transkrypcji fonetycznej: ile różnych głosek, tyle różnych znaków graficznych (liter) na ich oznaczenie, odpowiada w transkrypcji fonologicznej zasada: ile różnych fonemów występuje w danym języku, tyle różnych znaków graficznych niezbędnych jest do fonologicznych zapisów tekstów tego języka.

Transliteracja - to odwzorowywanie zapisu dokonanego w jednym alfabecie literami innego alfabetu tak, by było możliwe jednoznaczne odtworzenie zapisu oryginalnego. Transliterację stosuje się w dokumentacji naukowej, w katalogach bibliotecznych, bibliografiach, cytatach obcych tekstów pisanych itd.

PROZODIA JAKO DZIAŁ FONOLOGII

Dział fonologii zwany prozodią opisuje zjawiska akcentu, intonacji i iloczasu (stress, intonation). Cechy prozodyczne charakteryzują nie oddzielne fonemy lecz sylabę jako całość w opozycji do innych sylab występujących w wypowiedzeniu.

Jedną z cech prozodycznych jest akcent. Zjawisko akcentu polega na wyróżnieniu za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu (a. wyrazowy) lub grupy syntaktycznej (a. zdaniowy). Uwydatnienie sylaby w wypowiedzeniu dokonuje się za pomocą siły, wysokości tonu lub iloczasu, bądź też za pomocą kombinacji tych czynników.

1) Ze względu na obiekt wydzielany przy pomocy akcentu wyróżniamy: akcent wyrazowy - środkami akcentowymi wyróżniana jest jedna sylaba w obrębie wyrazu, i akcent zdaniowy (logiczny) - wyróżniany jest jeden wyraz w obrębie zdania.

2) Ze względu na cechy akustyczno-artykulacyjne wyróżniamy następujące typy akcentu:

Akcent dynamiczny (przycisk) - a. oparty na różnicy siły (większa energia artykulacyjna i akustyczna sylaby akcentowanej w stosunku do sylab nieakceptowanych);

Akcent iloczasowy (kwantytatywny) - a. oparty na różnicy iloczasowej (sylaba akcentowana jest wymawiana dłużej);

Akcent toniczny (melodyczny,muzyczny, tonalny) - akcent oparty na zmianach wysokości tonu.

Dość często wymienione czynniki występują łącznie, w mniejszym lub większym nasileniu, np. w jęz. angielskim, polskim, czeskim, rosyjskim itd. Sylaba akcentowana jest wymawiana silniej, dłużej, z podwyższeniem tonu podstawowego.

Akcent toniczny jest charakterystyczny dla jęz. chińskiego, japońskiego i in. jęz. Azji i Afryki. Polega na zmianie tonu, od czego zależy znaczenie wyrazów (np. w chińskim: ma - ton równy - `matka', ma - t. wznoszący - `koń', ma - t. opadająco-wznoszący - `konopie', ma - t. opadający - `rugać kogoś'). Z jęz. europejskich : język litewski, j. serbski, starogrecki.

3) Ze względu na miejsce akcentu w wyrazie wyróżniamy akcent stały i ruchomy (swobodny). Akcent stały zawsze pada na tę samą sylabę. Typy: inicjalny - na pierwszą sylabę, np. w j. czeskim, słowackim, łotewskim, węgierskim, w polskich gwarach podhalańskich; oksytoniczny - na ostatnią sylabę, np. w j. francuskim, w jęz. tureckich; paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę, np. w języku polskim, włoskim; proparoksytoniczny - na trzecią sylabę od końca wyrazu, np. w j. macedońskim, niektóre wyrazy j. polskiego (np. fizyka, gramatyka, informatyka).

Akcent ruchomy - może padać na różne sylaby w wyrazie, np. w j. angielskim, rosyjskim, niemieckim.

Intonacja

Przez intonację rozumiemy melodyczną charakterystykę wypowiedzenia polegającą na zmianie wysokości tonu w trakcie jego wypowiadania. Intonacja to melodia mowy realizowana za pomocą akcentu i wysokości głosu. W niektórych językach sygnalizuje ona funkcję zdania oznajmującego, pytającego, wykrzyknikowego. Odzwierciedla stan uczuciowy mówiącego (gniew, wzruszenie, niepokój).

Iloczas polega na opozycji (przeciwieństwie) samogłosek długich i krótkich. O iloczasie można mówić wtedy, gdy w jakimś języku dwa wyrazy lub dwie formy gramatyczne różnią się między sobą tylko długością samogłoski, a to powoduje różnicę znaczeniową, np. łac. lēgit `czytał' i lěgit `czyta', malus `zły' i mālus `jabłoń'. Iloczas występuje w systemach samogłoskowych wielu języków, np. w czeskim (rada `rada, radca' i ráda `zadowolona'), słowackim, słoweńskim, serbskim, chorwackim, niemieckim, francuskim, angielskim, węgierskim.

4

---