PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI

WYKŁAD 1 - Główne pytania psychologii osobowości

Na czym polega specyfika nauki o osobowości?

• pozwala badać szczególność jednostek, jak i poszukiwać tego, co wspólne;

• współcześnie to nie tylko wiedza o zjawiskach czy właściwościach, ale też procesach.

• koncepcje osobowości były obecne w:

• systemach filozoficznych

• teoriach socjologicznych

• antropologii kulturowej

• literaturze pięknej, muzyce, sztukach plastycznych

• wizje osobowości tworzone w filozofii i tradycja literacka często wyprzedzały naukę

• to coś na kształt przekonań o tym, jaka jest natura człowieka

Psychologia osobowości - przełom XIX i XX wieku (narodziny psychoanalizy) jako nauka empiryczna skupiona na studiowaniu niepowtarzalności jednostki - lata 30-te XX wieku.

Główne kontrowersje współczesnej teorii osobowości:

1. osobowość - konstrukt teoretyczny czy coś co istnieje realnie?

(jeżeli konstrukt teoretyczny to modele: neurobiologiczne, psychodynamiczne, poznawcze,

fenomenologiczne , narracyjne)

2. motywacja świadoma czy nieświadoma?

3. natura czy kultura?  

4. osoba czy sytuacja?

5. programy realizowane przez człowieka biologiczne czy intencjonalne?

6. podobieństwa czy różnice?

Ważne zagadnienia psychologii osobowości

• Filozoficzne ujęcie osoby - natura człowieka

• Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty zachowań (dziś nacisk na interakcje osoba-sytuacja)

• Sytuacyjna i czasowa spójność zachowania

• Jedność zachowania a obraz siebie

• Zmieniające się stany świadomości; pojęcie nieświadomości (narkotyki, religie Wschodu)

• Relacje pomiędzy poznaniem, afektem a zewnętrznym zachowaniem

• Wpływ przeszłości, teraźniejszości, przyszłości na zachowanie

Przedmiot psychologii osobowości - definicje osobowości

• (Oleś, 2003) - spójność myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniająca się w różnych sytuacjach
  i podlegająca określonym zmianom na przestrzeni czasu. (... choć w różnych teoriach nieco różne rozumienie )

• (Allport, 1937) dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki tych psychofizycznych systemów, które determinują unikalne przystosowanie do środowiska.

• (Pervin) - złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów,
  i odzwierciedla działanie zarówno natury, jak i środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również aspekt czasowy funkcjonowania człowieka, zawiera bowiem wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości.

(a jak to się ma do klasycznych teorii?...)

Cele psychologii osobowości:

• poznawczy - wyjaśnianie

• praktyczny - przewidywanie zachowania, wspieranie rozwoju osobowości, zapobieganie patologii

„Psychologia osobowości dotyczy całościowego funkcjonowania osoby, wskazując na źródła motywacji, szanse rozwoju osobistego i ryzyko zaburzeń”.

Cele naukowej teorii osobowości:

Ogólnie - ma wyjaśniać jacy są ludzie i dlaczego zachowują się tak, jak się zachowują.

• dostarczanie języka (kategorii pojęciowych) do opisu i analizy zachowania

• sformułowanie modelu wyjaśniającego przyczyny zachowania (np. cech, mechanizmów motywacyjnych)

• określenie istotnych różnic między ludźmi (pod względem strukturalnym lub procesualnym)

• przewidywanie przyszłego zachowania, wyjaśnianie patologii

(Według Pervina) → teoria osobowości powinna uwzględniać i wyjaśniać następujące elementy:

• struktura (cechy, organizacja pewnych właściwości) - teorie cech

• dynamika (zachowanie jako proces: popędy, podniety, homeostaza i wzrost, potrzeba spójności, potrzeba poznawania) - rewolucja kognitywna; Walter Mischel

• wzrastanie i rozwój

• psychopatologia (natura i przyczyny zaburzeń)

• zmiana (jak się dokonuje, dlaczego ludzie nieraz opierają się zmianom)

 

(Oleś, 2003) → teoria dostarcza narzędzi rozumienia rzeczywistości w postaci modelu, określonej terminologii, zasad gromadzenia danych i łączenia faktów oraz hipotez do przetestowania. Nie może być hermetyczna, niezrozumiała i niepozwalająca na sprawdzenie wynikających z niej hipotez.”

Główne podejścia teoretyczne:

• Podejście teorii cech

osobowość jako struktura cech

cecha jako skrótowy opis spójności zachowania

cechy a czynniki

• Podejście teorii uczenia się

osobowość jako produkt uczenia się (historia wzmocnień, modelowanie)

stałość zachowania - podobieństwo środowiska

• Podejścia psychodynamiczne

psychoanaliza klasyczna i neopsychoanaliza

osobowość jako produkt przeszłych doświadczeń

• Podejście humanistyczne

osobowość jako system dążący do realizacji swego potencjału

• Podejście poznawcze

osobowość jako system poznawczy (system wiedzy)

osobowość jako „urządzenie do przetwarzania informacji”

osobowość jako źródło znaczeń

obraz samego siebie - centralny składnik osobowości

SPOSOBY BADANIA OSOBOWOŚCI

1. Badania kliniczne i studia przypadków:

ważne w początkowym stadium rozwoju teorii (badania pacjentów, żołnierzy podczas wojny), obszerne opisy poszczególnych osób
Przedstawiciele:

Jean Charcot → klinika neurologiczna w Paryżu

pacjenci z objawami histerii

stosował hipnozę

Pierre Janet → zaburzenia histeryczne (histeria - rozszczepienie psychiki, brak kontroli niektórych elementów)

leczenie hipnozą

stwierdził, że nieraz pacjenci przypominają sobie coś, czego na jawie nie pamiętają

Mormon Prince → badał osobowość wieloraką

Zygmunt Freud

Henry Murray → TAT, „Exploration in Personality”

próba połączenia podejścia klinicznego z eksperymentalnym

Carl Rogers → teoria samoaktualizacji

nacisk na Ja - sposób spostrzegania i doświadczania samego siebie

Georgie Kelly → teoria konstruktów osobistych

sposobów konstruowania (interpretowania) świata

Zalety podejścia klinicznego	Wady podejścia klinicznego
możliwość wszechstronnego i pogłębionego poznania człowieka naturalność warunków badania możliwość poznania złożoności relacji osoba - środowisko	subiektywizm interpretacji niepowtarzalność warunków i sposobu badania niejasne, powikłane relacje między zmiennymi, zrozumiałe jedynie na gruncie określonej teorii sprawozdania werbalne a dostępność treści (należy pracować nad polepszaniem trafności i rzetelności, patrz: Stemplewska-Żakowicz)

1. Podejście psychometryczne, metoda korelacyjna:

(podejście charakterystyczne dla teorii cech)

Przedstawiciele:

Sir Francis Galton → twórca psychologii indywidualnej; postanowił zbadać, czy różnice indywidualne są dziedziczne; stosował testy, skale ocen, mierzył zdolności intelektualne; doszedł do wniosku, że istnieje związek między pokrewieństwem a uzdolnieniami; wprowadził pojęcie współczynnika korelacji (Person kontynuował)

Reymont B. Catell → uważał, że należy stworzyć taksonomię cech na wzór układu okresowego pierwiastków chemicznych; opracował listę terminów odnoszących się do osobowości występujących w języku potocznym i literaturze fachowej, kwestionariusz 16-czynnikowy

Hans Eysenck → 3 wymiary osobowości; obecnie w tym podejściu głównie zwolennicy Wielkiej Piątki

Zalety metody korelacyjnej	Wady metody korelacyjnej
możliwość badania wielu izolowanych zmiennych możliwość badania wzajemnych powiązań między zmiennymi, współwystępowania zmiennych (tabela korelacji) możliwość systematycznego porównywania osób i grup	nie bada zależności przyczynowo-skutkowych niepewność rzetelność i trafności metod kwestionariuszowych zawężenie przedmiotu poznania do tego co mierzalne silny wpływ potrzeby aprobaty społecznej (skale kłamstwa)

1. Podejście eksperymentalne

(charakterystyczne dla podejścia dynamicznego, skupionego na procesie)

Przedstawiciele:

Wilhelm Wundt → uważał psychologię za naukę eksperymentalną bliską przyrodniczym, definiował ją jako naukę o bezpośrednim doświadczeniu, badał związki pomiędzy zmianami bodźca a doznaniami człowieka

Herman Ebbinghaus → badania nad pamięcią, metoda sylab nonsensownych

John Jon. Watson → przeciwstawił metodzie introspekcji obiektywne badanie związków bodziec - reakcja

Clark Hull, B. F. Skinner → redukcja popędu, modyfikacja zachowania

2. Podejście poznawcze

(procesy nieświadome, Ja, motywacja, badanie osobowości z punktu widzenia zachodzących w niej procesów poznawczych i przetwarzania In formacji)

Zalety podejścia eksperymentalnego	Wady podejścia eksperymentalnego
precyzja naukowa - możliwość kontroli i manipulacji zmiennymi możliwość ścisłej replikacji, gdy znane procedury (a te łatwe do opisania i powielenia) badanie zależności przyczynowo-skutkowych	ograniczenie przedmiotu pomiaru do tego, co da się badać eksperymentem nienaturalność warunków (ale można szukać analogii) poznanie aspektowe, nie daje całościowego obrazu funkcjonowania człowieka

PODSTAWOWE METAFORY OPISUJĄCE OSOBOWOŚĆ

• FORMA

• MECHANIZM

• ORGANIZM

• KONTEKST

• UMYSŁ

WYKŁAD 2 - Osobowość a spójność i integracja zachowania

Główne tendencje we współczesnej psychologii osobowości

• Osobowość to układ dyspozycji

• cecha

• czynnik

• założenie znacznej międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności zachowania

• Osobowość jako system mechanizmów psychologicznych

• skupienie na dynamicznej zmienności zachowania

• potrzeby, wartości, normy

• pojęcie Ja - obraz samego siebie

• procesy kontroli i samoregulacji - człowiek jako byt sprawczy

Obraz własnej osoby (podstawowe źródło integracji zachowania)

• Podejście klasyczne: obraz Ja jako całościowa reprezentacja fizycznych, psychologicznych i społecznych właściwości

• Podejście współczesne: Ja jako przesłanka zachowania, Ja w działaniu

• dynamiczna zmienność roboczych reprezentacji siebie

• motywacyjne funkcje Ja

• Ja w interakcji społecznej

• wpływ Ja na przetwarzanie informacji

Fundamentalne pytanie: Czy ludzkie zachowania są na tyle spójne żeby mówić o stałej strukturze osobowości?

SYTUACJONIZM

• Tradycja behawioryzmu

• zachowanie jako efekt działania konfiguracji bodźców

• rola ubiegłych doświadczeń

• Tradycja psychologii społecznej

• rola złożonych konfiguracji czynników psychospołecznych w wyzwalaniu zachowania

• znaczenie procesów konstruowania poznawczego

• “Potęga sytuacji” - przykłady badań

• badania Schwartza i Clore'a nad wpływem pogody na zadowolenie z życia

• badania Milgrama nad posłuszeństwem

• kontekst a efektywność przekazu perswazyjnego

• badania Ascha nad konformizmem

• Skuteczność technik wpływu społecznego

PERSONALIZM

• Człowiek posiada względnie stałe i ogólne właściwości, które przejawiają się w szerokim spektrum zachowania

• Zachowanie można przewidywać na podstawie:

• przeszłego zachowania

• pomiarów natężenia posiadanych cech

• Ale czy zachowanie cechuje się na tyle dużym stopniem stałości? (dwa sposoby postawienia pytania):

• Jaki udział w wyjaśnianiu wariancji zachowania mają czynniki osobowościowe a jaki sytuacyjne? (analiza wariancji)

• Na podstawie czego jesteśmy w stanie przewidzieć zachowanie?

Pojęcie spójności zachowania

1. stabilność w czasie, powtarzalność (stability, consistency over time)

2. międzysytuacyjna spójność zachowania (cross-situational consistency)

3. zgodność zachowania z postawą, normą, wartością (attitude - behavior consistency)

4. spójność poznawcza (cognitive consistency)

Krytyka dyspozycjonizmu

• Stanowisko Waltera Mischela

• Wyniki badań nad związkiem postaw z zachowaniem

• badania Newcomba nad wskaźnikami ekstrawersji u młodzieży trudnej

• badania Harthorne'a i Maya nad uczciwością

• Badania Searsa nad zależnością emocjonalną

wykazywały:

• słabe korelacje pomiędzy różnymi wskaźnikami behawioralnymi danej cechy osobowości (0,1 - 0,2)

• słabe korelacje między kwestionariuszami służącymi pomiarowi danej cechy osobowości
  a zachowaniem (wskaźnikiem cechy) (0,2 - 0,3)

• Wnioski z re-analiz Mischela

• sytuacyjna specyficzność reagowania

• ograniczona przewidywalność zachowania z pomiaru cech

• pewne właściwości osobowości mogą być zależne od zmiennych sytuacyjnych (np. zdolność do odraczania gratyfikacji u dzieci a widoczność nagród)

...ale skąd to powszechne przekonanie o posiadaniu stałych dyspozycji... (bo z jednej strony obiektywnie silny wpływ sytuacji, z drugiej powszechna skłonność do przeceniania wpływu dyspozycji)

Naiwny dyspozycjonizm - przejawy

• Spontaniczne używanie kategorii cechy do opisu innych

• Podstawowy błąd atrybucji

• Przecenianie możliwości przewidywania zachowania ludzi

• Nadmierna pewność własnych sądów o dyspozycjach tzw. iluzja wywiadu

Naiwny dyspozycjonizm - przyczyny

• Kulturowo ugruntowana koncepcja osoby jako bytu sprawczego i społecznie przewidywalnego

• odpowiedzialność jednostki za własne czyny (moralność, religia, prawo)

• tendencja do traktowania spójności jako wartości pozytywnej

• Człowiek jako figura na tle

• rola czynników percepcyjnych - przyczyn zachowania szukamy w figurze a nie w tle

• asymetria perspektyw aktora i obserwatora

• Łatwy dostęp do określonych narzędzi językowych i schematów poznawczych

• “język cech”

• ukryte teorie osobowości

• stereotypy społeczne

• Zniekształcenia w rodzaju danych o osobie

• tendencja do silnego efektu pierwszeństwa przy tworzeniu sądów o ludziach

• ograniczony dostęp do zachowań innych ludzi

• często podstawą wiedzy o innych jest to, co mówią o sobie, a nie jak się zachowują

• dostosowywanie się ludzi do naszych oczekiwań

Próby rozwiązania problemu niezadowalającej spójności zachowania

1. spójność zachowania a nomotetyczne i idiograficzne podejścia do osobowości (Bem i Allen)

• spójność zachowania istnieje, ale dotyczy tylko niektórych cech

2. personalna spójność zachowania jako meta-cecha osobowości: pragmatycy vs. pryncypialiści (Snyder)

• spójność jest właściwością osobowości i od tego, jaki kto jest, zależy na ile spójne jest zachowanie

3. czynnik metodologiczny - predykcja pojedynczego zachowania czy wzorca zachowań (miara zagregowana; Epstein)

• związek cechy z zachowaniem silniejszy, gdy badamy całą gamę zachowań a nie pojedyncze zachowanie

WYKŁAD 3 - Podejście teorii cech

Osobowość jako konfiguracja cech.

Podejście to wynika z obserwacji, że:

• te same sytuacje u różnych ludzi wywołują odmienne zachowania

• ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie

Definicje cechy:

CECHA (rys) OSOBOWOŚCI to:

• Wg Guilforda - każdy dający się wyróżnić, względnie trwały aspekt jednostki, ze względu na który różni się ona od innych.

• Wg Eysencka - współzmieniający się zespół aspektów behawioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca, wydedukowana z obserwowanej ogólności zachowania.

• Wg Cattella - zintegrowana konfiguracja zachowań taka, że jeżeli jeden ze składników jest obecny u osoby, możemy przewidzieć, że i inne składniki będą u niej w pewnym stopniu obecne.

Cecha jako:

• przyczyna zachowania (np. u Allporta)

• dyspozycja (nie inicjuje zachowania, ale współdecyduje o tym, jak sytuacja wpływa na zachowanie

(np. Eysenck)

• skrótowy opis powtarzalnych i ogólnych form zachowania (Zawadzki)

 

Teoria Gordona Allporta

1937 - Personality psychological interpretation.

OSOBOWOŚĆ - dynamiczna organizacja cech (systemów psychofizjologicznych) jednostki, które wyznaczają swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska - to, czym człowiek jest naprawdę.

• nacisk na pozytywne, świadome elementy motywacji oraz traktowanie zachowania jako spójnego wewnętrznie i zdeterminowanego przez działające czynniki

• zainteresowanie konsekwencją i spójnością zachowania, pojęciem Ja

• dążenie do uwzględnienia pełni złożoności i niepowtarzalności indywidualnego zachowania

• przeciwstawiał się zbytniemu zapożyczaniu wzorców z nauk przyrodniczych

• krytykował badania nad osobowością wykorzystujące analizę czynnikową

 Struktura i dynamika osobowości

• przedstawiona w kategoriach cech

• nacisk na cechy jako główny konstrukt motywacyjny (kierujący zach., obok zamiarów i postaw)

• zmienność i rozwój

• osobowość istnieje realnie i ma swe neuronalne i fizjologiczne korelaty

Pojęcie cechy (cechy indywidualne i wspólne, potem):

• cecha - struktura neuropsychiczna, mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego.

• dyspozycja osobista - zgeneralizowana struktura neuropsychiczna (specyficzna dla danej jednostki), mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania
  i ukierunkowywania spójnych (równoważnych) form zachowania adaptacyjnego i zachowania charakterystycznego.

• dyspozycje dominujące - ogólne, wpływają niemal na wszystko;

• dyspozycje zasadnicze - skłonności wysoko charakterystyczne dla danej osoby, łatwe do rozpoznania, często ujawniające się w zachowaniu;

• dyspozycje wtórne - przejawiają się rzadziej, mniej istotne dla opisu osobowości.

Idiograficzne i nomotetyczne podejście do badania osobowości

IDIOGRAFICZNE	NOMOTETYCZNE
- dyspozycje osobiste - skoncentrowanie na indywidualnym przypadku (Allport namawiał do poświęcenia im większej uwagi)	- cechy - studiowanie zachowania w kategoriach ogólnych zasad, uniwersalnych zmiennych, obejmuje badaniami wielką liczbę osób

Proprium - wszystkie funkcje Ja czy ego - propriacyjne funkcje osobowości, m.in.:

• poczucie ciągłości cielesnego Ja

• poczucie własnej tożsamości

• szacunek do samego siebie

• obraz samego siebie

• styl poznawczy

• zasięg swego Ja

• myślenie racjonalne

wszystko to razem tworzy proprium, które jest źródłem spójności, pozwala tworzyć zamiary, plany, odległe cele, ale to nie jest odrębny od reszty osobowości byt.

Autonomia funkcjonalna

Każda czynność czy forma zachowania może stać się celem sama w sobie, chociaż pierwotnie podejmowano ją
z jakiegoś innego powodu; (np. motywująca siła zainteresowań i wartości).

Koncepcja skrytykowana przez Bertocciego - jak to się dzieje że motywy stają się autonomiczne? czy wystarczy powtarzanie? dlaczego pewne czynności stają się funkcjonalnie autonomiczne a inne - nie?

Wtedy Allport wyróżnił 2 rodzaje autonomii:

• Perseweracyjna - nałogi, zrytualizowane czynności (w wyniku np. opóźnionego wygaszania, samopodtrzymujących się obwodów nerwowych)

• Propriacyjna - zainteresowania, wartości, uczucia, obraz siebie, styl życia (nie jest jasno według Allporta wyjaśnić, jak ta autonomia się tworzy)

Autonomia umożliwia względne oderwanie się od przeszłości, zapewnia większą unikatowość jednostki (choć niektóre motywy pierwotne zostają i mechanizmy homeostatyczne utrzymują jedność czy równowagę
o charakterze fundamentalnym).

Bezpośredni i pośredni pomiar osobowości

• bezpośredni - opisywanie samego siebie

• pośredni - techniki projekcyjne

pomiar bezpośredni i pośredni a przystosowanie i zdrowie psychiczne:

• metody bezpośrednie pozwalają uzyskać dane niedostępne w inny sposób

• osoby zdrowe - motywy świadome i introspekcyjnie dostępne, metody pośrednie i bezpośrednie dają te same rezultaty

Teoria Raymonda Cattella

OSOBOWOŚĆ - konstrukt psychologiczny, który pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji.

Cel psychologii osobowości: ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowują się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach

CECHY - stanowią strukturę psychiczną osobowości, wnioskujemy o nich na podstawie zachowania, wyjaśniają międzysytuacyjną i międzyczasową spójność zachowania.

• Cechy powierzchniowe - obserwowalne, reprezentują zewnętrzne zmienne.

• Cechy źródłowe - reprezentują wewnętrzne zmienne, współdeterminują związki między zachowaniami warunkują ich spójność.

• Cechy o podłożu biologicznym - zdeterminowane konstytucjonalnie

• Cechy kształtujące się pod wpływem oddziaływań środowiska

• Cechy zdolnościowe - dotyczą tego, jak dobrze osoba radzi sobie z rozwiązywaniem zadań

• Cechy temperamentalne - charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim osoba wykonuje dowolne czynności.

• Cechy dynamiczne - te, które określają dlaczego i jak jednostka jest „napędzana”, opisują motywacyjny aspekt zachowania (ergi, sentymenty, postawy)

Hipoteza leksykalna: „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne, zostały utrwalone w treści języka”

Źródła wiedzy o osobowości

• Obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach - dane L

• Samopis, zazwyczaj uzyskiwany drogą odpowiedzi na pytania kwestionariuszowe - dane Q

• Stwarzanie sytuacji prowokujących do określonych zachowań i rejestrowanie tych zachowań (eksperyment) - dane T

Jeżeli istnieje coś takiego jak struktura osobowości, to te same cechy lub czynniki powinny ujawnić się we wszystkich trzech podejściach.

Struktura osobowości

Na podstawie badań leksykalnych analizy czynnikowej (obejmują zarówno cech zdolnościowe, jak i temperamentalne i dynamiczne):

• cyklotymia - schizotymia

• ogólna inteligencja - upośledzenie umysłowe

• siła ego (równowaga emocjonalna) - nerwicowość

• dominowanie - uległość

• ekspansywność - brak ekspansywności

• Q1. radykalizm - konserwatyzm

• Q2. niezależność (samowystarczalność)

• Q3. samokontrola i siła charakteru

• Q4. napięcie nerwowe




• silne superego - brak standardów wewnętrznych

• śmiała cyklotymia - wycofująca się schizotymia

• wrażliwość emocjonalna - surowa dojrzałość

• paranoidalna schizotymia - ufna przystępność

• beztroska - zainteresowania praktyczne

• wyrafinowanie - szorstka prostota

• niespokojna nieufność - spokojna ufność

Osobowość a przewidywanie zachowania

Teoria Catella a teoria Eysencka:

• czynniki drugiego rzędu: lęk i exvia - invia

Krytyka teorii Catella

• liczba czynników zbyt duża, większość z nich koreluje ze sobą, co przemawia za redukcją tej liczby

• wyniki analizy czynnikowej zależą od tego, co jej się poddaje, a czynniki wyodrębnione przez Cattella wyznaczone zostały przez subiektywnie dobrane dane wyjściowe

• nazwy - duży stopień subiektywizmu, nie zawsze jasne

• teoria opisowa - nie pozwala na dociekanie przyczyn i poznanie mechanizmów leżących u podstaw wyodrębnionych wymiarów

Teoria Hansa Eysencka

Osobowość = temperament + inteligencja

• Biologizacja teorii - biologiczne podstawy wymiarów osobowości (teoria ta ma obecnie status teorii temperamentu)

• Status wykraczający poza czysty opis, próba wyjaśniania

• Funkcjonalne znaczenie wymiarów

• ekstrawersja - introwersja a zapotrzebowanie na stymulację

• 
  ekstrawersja - introwersja a podatność na warunkowanie

• Ciągłość między normą a patologią

Struktura osobowości - wymiary:

1. Ekstrawersja - introwersja

Ekstrawersja: towarzyskość, żwawość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań

2. Neurotyczność - zrównoważenie emocjonalne

Neurotyczność: lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie

3. Psychotyczność

Jeden biegun: altruizm, empatia, uspołecznienie

Drugi biegun: przestępczość, psychopatia, schizofrenia

Krytyka teorii Eysencka

Grey - pierwotne wymiary to lęk i impulsywność

• Ekstrawersja → wysoka impulsywność, niski lęk

• Introwersja → niska impulsywność, wysoki lęk

• Zrównoważenie emocjonalne → niska impulsywność, niski lęk

• Neurotyczność → wysoka impulsywność, wysoki lęk

	neurotyczność	ekstrawersja	introwersja	zrównoważenie emocjonalne
impulsywność	W	W	N	N
lęk	W	N	W	N

Podważenie twierdzenia o introwersji/ekstrawersji a typowym, chronicznym poziomie aktywacji - zmiany okołodobowe: introwertycy bardziej pobudzeni rano, zaś ekstrawertycy wieczorem.

Pięcioczynnikowy model osobowości

1. Badania leksykalne

• Pierwszy etap:

Donald Fiske (1949)

• adaptowalność społeczna

• konformizm

• wola osiągnięć

• kontrola emocjonalna

• poszukujący intelekt

Ernest Tupet i Raymond Christal (koniec lat 50-tych):

• surgencja

• ugodowość

• niezawodność

• stałość emocjonalna

• kultura

Warren Norman

• Drugi etap badań: Badacze amerykańscy, w tym Lewis Goldberg (autor terminu „Wielka Piątka”):

• surgencja

• ugodowość

• sumienność

• stałość emocjonalna

• intelekt

2. Badania psychometryczne

Paul Costa i Robert McCrae (NEO I NEOAC): badania kwestionariuszem Catella

• zredukowali do: neurotyczność, ekstrawersja

• Dodali: otwartość na doświadczenie

• Pod wpływem badań leksykalnych rozszerzyli o: ugodowość, sumienność

NEUROTYCZNOŚĆ	UGODOWOŚĆ	EKSTRAWERSJA	OTWARTOŚĆ NA DOŚW.	SUMIENNOŚĆ
lęk wrogość depresja impulsywność nadwrażliwość nieśmiałość	zaufanie prostolinijność altruizm ustępliwość skromność skłonność do rozczulania się	towarzyskość serdeczność asertywność aktywność poszukiwanie doznań emocjonalność pozytywna	wyobraźnia estetyka uczucia działanie idee wartości	kompetencje skłonność do porządku obowiązkowość dążenie do osiągnięć samodyscyplina rozwaga

Argumenty na rzecz traktowania pięciu czynników jako podstawowych wymiarów osobowości

• czynniki NEOAC istnieją realnie - ujawniają się w samopisach i szacowaniu

• wykazują dużą stałość (w badaniach podłużnych)

• są uniwersalne: niezależne od płci, rasy, kultury

• podstawy biologiczne - stopień odziedziczalności 30-40 %

Krytyka teorii pięcioczynnikowych

Czynniki odgrywają ważną jako predykatory powodzenia zawodowego, odporności na stres, ryzyka zaburzeń
w zachowaniu, patologii.

Ale:

• Subiektywizm w doborze zmiennych wyjściowych stanowiących podstawę do wyodrębnienia czynników

• Pojedyncze słowa nie ujmują istotnych cech osobowości - jej dynamicznego funkcjonowania i zmieniających się, w zależności od kontekstu, relacji jednostki z otaczającym światem.

• Czynniki nie są ortogonalne w stosunku do siebie.

• Badania korelacyjne, nie wykraczające poza opis.

Podejście teorii cech - podsumowanie

• cechy a mechanizmy motywacyjne i poznawcze i właściwości sytuacji

• kontekst a zachowanie

WYKŁAD 4 - Podejście teorii uczenia się do osobowości

Osobowość w świetle teorii uczenia się:

• krytyka kategorii „osobowość” (cecha, obraz samego siebie, samoświadomość, ja podmiotowe, ego), bo to byty niepodlegające obserwacji

• krytyka założeń o znacznej stabilności i międzysytuacyjnej spójności zachowania

Główne założenia

• Znaczenie uczenia się (wszelkie bardziej złożone formy zachowania są produktem uczenia się)

• Znaczenie uwarunkowań środowiskowych (zachowanie znajduje się pod kontrolą konfiguracji bodźców środowiskowych i antycypowanych wzmocnień)

Implikacje dla psychologii osobowości

• geneza względnie stałych właściwości człowieka tkwi w jego doświadczeniu (uczenie się związków między bodźcami, historia wzmocnień)

• zdecydowane podkreślanie roli sytuacji jako determinanty zachowania w sporze sytuacjonizm - personalizm

• każde zachowanie może podlegać modyfikacji poprzez zmianę w środowisku - manipulacja zmiennymi środowiskowymi i obserwacja zmian w zachowaniu będących ich konsekwencją

• stałość zachowania wynika ze stałości sytuacji a nie istnienia ogólnych, wewnętrznych dyspozycji

• zaburzenia psychiczne są rezultatem uczenia się zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu uczenia się zachowań adaptacyjnych

• terapia opiera się na zastosowaniu reguł teorii uczenia się do zmiany zachowania (a nie na próbach reorganizacji osobowości)

• socjalizacja człowieka:

• rola emocjonalnych odruchów warunkowych w uczeniu się norm społecznych

• znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju systemów motywacyjnych (np. nabieranie wartości przez pieniądze, wysoką pozycję społeczną, osiągnięcia na polu intelektualnym)

Na jakich koncepcjach opiera się to podejście?

WARUNKOWANIE KLASYCZNE - PAWŁOW

• nabieranie wartości przez bodźce neutralne

• pojęcia:

• bodziec bezwarunkowy

• bodziec warunkowy

• reakcja bezwarunkowa

• reakcja warunkowa

• generalizacja - skojarzenie reakcji z podobnymi bodźcami, prowadzi do spójności reakcji

• wygaszanie - bez bezwarunkowego

• różnicowanie - w wyniku prób, gdy tylko po pewnych bodźcach bezwarunkowe bodźce, prowadzi do specyficzności reakcji

• warunkowanie semantyczne

Zastosowania teorii warunkowania klasycznego

• nerwica jako następstwo niemożności różnicowania

• warunkowanie jako mechanizm nabywania fobii i innych zaburzeń związanych z lękiem (Albert: szczur i hałas)

• systematyczna desensytyzacja (Wolpe) jako metoda terapii fobii (uczenie relaksacji, ustalanie hierarchii lęku) - wyuczenie konkurencyjnej reakcji metodą przeciwwarunkowania

WARUNKOWANIE SPRAWCZE - SKINNER

• kojarzenie reakcji z sytuacjami w środowisku

• pojęcia:

• reakcja jako jednostka strukturalna (nie np. cecha)

• zachowanie sprawcze - pojawiające się pod nieobecność bodźców środowiskowych

• czynnik wzmacniający - zdarzenie następujące po reakcji, które zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji sprawczej.

• wzmocnienie pozytywne

• wzmocnienie negatywne - usunięcie lub uniknięcie nieprzyjemnej konsekwencji zachowania

• kara

Zastosowania teorii warunkowania sprawczego

• znaczenie schematów wzmocnień w rozwoju

• rozkłady wzmocnień (określone odstępy czasowe lub określona liczba reakcji, stałe lub zmienne)

• modyfikacja zachowania - zachowanie jest kontrolowane poprzez wybór reakcji, które są wzmacniane oraz częstotliwości ich wzmacniania

• złożone zachowanie jest kształtowane poprzez proces stopniowych przybliżeń - wzmacnianie fragmentów zachowania przypominających jego ostateczną formę

• rozwój: dziecko uczy się reakcji, które są kontrolowane przez występowanie wzmocnień w otoczeniu; najpierw krótkie, potem dłuższe odraczanie gratyfikacji

• psychopatologia: leczenie objawów czy przyczyn?

• podstawowe zasady uczenia stanowią adekwatną interpretację zaburzeń

• osoby nie są chore tylko po prostu nieodpowiednio reagują na bodźce - nie nauczyły się właściwej reakcji lub nauczyły się nieprzystosowawczej - niewłaściwe historie wzmocnień (np. nie wzmacniani za społeczne umiejętności)

• zachowania przesądne - przypadkowe powiązania reakcji i wzmocnienia

TEORIA DOLLARDA I MILLERA (próba powiązania teorii uczenia się i psychoanalizy)

Hull - kluczowe pojęcia:

• NAWYK - na strukturę osobowości składają się nawyki.

• POPĘD - bodziec, który jest wystarczająco silny, żeby wywołać zachowanie.

• POPĘDY PIERWOTNE - skojarzone ze stanami fizjologicznymi w organizmie (np. ból) .

• POPĘDY WTÓRNE - związane z zaspokajaniem popędów pierwotnych (lęk lub strach).

• uczenie się ma miejsce gdy reakcje są nagradzane poprzez redukcję bodźców popędowych

• w uczeniu się instrumentalnym istotne jest wykorzystanie wyuczonych reakcji do zredukowania bodźców popędowych (np. nagrody, ucieczki od bólu, uniknięcia bólu).

• manipuluje się siłą popędu (np. ile godzin głodu) i wielkością nagród (np. ilość pożywienia).

• wzrastanie i rozwój to gromadzenie nawyków

• podkreślają rolę uczenia się przez naśladowanie - proces ten opiera się na pozytywnym wzmocnieniu zachowania typu dopasowanie; nabywanie cech osobowości dzięki układom kar i nagród ze strony rodziców oraz innych znaczących osób w środowisku

• Psychopatologia wynika z konfliktu popędów

• w toku rozwoju dzieci muszą nauczyć się społecznie akceptowalnych sposobów redukowania popędów (ważne sytuacje uczenia się dotyczą np. jedzenia, treningu czystości, zachowań seksualnych
  i agresywnych)

• poczucie winy oraz unikanie prowadzą często do redukcji strachu

• zaburzone zachowania związane z wyuczonym sposobem radzenia sobie z konfliktami motywacyjnymi

• konflikt dążenie - unikanie powoduje ukształtowanie się symptomu, który redukuje lęk i uwalnia napięcie związane z konfliktem

• psychoterapia to proces przywracania reakcji sygnałotwórczych - zdolności do werbalizacji problemów (związane z systemem językowym - procesy myślenia, przewidywania sensu działań, planowania, analizy własnego zachowania itp.)

NOWSZE UJĘCIA - integracja teorii uczenia się z poznawczym nurtem w psychologii osobowości

1. TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji (Seligman) - uczenie się, że nie ma związku między działaniem a jego następstwami.

• PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń - sytuacja treningu bezradności.

• PROCES POŚREDNICZĄCY: zgeneralizowane oczekiwania braku kontroli.

• NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności

• DEFICYTY: poznawczy (asocjacyjny), motywacyjny (aktywności), emocjonalny (pogorszenie nastroju)

2. MODEL PRZEFORMUŁOWANY WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI I DEPRESJI

(Abramson, Seligman, i Teasdale, 1979; Peterson & Seligman, 1984)

• rola atrybucji przyczynowych w wyznaczaniu charakteru, trwałości i zakresu deficytów „bezradnościowych” i podatności na depresję.

• atrybucje do czynników (wewnętrznych - zewnętrznych, stałych - zmiennych, globalnych - specyficznych)

• pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej

3. TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ - Mischel, Bandura

• rola procesów modelowania społecznego i wzmocnień społecznych w nabywaniu i kontroli nowych zachowań

• rola pośrednika poznawczego - przekonań o własnej skuteczności (self-efficacy) w podejmowaniu działania

• znaczenie specyfiki sytuacji i specyfiki przekonania o skuteczności w kontroli działania

WYKŁAD 5 - Psychodynamiczne podejścia do osobowości

Psychoanaliza - to teoria osobowości, szkoła interpretacji zaburzeń, metoda leczenia; zwróciła uwagę np. na motywy zachowań inne niż te, które sami wskazujemy, nieświadomość.

Na podejście ściśle psychoanalityczne składają się 4 założenia:

• o doniosłej roli procesów nieświadomych

• o konfliktach i mechanizmach obronnych

• o kompleksie Edypa

• o centralnej roli popędów (seksualnego i agresywnego)w rozwoju osobowości

Podejścia psychodynamiczne - jedynie dwa pierwsze założenia.

KLASYCZNA PSYCHOANALIZA - TEORIA FREUDA

Tezy Freuda a współczesne badania - 5 perspektyw teorii, zwanych modelami psychiki (Rapaport i Gill) :

• model dynamiczny - rola i działanie popędów: seksualnego i agresywnego

• model ekonomiczny - funkcjonowanie i przemieszczanie się w psychice energia

• model topograficzny - świadome, przedświadome i nieświadome procesy psychiczne

• model rozwojowy - stadia rozwoju (teraźniejszość kształtowana przez przeszłość)

• model strukturalny - struktury psychiczne: id, ego i superego

TEORIA POPĘDÓW (MODEL DYNAMICZNY)

• siłą motywującą zachowanie są popędy: seksualny i agresywny

• popędy reprezentują naturę w konflikcie między naturą a kulturą

• popędy charakteryzowane są przez źródło, cel i obiekt lub jego psychiczną reprezentację

• motywy tkwią w organizmie, można się jedynie do nich przystosować, kiedy zagrażają można je usunąć odcinając od świadomości

ENERGIA PSYCHICZNA (MODEL EKONOMICZNY)

• popęd dąży do rozładowania; sposób, w jaki zostaje wyrażony oraz obiekt, za pomocą którego zostaje rozładowany podlegają ciągłym zmianom

• każda czynność psychiczna (myśl, fantazja, marzenie) naładowana jest pewną ilością energii popędowej, której towarzyszy impuls do rozładowania wytworzonego napięcia

• naładowanie energią psychiczną to kateksja

• w naszym aparacie psychicznym dokonuje się „gospodarowanie” energią (model zwany hydraulicznym)

• motywy mogą ulegać wielu przekształceniom: przybierać postać symptomu, marzenia sennego, dowcipu, pomyłki językowej, zachowania lub ideologii

NIEŚWIADOMOŚĆ (MODEL TOPOGRAFICZNY)

• determinizm psychiczny - przekonanie, że w naszym funkcjonowaniu psychicznym nic nie dzieje się przez przypadek;

• dowody istnienia nieświadomości wg Freuda: zjawiska posthipnotyczne oraz niepamięć wydarzeń
  z przeszłości u neurotyków;

• procesy psychiczne:

• nieświadome - te aspekty życia, których nie akceptujemy, zepchnięte do nieświadomości w wyniku wyparcia; możemy sobie zdać z nich sprawę jedynie w wyjątkowych okolicznościach; to większość procesów psychicznych (obecna wiedza...);

• przedświadome - fakty, zdarzenia, spostrzeżenia, które pozostają w nieświadomość, ale mogę być łatwo wydobyte, jeśli skupimy na nich uwagę;

• świadome - to co jest doświadczane bezpośrednio, z czego zdajemy sobie sprawę w każdym momencie ;

• zachowanie jest motywowane i celowe (ma swoje funkcje; główny cel to uniknięcie bolesnych myśli
  i wspomnień).

PERSPEKTYWA PSYCHOANALITYCZNA	PERSPEKTYWA POZNAWCZA
nacisk na nielogiczne i irracjonalne procesy nieświadome	brak zasadniczej różnicy między procesami świadomymi i nieświadomymi
zawartość treściowa koncentrująca się na motywach i pragnieniach; treści głownie seksualne i agresywne	zawartość treściowa koncentrująca się na myślach; różnorodność treści
akcent na umotywowane aspekty nieświadomego funkcjonowania	akcent na niemotywowane przejawy nieświadomego funkcjonowania

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY I FORMOWANIE SIĘ CECH CHARAKTERU (MODEL ROZWOJOWY)

• każde zachowanie jest wynikiem przeszłych doświadczeń

• stadia rozwoju psychoseksualnego - pierwsze 5-6 lat życia

• sposób rozwiązania konfliktów z faz przedgenitalnych oraz kompromis prowadzą do powstania określonego charakteru (Abraham, Fenichel)

• charakter to stały wzorzec funkcjonowania (= osobowość)

• podstawowe potrzeby mogą być gratyfikowane nadmiernie, niedostatecznie lub niespójnie

• intensywny konflikt prowadzi do fiksacji - zatrzymania impulsu seksualnego w danym punkcie rozwoju; konflikt mniej intensywny - fiksacja prowadzi do regresji do danego stadium w sytuacjach stresu

• kompromis to określone rozwiązanie pomiędzy impulsem popędowym a tym, co go ogranicza

• o zaburzeniach świadczą sztywne wzorce zachowania, o nerwicach - te, w których dominuje fiksacja
  i regresja

LĘK I MECHANIZMY OBRONNE

• lęk jako czynnik motywujący

• istotna funkcja mechanizmów obronnych ego w zachowaniu i myśleniu

STADIUM ROZWOJU	STREFA EROGENNA	PROTOTYPOWA AKTYWNOŚĆ	KONFLIKT/CELE	OSOBOWOŚĆ I CECHY CHARAKTERU
ORALNE (0-2 lata)	usta	ssanie, gryzienie, połykanie (inkorporacja)	Konflikt: między pragnieniami seksualnymi a sadystycznymi Cel: relacja ufnej zależności	oralno-inkorporująca łatwowierność, zależność, hojność, bierność agresywna, oralno-sadystyczna zachłanność, niecierpliwość, ciekawość, ambicja, zawiść
ANALNE (2-3 lata)	odbyt	potrzeba wydalania, trening toaletowy	Konflikt: między kontrolą a jej brakiem Cel: niezależność	analno-retencyjna systematyczność, upór, nieustępliwość, oszczędność ekspulsywna (wydalająca) porywczość, destrukcyjność, okrucieństwo produktywna (twórcza)
FALLICZNE (4-5 lat)	narządy płciowe	aktywność autoerotyczna	Konflikt: lęk kastracyjny, zazdrość o penisa (kompleks Edypa i Elektry) Cel: identyfikacja seksualna, powstanie superego	falliczna zainteresowanie bez zakłopotania, inicjatywa bez poczucia winy falliczno-narcystyczna agresywność, zuchwałość
OKRES LATENCJI (6-12 lat)
STADIUM GENITALNE (13-18 lat)

STRUKTURA PSYCHICZNA (MODEL STRUKTURALNY)

• id:

• pierwotna część; siedlisko popędów

• zasada przyjemności

• reprezentacje rzeczywistości w postaci wyobrażeń i fantazji

• ego:

• rozwija się z id (narzucanie ograniczeń z zewnątrz)

• funkcja: radzenie sobie z rzeczywistością, ocenianie, kontrola; różnicowanie pomiędzy rzeczywistością subiektywną a obiektywną

• pośredniczy pomiędzy impulsami i wymaganiami rzeczywistości zewnętrznej

• zasada rzeczywistości

• superego

• rozwija się z ego; zinternalizowane normy i wartości

• składa się z sumienia (wskazuje czego nie powinno się robić) i ego idealnego (idealny obraz osoby)

• poszukuje perfekcji

WCZESNE REWIZJE TEORII PSYCHOANALITYCZNEJ

CARL GUSTAW JUNG - PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA

• zwrócenie uwagi na przyszłość i rozszerzenia wpływu przeszłości na historię ludzkości

• zachowanie człowieka jest motywowane dwojako: poprzez cele i aspiracje oraz przez jego własną historię osadzoną w historii gatunku

• zmiana koncepcji nieświadomości: osobowa i zbiorowa („dziedzictwo” ludzkości)

• na nieświadomość zbiorową składają się archetypy - systemy wewnątrz osobowości; pierwotne idee lub formy, uniwersalne dla wszystkich ludzi; dotyczą powtarzających się, kluczowych doświadczeń ludzi; ładunek minionych epok (zawiera ładunek afektywny); ujawniają się w snach, wolnych skojarzeniach

• ważne archetypy to anima, animus, persona i cień

• ANIMA - kobieca strona psychiki mężczyzny

• ANIMUS - męska strona psychiki kobiety

Anima i animus to dusza; są wyrazem doświadczeń ludzkości z osobami płci przeciwnej

• PERSONA - maska, jaką przyjmuje osoba dostosowując się do społeczeństwa i kultury, role przypisane jednostce przez społeczeństwo, pośredniczy pomiędzy ego a światem zewnętrznym

• CIEŃ - zwierzęca strona ludzkiej natury (reprezentacja pierwotnych popędów), odpowiada za pojawianie się społecznie nieakceptowanych uczuć, myśli i działań, które są ukrywane przez personę lub spychane do nieświadomości osobowej

• JAŹŃ (self) - reprezentuje ludzkie dążenia do pełni i jedności, jest „jądrem osobowości”, koordynuje funkcje pozostałych struktur osobowości, zapewnia stabilność; dążenie do jedności i pełni realizowane jest przez całe życie w procesie indywiduacji, motywowanym dążeniem do samorealizacji.

TYPOLOGIA OSOBOWOŚCI JUNGA - typy osobowości powstają poprzez nałożenie na siebie dwóch typologii:

• opartej o postawy: introwersja - ekstrawersja (skupienie na świecie wewnętrznym - ukierunkowanie aktywności na zewnątrz, jedna z nich dominuje)

• opartej o funkcje psychologiczne: myślenie, uczucia, wrażenia (percepcja), intuicja (myślenie - funkcja to rozumienie świata i siebie, uczucia - odzwierciedlają wartość, znaczenie, funkcja to dostarczanie subiektywnych przeżyć, wrażenia - rejestrowanie faktów), intuicja - nieświadoma percepcja; myślenie i uczucia - funkcje racjonalne, wrażenia i intuicja - funkcje irracjonalne

• pojęcie KOMPLEKSU - konstelacja silnie zabarwionych emocjonalnie myśli, spostrzeżeń i wspomnień, składa się z jądra (główna idea) i pozostałych elementów; kompleksy składają się na nieświadomość osobową (np. kompleks matki)

• EGO to głębsza warstwa psychiki, obejmuje doświadczenia świadome i nieświadome

ALFRED ADLER - PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA

• badania nad tym, jak osoby niepełnosprawne kompensują słabość pewnych narządów czy funkcji rozwojem innych;

• rozwój i działanie człowieka jest zdeterminowane przez dążenie do mocy (wyższości, doskonałości), które jako mechanizm kompensacyjny uruchamiane jest poprzez poczucie niższości (a nie popędy);

• człowiek realizując dążenie do mocy doskonali siebie, jego celem jest perfekcja a nie przyjemność;

• osoby zdrowe stawiają sobie cele realne, zaś osoby nerwicowe - cele fikcyjne (nierealistyczne) lub reagują chorobą, która przynosi wtórne korzyści.

NEOPSYCHOANALIZA

• w stosunku do klasycznych teorii: akcent na czynniki kulturowe lub interpersonalne

• przedstawiciele: Karen Horney, Erich Fromm, Harry Sullivan, Eric Erikson, H. Hartman, D. Rapaport,
  M. Klein, M. Makler

KAREN HORNEY

• nacisk raczej na czynniki kulturowe w rozwoju osobowości niż biologiczne

• podkreślanie ważności relacji interpersonalnych zarówno dla zdrowego jak i zaburzonego funkcjonowania osobowości

• lęk podstawowy - dziecięce poczucie bycia osamotnionym i bezbronnym w potencjalnie wrogim świecie

• trzy neurotyczne wzorce reagowania na lęk podstawowy:

• nastawienie ku (ludziom) - przesadne zainteresowanie tym, aby być akceptowanym, chwalonym, potrzebnym; osoba taka staje się nadmiernie podporządkowana, niewymagająca, poświęcająca się dla innych;

• nastawienie od (ludzi) - odczuwanie wrogości innych i walka przeciwko nim, zaprzeczanie, że potrzebuje się innych;

• nastawienie przeciwko (ludziom) - odsuwanie się od innych, tworzenie dystansu

• u neurotyków jedna z tendencji dominuje, ale pojawia się także konflikt między trzema tendencjami

• czynniki kulturowe ważniejsze niż biologiczne, większa możliwość zmiany i samorealizacji

ERICH FROMM - PSYCHOLOGIA KULTUROWA

• człowiek w relacjach z innymi i z kształtującą go kulturą

• niezmienna jedynie konieczność zaspokajania potrzeb fizjologicznych oraz potrzeby bliskości (unikania izolacji)

• więź pierwotna - daje poczucie bezpieczeństwa i orientację

• dorastanie to proces indywiduacji (aspekt pozytywny i negatywny)

• z samotnością można radzić sobie poprzez:

• podporządkowanie się zbiorowości - ucieczka od wolności

• spontaniczny związek z ludźmi i przyrodą - samorealizacja

• rodzaje charakterów (w wyniku konfliktu wolność a podporządkowanie):

• charakter sadomasochistyczny lub autorytarny (fundament faszyzmu, szukanie oparcia w kimś innym, potrzeba uległości autorytetowi)

• charakter destruktywny (irracjonalna tendencja do niszczenia wynikająca z lęku)

• mechaniczny konformizm (przyjęcie wzorów kultury, stanie się takim, jakiego spodziewają się inni)

• przeciwieństwo: charakter produktywny (realizacja własnego potencjału)

HARRY SULLIVAN - PSYCHOLOGIA INTERPERSONALNA

• podkreślenie znaczenia wczesnych relacji dziecka z matką dla powstania lęku i dla rozwoju poczucia Ja;

• osobowość to system, którego celem jest redukcja napięcia i przekształcenie go w nawykowe wzorce zachowania przywracające równowagę, te przekształcenia to dynamizmy;

• dwa główne źródła napięcia to: dążenie do satysfakcji (zaspakajania potrzeb) i dążenie do bezpieczeństwa (dobrego samopoczucia, akceptacji, przynależności);

• szczególne znaczenie w radzeniu sobie z lękiem ma dynamizm systemu Ja (self): geneza interpersonalna;

• ważne części, obrazy (personifikacje) Ja:

• „dobre Ja” - skojarzone z przyjemnymi doświadczeniami poczucia bezpieczeństwa i akceptacji;

• „złe Ja” - skojarzone z bólem i zagrożeniem, dezaprobatą;

• „nie-Ja” - część odrzucana (dysocjacja - odszczepienie jako sposób radzenia sobie) przez skojarzenie z trudnym do zniesienia lękiem (uczucie niesamowitości i grozy);

• nacisk na okres późnego dzieciństwa i preadolescencji;

• zniekształcenie parataktyczne - obraz innej osoby i relacji z nią silnie zniekształcony przez lęk;

• ogólnie: nacisk na percepcję, rozumienie przeszłych doświadczeń i relacji oraz oczekiwania, jako czynniki pośredniczące między rzeczywistością a zachowaniem

TEORIA EGO - H. HARTMAN

• ego a procesy adaptacji (adaptacja jako stan i jako proces)

• rodzaje adaptacji:

• autocentryczna - dostosowanie siebie do otoczenia;

• allocentryczna - dostosowanie innych do siebie;

• szukanie odpowiadającego środowiska;

• rozwój ego: od zasady przyjemności do zasady realizmu (znalezienie takich form zaspokajania potrzeb, które są w zgodzie z otoczeniem i z samym sobą):

• początek różnicowania siebie i świata zewnętrznego (dla formowania się ego ma istotne znaczenie doznawanie frustraci, deprywacji);

• uformowanie się ego;

• uformowanie się superego;

• ego jest tą częścią struktury psychicznej, która ma kontakt ze światem zewnętrznym;

• w ego: sfera wolna od konfliktu i sfera zaangażowana w konflikt pomiędzy id i superego;

• funkcje ego:

• instrumentalne

• centralne: utrzymywanie kontaktu z rzeczywistością (zasada realizmu); sprawowanie kontroli nad życiem emocjonalnym i impulsami (od tłumienia do symbolizacji)

• metafunkcje: funkcja syntetyczna (organizacyjna) - utrzymywanie równowagi pomiędzy różnymi obszarami życia psychicznego

• zdolność do regresji w służbie ego

• ego a self: ego to pewien wielofunkcyjny mechanizm integracyjny zaś self (jaźń) to wewnętrzny obraz własnej osoby

CECHY WSPÓLNE TEORII NEOPSYCHOANALITYCZNYCH

1. utrzymanie dynamicznego, topograficznego i strukturalnego punktu widzenia na życie psychiczne (np. Horney, Sullivan);

2. odrzucenie koncepcji libido jako głównego czynnika rozwoju;

3. koncentracja na lęku neurotycznym i mechanizmach obronnych jako podstawowym źródle zaburzeń w rozwoju osobowości (np. Horney);

4. nacisk na rolę interakcji społecznych i podejmowania ról w rozwoju charakteru i zaburzeń osobowości (np. Sullivan, Horney, Erikson);

5. analiza roli kultury i przemian społecznych w kształtowaniu osobowości (np. Fromm);

6. zmiana koncepcji ego z mechanizmu pośredniczącego na:

• źródło autonomicznych motywów (Hartman)

• obraz własnej osoby (Sullivan)

7. zmiana poglądu na rolę doświadczeń (nie tylko wczesnodziecięce ale i aktualne)

8. podkreślanie roli przyszłości w rozwoju osobowości: celów, planów, oczekiwań, idealnego obrazu własnej osoby

9. zmiana koncepcji terapii (mniejsza dyrektywność, aktywna interakcja, większe zaangażowanie emocjonalne i behawioralne pacjenta)

WKŁAD PSYCHOANALIZY W PSYCHOLOGIĘ OSOBOWOŚCI

• Wskazanie takich zjawisk jak:

• procesy nieświadome

• psychiczny determinizm - rola wczesnych doświadczeń

• cielesność człowieka

• mechanizmy obronne

• pojęcie osobowości jako struktury czy organizacji

• interpretacja znaczenia

• Ponadto:

• nowe metody badania osobowości: analiza marzeń sennych, wolne skojarzenia

• podkreślanie, że z pozoru podobne zachowania mogą mieć różne źródła, zaś podobne motywy mogą prowadzić do różnych zachowań

KRYTYKA PSYCHOANALIZY

• status naukowy teorii psychoanalitycznej

• obecny pogląd na model energetyczny: ludzie nie zawsze dążą do redukcji napięcia, nieraz poszukują stymulacji, potrzeby fizjologiczne nie stanowią całości motywacji człowieka;

• niejasność pojęć, metafory, analogie, trudność przekładania pojęć na język empiryczny;

• problem użyteczności danych klinicznych: sądzi się, że inspirowane teorią opisy przypadków są przytaczane na potwierdzenie tej samej teorii;

• trudność weryfikacji, niefalsyfikowalność

• psychoanalityczne ujęcie natury ludzkiej: przedstawiciele nurtu humanistycznego i egzystencjalnego - sprzeciw dla traktowania osoby bez uwzględnienie twórczych aspektów, samorealizacji, wpływu społeczeństwa

• Freud był świadom większości tych zarzutów

WYKŁAD 6 - Humanistyczne podejście do osobowości

Istota “przełomu humanistycznego” - zmiana koncepcji człowieka

• gdzie tkwi źródło zła: uwarunkowania biologiczne a kulturowe

• zasada holizmu

• świadomość i samoświadomość

• wolność wyboru

• celowość działań - orientacja na przyszłość

Podstawowe postulaty psychologii humanistycznej (Bugental)

• “człowiek jako taki jest czymś więcej niż sumą swoich części” (swoistość gatunku ludzkiego)

• “człowiek istnieje w środowisku ludzkim” (aspekt interpersonalny)

• “człowiek jest świadomy” (ciągły charakter świadomości, świadomość jako podstawowy składnik ludzkiego istnienia, choć nie wszystkie treści dostępne)

• “człowiek dysponuje wyborem”, może się zmieniać (fenomenologicznie)

• “człowiek działa celowo” (kierunkowość działań, na podstawie intencjonalności buduje się tożsamość; zarówno dążenie do równowagi - zachowawczość, jak i jej braku, przekraczania - zmienność )

Co wyróżnia kierunek humanistyczny?

• troska o człowieka: odrzucenie dystansu

• metody - wtórne wobec sensu podejścia do człowieka, choć konieczne, aby gromadzić rzetelną wiedzę

• humanistyczny model wartości: doświadczenie człowieka

• relatywizm wszelkiej wiedzy: podkreślanie zmienności

• odwoływanie się do podejścia fenomenologicznego

Pojęcie autentyczności:

• sposób, w jaki człowiek istnieje gdy “...istnienie człowieka pozostaje w harmonii z istnieniem świata”

• autentyczność egzystencjalna powstaje w wyniku braku rozdźwięku między podmiotem a przedmiotem (jaźnią a światem)

• brak zniekształceń

• zrozumienie i akceptacja świata własnych przeżyć

Pewniki (cechy) świadomości:

• SKOŃCZONOŚĆ, ograniczoność, niepełność

• poczucie skończoności własnego istnienia, ale także poczucie, że zakres własnej świadomości mógłby być szerszy

• konsekwencja: względność (ponieważ nie wiemy wszystkiego)

• lęk przed losem i śmiercią

• MOŻLIWOŚĆ DZIAŁANIA

• oddziaływanie na świat zewnętrzny, zmiana perspektywy

• konsekwencja: odpowiedzialność (zainteresowanie podejmowanymi działaniami)

• lęk przed potępieniem i poczucie winy

• WYBÓR

• działania wpływają na strumień świadomości, troska o te działania

• konsekwencja: subiektywne doświadczanie autonomii

• lęk przed utratą poczucia sensu i poczuciem pustki

• ALIENACJA

• istnienie innych, odrębność a powiązanie z innymi

• konsekwencja: “poczucie bycia cząstką ludzkości a jednocześnie kimś odrębnym...”; odosobnienie - zdawanie sobie sprawy z podobieństw i różnic, satysfakcja z obcowania z innymi, frustracja wynikająca z odrębności

• lęk przed absolutnym osamotnieniem i poczuciem samotności

TEORIA ABRAHAMA MASLOWA

• natura ludzka: “w głębi ducha ludzie są przyzwoici”

• hierarchia potrzeb

• potrzeby niedoboru i wzrostu

• samorealizacja

• “bardziej skuteczne postrzeganie rzeczywistości i bardziej harmonijne relacje z nią”

• brak neurotycznego poczucia winy

• niedoskonałości samourzeczywistniających się ludzi

• nie potrzebują innych “za wszelką cenę” czy “do czegoś”

• doświadczenia szczytowe

• polimotywacyjność zachowania

• np. dążenie do kontaktów z innymi

• np. realizacja celów i planów

TEORIA CARLA ROGERSA

Założenia filozoficzne:

• PODEJŚCIE FENOMENOLOGICZNE - rola empatii w poznaniu innej osoby

• NATURA CZŁOWIEKA - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).

Podstawowe pojęcia:

1. SAMOAKTUALIZACJA

• tendencja organizmu do samourzeczywistniania jego potencjalnych możliwości; wyraża się w przechodzeniu:

• od prostoty do złożoności;

• od zależności do niezależności;

• od sztywności (fiksacji) do swobody ekspresji;

• próba operacjonalizacji motywu do samoaktualizacji: 15-itemowa skala Jonesa i Crandalla (1986), dotycząca: (a) zdolności do działania w sposób niezależny, (b) samoakceptacji i pozytywnej samooceny, (c) akceptacji własnego życia emocjonalnego, oraz (d) zaufania w relacjach interpersonalnych.

• przykłady itemów:

• Jest dla mnie rzeczą ważną, by to co robię spotkało się z aprobatą innych ludzi (F)

• Często boję się, że coś jest ze mną nie tak (F)

• Nie wstydzę się żadnego z moich uczuć (P)

• Wierzę w to, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że można im ufać (P)

2. ZGODNOŚĆ

• spójność Ja i zgodność - organizm dąży do utrzymania spójności Ja (braku konfliktu między autopercepcjami) oraz do zgodności między Ja a doświadczeniem;

• STAN NIEZGODNOŚCI to stan ROZBIEŻNOŚCI MIĘDZY POSTRZEGANIEM JA A RZECZYWISTYM OBRAZEM WŁASNEJ OSOBY

• formy obrony pozytywnego obrazu własnej osoby przed zagrażającym doświadczaniem:

• zniekształcanie znaczenia doświadczenia

• zaprzeczanie istnieniu tego doświadczenia

• konsekwencje obrony:

• obniżenie napięcia, niepokoju, lęku

• ale i niezdolność do pełnego rozwoju (bo proces rozwoju, wymagający symbolizacji nowych doświadczeń i ich integracji w samowiedzy, ulega zahamowaniu)

3. AKCEPTACJA

• POTRZEBA POZYTYWNEJ OCENY - stopień jej zaspokojenia decyduje o wystąpieniu w przyszłości stanu zgodności lub niezgodności Ja z doświadczeniem; manifestuje się w dążeniu do bycia lubianym, akceptowanym przez innych, zdolności do współczucia;

• AKCEPTACJA BEZWARUNKOWA - akceptacja osoby niezależnie od tego jaka jest i co robi;

• AKCEPTACJA WARUNKOWA - aprobata tylko, gdy osoba zachowuje się zgodnie z oczekiwaniami innych;

• badania: wyłoniły się 3 czynniki, które sprzyjają formowaniu się pozytywnej samooceny:

• stopień akceptacji (ciepło, miłość, zainteresowanie dzieckiem)

• formułowanie wymagań oraz dostarczanie nagród

• „demokratyczne” podejście do dziecka (brak przymusu, liczenie się z jego uprawnieniami i opiniami)

4. WARUNKI WARTOŚCI

• warunki uzyskania akceptacji otoczenia stają się warunkami własnej wartości i jako składnik pojęcia Ja decydują o tym, czy dane doświadczenie znajdzie się w polu świadomości czy nie;

• poszukiwanie lub unikanie doświadczeń ma na celu realizację potrzeby samoakceptacji;

• im więcej warunków własnej wartości tym większa podatność na lęk i nieprzystosowanie; doświadczenia niezgodne z pojęciem Ja grożą utratą samoakceptacji;

• zachowania obronne - doświadczanie zdarzeń w sposób selektywny (zniekształcenia zgodne z warunkami lub wyparcie)

• treści nieświadome oddziałują na pole fenomenologiczne, są zdysocjowane; wywołują niepokój, lęk

• osoba zachowuje swą tożsamość, ale w sytuacji silnego lub nagłego napięcia może pojawić się ostra reakcja psychotyczna

TERAPIA SKONCENTROWANA NA KLIENCIE

• oddziałuje na treść pojęcia Ja i umiejętność doświadczania rzeczywistości

• terapeuta wyraża zainteresowanie sposobem, w jaki klient doświadcza świat i siebie

• dążenie do:

• wytworzenia bezwarunkowej akceptacji dla siebie

• nauczenia klienta kontaktu z własnym doświadczeniem (pragnieniami, emocjami, potrzebami)

• przesunięcie źródła oceny z zewnętrznego na wewnętrzne

Popularność podejścia humanistycznego

• podkreślanie indywidualności oraz ludzkiego wymiaru Ja

• własne potrzeby i możliwości a nie oczekiwania otoczenia wyznaczają działanie

• realizacja potencjału bez względu na warunki zewnętrzne

• zwrócenie uwagi na aspekt rozwoju i zdrowia a nie patologii

• wskazanie na odmienne sposoby i mechanizmy rozwoju

• akcentowanie związku pomiędzy zdrowiem a odkrywaniem, realizacją i ulepszaniem własnego Ja

Psychoanaliza a psychologia humanistyczna:

• wspólne: obecność opozycji natura - kultura: kultura narzuca, ogranicza możliwość realizowania naturalnych potrzeb (superego, warunki wartości)

• różne: pogląd na naturę człowieka (zła - dobra; poskramianie natury człowieka - realizowanie, wzmacnianie, odkrywanie natury człowieka, poskramianie kultury; rozwój jako kompromis - rozwój jako realizacja i ulepszanie własnych możliwości)

Krytyka podejścia humanistycznego (za: Pervin i John, 2002)

Mocne strony:	Słabe strony:
1. Skupienie uwagi na ważnych aspektach ludzkiej egzystencji. 2. Próba holistycznego zintegrowania aspektów osobowości. 3. Systematyczne badania nad warunkami koniecznymi i wystarczającymi do zmiany terapeutycznej. 4. Próba zintegrowania humanizmu i empiryzmu.	1. Możliwość wyłączenia pewnych zjawisk (procesy nieświadome, obrona) z obszaru badawczego i klinicznego. 2. Brak obiektywnych metod pomiaru z wyjątkiem samoopisu (np. pomiaru zgodności doświadczenia z Ja). 3. Ignorowanie trudności teorii fenomenologicznej - obserwacji wolnych od zniekształceń, uprzedzeń itd.

WYKŁAD 7 - Podstawy poznawczego podejścia do osobowości

PODEJŚCIE POZNAWCZE:

• zainteresowanie procesem, sposobem funkcjonowania osoby

• wyjaśnianie stałości zachowania: reprezentacje poznawcze, standardy postępowania, programy aktywności

• zainteresowanie różnicami w strategiach przetwarzania informacji oraz strategiach kontroli własnej aktywności

CZŁOWIEK W UJĘCIU POZNAWCZYM

• podmiot poznający świat i samego siebie

• złożony system pobierający, przetwarzający, integrujący informacje

• odzwierciedla rzeczywistość, przewiduje, tworzy programy działania, na bieżąco zarządza zachowaniem

• osoba jako całość

PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU POZNAWCZYM

• konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom

• dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarzeń, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości)

• programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji

• sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja celów; monitorowanie i „dostrajanie” własnych emocji, stanów motywacyjnych, i zachowań)

NADRZĘDNE ZADANIA OSOBOWOŚCI JAKO SYSTEMU

• ADAPTACJA PSYCHOLOGICZNA

• autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybór środowiska (Heinz Hartmann)

• to zmiana w zachowaniu, dzięki której lepiej radzimy sobie z wyzwaniami środowiska i rozwijamy się

• INTEGRACJA OSOBY - podtrzymanie wiary we własne istnienie jako jednolitego podmiotu; przejawy:

• spójność zachowania z centralnymi standardami (wartościami, celami osobistymi, przekonaniami)

• poczucie własnej jedności (unity): przeświadczenie, że jesteśmy tą samą osobą w różnym czasie
  i okolicznościach

• poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolności, możliwości wywoływania zmian
  w sobie i w otoczeniu)

MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE ZAPEWNIAJĄCE INTEGRACJĘ:

• pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)

• samoświadomość (zdolność do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie, do monitorowania własnych myśli, uczuć)

• procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardów wewnętrznych bądź postrzeganych oczekiwań innych ludzi)

POZNAWCZE SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI




• Style poznawcze

• Konstrukty

• Schematy

• Atrybucje

• Przekonania

• Reprezentacje

• Oczekiwania






PREKURSORZY PODEJŚCIA POZNAWCZEGO

• Teoria społecznego uczenia się W. Mischela

• specyficzność układu bodźców sytuacyjnych

• różnicowanie

• zdolności samoregulacyjne

• ludzie mają: strategie kodowania informacji, subiektywne wartości, preferencje i cele, oczekiwania

• Teoria społeczno-poznawcza A. Bandury

• uczenie się przez obserwację - modelowanie

• koncepcja poczucia własnej skuteczności (wpływa na myśli, emocje, motywacje oraz skuteczność działania)

KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI

1. TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH G. KELLY'EGO

• życie jest tworzeniem reprezentacji i konstruowaniem rzeczywistości, to zaś pozwala nam na przekształcanie siebie

• dostępne kategorie, sposoby interpretowania - konstrukty

• konstrukty tworzone są poprzez porównania, dostrzeganie podobieństw i różnic między zdarzeniami - biegun podobieństwa i biegun przeciwieństwa

• różnice w systemach konstruktów są często przyczyną problemów w komunikacji

• konstrukty słowne i przedsłowne

• system konstruktów - każdy wyjaśnia le8piej pewien zakres zjawisk; hierarchiczność; konstrukty rdzenne/centralne i peryferyczne; konstrukty nadrzędne i podrzędne

• osobowość - indywidualny system konstruktów (niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia)

• zrozumienie innej osoby - poznanie systemu konstruktów (jak doświadcza, jak spostrzega)

• nowe ujęcie wolnej woli i determinizmu: „…wolność, ponieważ system konstruktów nie wymusza bezradnego podlegania presji zdarzeń, lecz pozwala na rozstrzyganie o ich znaczeniu; ograniczenia, ponieważ w żaden sposób nie można dokonywać wyborów poza światem alternatyw, które samemu się zbudowało” (Kelly, 1958, za: Pervin i John, 2002)

• filozoficzne stanowisko - konstruktywny alternatywizm

• REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów

„Jeśli nie wiesz, co się dzieje w umyśle jakiejś osoby, zapytaj ją; być może ci powie” (Kelly, 1958; za: Pervin i John, 2002)

Dwie procedury:

• tworzenie listy opartej na Liście Nazw Ról

• tworzenie konstruktów oparte na porównywaniu trzech osób

• złożoność - prostota poznawcza

• przewidywanie zdarzeń

• wzrastanie i rozwój

1. TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ (Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford)

• społeczne źródła teorii - zainteresowanie genezą faszyzmu

• system wychowawczy w rodzinie autorytarnej

• główne przejawy osobowości autorytarnej:

• uległość wobec autorytetów

• etnocentryzm i uprzedzenia

• antyintracepcja (niechęć do wnikania we własne stany uczuciowe)

• pesymistyczna wizja ludzkiej natury

• krytyka teorii osobowości autorytarnej jako objaśnienia faszyzmu (nie tłumaczy powstania ani zmierzchu totalitaryzmu)

1. OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA - UMYSŁ ZAMKNIĘTY (Rokeach)

• cechy dogmatycznego systemu przekonań:

• niemożność zmiany przekonań

• skłonność do utrzymywania sprzecznych przekonań (bo brak refleksji)

• dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: prymat spójności afektywnej nad deskryptywną

• dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet, istnienie elit

• psychologiczna funkcja dogmatycznego systemu przekonań: obrona przed lękiem

WYKŁAD 8 - Osobowość jako system wiedzy osobistej

WIEDZA OSOBISTA

• to, co spontanicznie wykorzystujemy do interpretowania zdarzeń i sterowania zachowaniem

• to wiedza:

• naturalna (potoczna, intuicyjna)‏

• gorąca (silnie związana z emocjami i ocenami)‏

• słabo uświadamiana (często latentna)‏

• ma charakter pragmatyczny (służy do uruchamiania i podtrzymywania zachowania aż do osiągnięcia wyników)‏

OSOBOWOŚĆ - system wiedzy o sobie i o świecie, zorganizowany w jednostki - schematy poznawcze:

• W danej chwili aktywne są poszczególne systemy - te, które akurat zostały zaktywizowane w konkretnej sytuacji i są dostępne poznawczo

• Schemat:

• uproszczona, uogólniona reprezentacja pewnych obiektów i relacji między nimi

• charakterystyczny dla danej jednostki (i kultury) sposób, w jaki ludzie spostrzegają siebie i innych,

• wpływa na porządkowanie i zapamiętywanie informacji oraz na oczekiwania

• Schematy dostępne sterują przetwarzaniem informacji tu i teraz, reszta wiedzy nie wywiera wtedy wpływu

SCHEMATY POZNAWCZE

• o ich dostępności decyduje:

• pojawienie się sygnału wywołującego (wyrazistego bodźca związanego z treścią schematu)‏

• częstość aktywizacji schematu w przeszłości

• niektóre schematy są chronicznie dostępne

• dostępność schematu wpływa na:

• ukierunkowanie uwagi

• sposób kategoryzacji

• wyciąganie wniosków

• wyszukiwanie danych z pamięci

• oceny

• podejmowanie decyzji

• kontrolę zachowania

KONSEKWENCJE PRZETWARZANIA SCHEMATOWEGO

• oszczędność i selekcja w przetwarzaniu informacji

• ale: możliwość zniekształceń, nietrafnych wniosków (np. gdy informacja nie może być zasymilowana do schematu)‏

SCHEMATY A ZMIENNOŚĆ I STAŁOŚĆ ZACHOWANIA

• Zmienność - aktywizacja różnych schematów w różnych okolicznościach

• Stałość - chroniczna dostępność i częste używanie pewnych schematów, np. autoschematów Ja (cechy tożsamościowe, ze względu na które człowiek odróżnia siebie od innych)‏

KOMPONENTY WIEDZY OSOBISTEJ

• wiedza deklaratywna i proceduralna

• procesy utajone i jawne

• przetwarzanie informacji:

• automatyczne i świadome (Posner i Snyder, 1975)‏

• automatyczne i kontrolowane (Bargh, 1998; Shiffrin i Schneider, 1977)‏

Ogólny wniosek: w tym ujęciu niecała osobowość jest świadoma, wydeliberowana, refleksyjna czy łatwa do opisania i kontrolowania

Wiedza deklaratywna i proceduralna:

Wiedza deklaratywna

Wiedza proceduralna

- łatwo dostępna - względnie łatwa do modyfikacji - przetwarzanie z jej udziałem przebiega powoli

- zawarta w procedurach przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem (np. nawyki)‏ - trudno dostępna świadomości - trudna do modyfikacji, powoli zmienia sie pod wpływem doświadczenia - przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega szybko - część tej wiedzy to procedury przetwarzania informacji związanych z Ja (np. strategie obronne mające na celu utrzymanie pozytywnego wizerunku własnej osoby)‏

Przetwarzanie automatyczne i kontrolowane:

CECHA	PRZETWARZANIE AUTOMATYCZNE	PRZETWARZANIE KONTROLOWANE/REFLEKSYJNE
Zależność od zasobów poznawczych	niezależne	silnie zależne
Kontrola intencjonalna	ograniczona	pełna
Uwaga	niepotrzebna	potrzebna
Wysiłek	brak lub niewielki	znaczny
Rodzaj przetwarzania	równoległe	szeregowe/sekwencyjne
Świadomość	brak lub niewielka	znaczna
Rozdzielczość	holistyczne	fragmentaryczne
Przechowywanie w pamięci długotrwałej	brak lub niewielkie	duże
Poziom wykonania	dobry	słaby, z wyjątkiem prostych zadań
Trening	stopniowa poprawa	mały wpływ
Modyfikacja	trudna	łatwa

SCHEMATY A CECHY OSOBOWOŚCI - jako podstawowe jednostki opisu

(Ogólnie: to dwa komplementarne podejścia do opisu osobowości)

1. posiadanie rozbudowanego schematu danego atrybutu nie oznacza, że ktos ma ten atrybut
   (i odwrotnie), np. schemat życia politycznego, cecha uczynności.

2. w odróżnieniu od cechy wiedza schematowa jest “zanurzona w kontekście”, rozwija się w odniesieniu do określonych aspektów życia, np. wiedza o relacjach interpersonalnych...

3. schematy pozwalają szybko i elastycznie reagować na wymogi otoczenia, są instrumentami poznawczo - wykonawczymi (a cechy moderatorami)‏

Osoby dysponujące rozbudowanymi schematami w danej dziedzinie:

• szybko interpretują nowe sytuacje, bodźce

• łatwo korygują błędne informacje

• generują strategie “radzenia sobie”

OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI I PRZYSZŁOŚCI

1. KONSTRUOWANIE POZNAWCZE

• wychodzenie poza dostępne dane, nadawanie osobistego znaczenia

• może dotyczyć: tego, co tu i teraz, własnej przeszłości, własnej przyszłości

• raczej przebiega spontanicznie, poza refleksją, ale może być też świadome i refleksyjne

• ważną rolę odgrywają w konstruowaniu ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. dotyczące tego czy:

• świat jest sprawiedliwy czy nie

• świat jest przyjazny czy wrogi

• zdolności człowieka można rozwijać czy są czymś niezmiennym

2. KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI

• to konstruowanie proaktywne - generowanie zamierzeń służących rozwojowi i samorealizacji

• efekty: powstanie możliwych Ja

formułowanie zadań życiowych, długotrwałych celów, dążeń osobistych i planów ich realizacji

• źródła: osobiste doświadczenia

wiedza kulturowa

• przyczynia się do rozwoju osobowości, bo prowadzi do:

• ustalenia standardów, które są źródłem stałych, silnych motywacji

• przyrostu autonomii osobistej (cele wewnętrzne)‏

• wzrostu koherencji działania (cele odległe)‏

Procesy służące konstruowaniu własnej przyszłości

• generowanie oczekiwań (Bandura, 1977) - formułowanie postanowień dotyczących zmiany

• wyobrażanie sobie przyszłości - badania studentów (Taylor i Pham, 1996)‏

• samoutrudnianie - „rzucanie kłód pod własne nogi”

• defensywny pesymizm - przecenianie niebezpieczeństw związanych z przyszłym wydarzeniem

• nierealistyczny optymizm - „lepiej o sobie niż o innych”

• autonarracje - produkowanie scenariuszy zdarzeń z naszym udziałem

3. KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI

• sposób postrzegania własnej przeszłości

• przepracowanie, porządkowanie, uspójnianie, dopasowywanie do własnych “poglądów”

• to podejście to kontynuacja teorii mechanizmów obronnych

Procesy konstruowania własnej przeszłości

• procesy uzasadniania i usprawiedliwiania swojego postępowania - postdecyzyjna zmiana postaw

• nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego doświadczeń

• wymazywanie z pamięci „niewygodnych” faktów

• wypełnianie luk

• bezwiedne dopasowywanie zapisu przeszłych doświadczeń do pożądanych cech osoby

• atrybucje przyczynowe - neutralizują negatywne emocje, przywracają wiarę w siebie, przywracają poczucie kontroli nad zdarzeniami

• porównania społeczne

• porównania w dół (ochrona samopoczucia)

• porównania w górę (motywacja do działania)‏

• myślenie kontrfaktyczne - “co by było gdyby”

• autonarracje

IDEE DOTYCZĄCE ATRYBUCJI W PSYCHOLOGII

• pesymistyczny i optymistyczny styl eksplanacyjny (Peterson i Seligman, 1984)‏

• atrybucje charakterologiczne i behawioralne

• egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)‏

• obronne atrybucje odpowiedzialności (Doliński, 1993)‏

• atrybucje dotyczące kontroli (Taylor, 1983)‏

WYKŁAD 9 - Poznawcza teoria Ja

CZYM JEST „JA”?

• obraz własnej osoby

• ang. Self (self knowledge, self concept...)

• samowiedza trwała

• James: Ja subiektywne (podmiotowe)

Ja przedmiotowe

• jedno Ja czy wiele Ja? - byt jednorodny czy niezależne części, reprezentacje?

Wielość aspektów Ja odrębnie reprezentowanych

• rola orientacji temporalnej: kim jesteśmy, kim byliśmy, kim będziemy

• znaczenie kontekstu społecznego i skryptów związanych z rolą (np. tożsamości zanurzone w kontekście)

• tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna

• Ja publiczne i Ja prywatne - pozytywna autoprezentacja

Jeśli tak, to skąd poczucie ciągłości Ja?

KONCEPCJA SCHEMATÓW POZNAWCZYCH i HIERARCHII POJĘCIOWYCH (jedność vs wielość Ja)

• obraz samego siebie jest zbudowany hierarchicznie

• na wyższych piętrach abstrakcyjne uogólnienia, nadrzędne cele, dyspozycje niezależne od kontekstu

• poziom najwyższy daje poczucie ciągłości, niższe pozwalają zarządzać zachowaniem w różnych kontekstach

STRUKTURA JA JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI (DĄŻEŃ)

1. dążenie do podtrzymywania poczucia własnej wartości (np. atrybucje, porównania społeczne)

2. dążenia do podtrzymywania poczucia własnej tożsamości i odrębności - badania nad autoweryfikacją

3. dążenie do podtrzymywania poczucia kontroli nad zdarzeniami

4. dążenie do trafnego samopoznania

5. dążenie do wzrostu i rozwoju własnej osoby

... czy w związku z tym....

Zdrowie psychiczne: trafne poznanie czy podtrzymywanie złudzeń na swój temat?

• klasyczna psychoanaliza: zdrowie to wgląd w siebie, dążenie do trafnego samopoznania

• podejście społeczno - poznawcze: osoby zdrowe przejawiają szereg złudzeń na własny temat

• złudzenie kontrolowalności zdarzeń

• podwyższanie własnej wartości

• nierealistyczny optymizm w stosunku do własnej przyszłości

• co dają złudzenia?

• być może są warunkiem utrzymywania postanowień (badania nad implementacyjnym stanem umysłu - nasilanie się złudzeń)

DOSTĘPNOŚĆ POZNAWCZA JA - jako warunek wpływu na przetwarzanie informacji i kontrolę działania

• ROBOCZE JA (H.Markus) - w danej chwili aktywizuje się taki element Ja, który jest związany z treścią sytuacji: autokoncentracja i dezindywiduacja

• AUTOSCHEMATY

• poznawcze generalizacje na temat siebie wyprowadzone z ubiegłego doświadczenia (Markus, 77r.)

• składniki samowiedzy trwałej

• aktywnie wpływają na działanie i przetwarzanie informacji

• mogą być integralną częścią SCHEMATÓW RELACYJNYCH - zinternalizowanych reprezentacji powtarzających się relacji interpersonalnych, „zarządzających” oczekiwaniami ludzi, co do przebiegu tych relacji, ich interpretacjami i reakcjami emocjonalnymi na kontakt z innymi ludźmi

SPOSÓB DIAGNOZY:

Badani oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut. Cecha była autoschematem, jeżeli:

• ocena ekstremalna (wysoka lub niska);

• atrybut uznany za ważny przez osobę.

W oryginalnych badaniach Markus - schematy związane z zależnością-niezależnością. Wyodrębniono trzy grupy kobiet: z autoschematami niezależności, z autoschematami zależności oraz pozbawione autoschematów w tej dziedzinie.

WNIOSKI:

• Diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji. „Schematycy”:

• szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii);

• w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowań odpowiednich kategorii;

• uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii;

• są bardziej skłonne do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.

• Analogiczne wyniki (dla czasów rozpoznawania słów) stwierdzono dla szeregu innych autoschematów: kobiecości (sex-typing), otyłości, szczupłości itp.

• Stwierdzono też, że ludzie szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które dotyczą ich autoschematów (Fekken & Holden, 1992)

• Autoschematy wpływają nie tylko na przetwarzanie informacji o sobie, ale też o innych ludziach:

• proszeni o ocenę innych, ludzie biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są „schematykami”, oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością

• wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi

SAMOOCENA: UWARUNKOWANIA I FUNKCJE MOTYWACYJNE

KONCEPCJA E.T. HIGGINSA

• Perspektywy oceny Ja: własna & cudza

• Dziedziny Ja: Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe

• Rozbieżności:

• ja realne - ja idealne: uczucia smutku, przygnębienia i rozczarowania (sadness & dejection)

• ja realne - ja powinnościowe: pobudzenie i lęk (agitation & anxiety)

Dziedzina Ja	Perspektywa
		własna	cudza
Ja realne	Ja realne w oczach własnych (pojęcie Ja)	Ja realne w oczach innych ludzi (pojęcie Ja)
Ja idealne	Ja idealne w oczach własnych (ukierunkowanie Ja)	Ja idealne w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)
Ja powinnościowe	Ja powinnościowe w oczach własnych (ukierunkowanie Ja)	Ja powinnościowe w oczach innych (ukierunkowanie Ja)

Idiograficzna metoda pomiaru różnic indywidualnych w tym zakresie:

Badani deklarują:

(1) atrybuty które posiadają;

(2) które chcieliby posiadać;

(3) o których sądzą, że powinni je posiadać.

Wybrane wyniki badań:

• badani proszeni o plastyczne wyobrażenie sobie negatywnego zdarzenia życiowego:

• osoby o rozbieżności ja realne-ja idealne raportowały smutek, a nie emocje „pobudzeniowe”;

• osoby o rozbieżności ja realne-ja powinnościowe - emocje „pobudzeniowe” (napięcie, niepokój, lęk, złość) (Higgin i in., 1986)

• osoby z fobiami społecznymi wykazywały wysoką rozbieżność ja realne-ja powinnościowe; pacjenci z kliniczną depresją - wysoka rozbieżność ja realne-ja idealne (Strauman 1989)

• generalnie - wysoka rozbieżność między Ja i standardami ewaluatywnymi - problemy zdrowotne: stres, brak apetytu, problemy z układem trawiennym, itp. (Higgins i in., 1992)

WAŻNE POJĘCIA

• samooceny cząstkowe a samoocena stała (uogólnione poczucie własnej wartości)

• dążenie do pozytywnej samooceny - zjawisko autoafirmacji

STRATEGIE ZAPEWNIANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY

• egotyzm atrybucyjny

• kąpanie się w cudzej chwale

• porównania społeczne

• pozytywna autoprezentacja

• samoutrudnianie

ISTOTA NEGATYWNEJ SAMOOCENY

• brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (dotyczących własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeń)

• dysfunkcjonalność negatywnej samooceny:

• nastrój

• niepodejmowanie działań

• generalizacja porażki + brak autoafirmacji

• oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji

ZAGROŻENIA ZWIĄZANE Z WYSOKĄ POZYTYWNĄ

• podejmowanie zachowań ryzykownych (motocykliści - Pelham & Taylor, 1991)

• nieracjonalny upór (Baumeister, Heatherton & Tice, 1993)

• negatywny odbiór przez innych ludzi (zarozumiałość)

Wykład 10 - Społeczne aspekty Ja

ROLA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ

Dwa główne podejścia teoretyczne:

• Teorie podtrzymania pozytywnej samooceny (self-enhancement theories, self-esteem maintenance theories)

• Teoria optymalnej dystynktywności (optimal distinctiveness theory)

1. TEORIE POTRZYMANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY

Teoria tożsamości społecznej (social identity theory - Tajfel, 1972; Tajfel & Turner, 1986) - jednostki dążą do podtrzymania bądź podwyższenia samooceny poprzez:

• obniżanie statusu i wartościowości innych, konkurencyjnych grup (np. poprzez przypisywanie im cech moralnie negatywnych)

• uczestnictwo w grupach dostarczających pozytywnej identyfikacji

Teoria auto-kategoryzacji (self-categorization, Turner, 1985, 1987) - obraz siebie jako złożenie dwóch składników: tożsamości indywidualnej i tożsamości społecznej

• Tożsamość indywidualna - auto-kategoryzacja oparta na wydobyciu podobieństw intrapersonalnych (np. między własnymi myślami, uczuciami i zachowaniami w różnych sytuacjach - własnej stałości) i różnic między sobą a innymi jednostkami;

• Tożsamość społeczna - auto-kategoryzacja oparta na przynależności do grupy - tj. na wydobyciu podobieństw i różnic interpersonalnych ze względu na grupę, do której przynależy [jestem podobny do innych członków naszej grupy i różny od członków innych grup]. Turner zakłada (za Tajfelem), że tożsamość społeczna rozwija się dzięki dążeniu do ugruntowania pozytywnej samooceny.

Znaczenie jednego lub drugiego typu tożsamości (wpływ na nasze sądy, oceny, wnioski i zachowanie) zależy od aktualnej dostępności jednej lub drugiej reprezentacji. Dostępność wyznaczona z kolei przez:

• ubiegłe doświadczenie

• aktualną sytuację

• bieżące motywy i cele (np. cel osobisty czy cel grupowy; porównania "ja-ty" vs. porównania

"my-oni", itp.)

Konsekwencje przesunięcia uwagi z tożsamości indywidualnej na społeczną (zjawisko depersonalizacji):

Ludzie w mniejszym stopniu kierują się w swoich działaniach przesłankami osobistymi, a w większym - sygnałami grupowymi, tj. są bardziej skłonni do:

• używania stereotypów

• współpracy z członkami grupy własnej i współzawodnictwa z członkami grupy obcej

• tworzenia norm grupowych

• przejawiania konformizmu grupowego

• polaryzacji postaw

2. TEORIA OPTYMALNEJ DYSTYNKTYWNOŚCI (M. Brewer, 1991, 1993)

• Tożsamość kolektywna - wyznaczona przez jednoczesne dążenie do "bycia podobnym" (dążenie wspólnotowe, potrzeba przynależności do jakiejś grupy) i do "bycia różnym" (dążenie indywiduujące). Dążenia te pozostają w konflikcie.

• Tożsamość społeczna jest kompromisem między tymi dążeniami - jednostki najsilniej identyfikują się z grupami, które najlepiej rozwiązują taki konflikt.

• Dystynktywność zależy od wielkości grupy. Zatem - stopień identyfikacji z grupą mniejszościową powinien być silniejszy, niż z grupą większościową.

• Badania (Mullen et al., 1992) wskazują, że nasilenie tendencji do faworyzowania "swoich" ("in-group bias") jest tym większe, im mniejsza grupa własna w porównaniu do grupy obcej.

• Inne badania (Brewer & Schneider, 1990) wykazują, że skłonność do działania we własnym interesie, bądź interesie grupy, zależy od jej wielkości. Jeżeli grupa jest duża i „amorficzna” - ludzie działają w interesie własnym, jeżeli jest umiarkowana - w interesie grupy.

INNI JAKO CZĘŚĆ JA - relacja z innymi ludźmi jako źródło:

• wiedzy na temat swoich cech i właściwości

• programów działania (wiedzy o tym, jak się zachować)

• pozytywnej samooceny i autoafirmacji

• inna osoba i relacja między nami a tą osobą staje się integralnym składnikiem samoopisu (znajduje się „wewnątrz granic” obrazu własnej osoby)

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ (Markus i Oyserman, 1989)

• autoschematy u kobiet mają częściej charakter relacyjny (kolektywistyczny, socjocentryczny, oparty na więzi) = JA WSPÓŁZALEŻNE;

Przy schematach relacyjnych, ilekroć myśli się o sobie, tylekroć myśli się też o innych. Podobnie, jeżeli myśli się osobach znaczących - dostępna staje się część wiedzy o sobie.

• autoschematy u mężczyzn - charakter atrybutywny (indywidualistyczny, egocentryczny, "samotniczy") = JA NIEZALEŻNE;

Przy schematach atrybutywnych, myślenie o sobie nie implikuje myślenia o innych. "Inni" pojawiają się dopiero w kontekście samooceny, ja publicznego, itp.

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z KULTURĄ

• Koncepcja kultur Zachodu (indywidualistycznych): jednostka jest „bytem odrębnym”, samoistnym, istniejącym niezależnie od innych, unikalnym

• normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych

• obraz samego siebie - Ja niezależne; jego centralne składniki - swoje cele, motywy, cechy, przekonania; inni - ważni, ale tylko jako źródło porównań społecznych, ocen odzwierciedlonych, informacji zwrotnych

• Koncepcja kultur Wschodu (kolektywistycznych): jednostka nie jest bytem „samoistnym”, istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznym z innymi, identyfikacją z grupą.

• normatywne zadanie kulturowe: określić swoje miejsce w świecie społecznym

• obraz samego siebie - Ja współzależne; jego centralne składniki to wzajemne powiązania z innymi (relacje interpersonalne), oraz lokalizacja własnej osoby w większych jednostkach społecznych (przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna), pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją.

ROZWÓJ JA

Na rozwój Ja składają się:

• Rozwój percepcji samego siebie - spostrzegania siebie jako bytu odrębnego od innych osób i obiektów fizycznych

• Rozwój samoświadomości - zdolność do rozpoznania siebie i autorefleksji (zastanawiania się nad sobą
  i swoimi działaniami, przypisywania sobie różnych właściwości, itp.)

PRZESŁANKI ROZWOJU PERCEPCJI SIEBIE (od narodzin do ok. 1,5 roku życia)

1. Inne doświadczenia percepcyjne niemowlęcia z własnym ciałem niż z obiektami fizycznymi i innymi ludźmi (np. doświadczenia dotykania; gryzienia; percepcja ruchu);

2. Uczenie się kontyngencji między własnymi ruchami a zmianami w fizycznym i społecznym otoczeniu: odkrywanie kontyngencji własnego działania -zmiana prowadzi nie tylko do percepcji siebie jako odrębnego od otoczenia, ale i percepcji siebie jako kogoś wywierającego wpływ na bieg zdarzeń

3. Rosnąca z wiekiem stałość obiektu, związana z rozwojem pamięci długoterminowej - stałość "mnie samego" jako obiektu

PRZESŁANKI ROZWOJU SAMOŚWIADOMOŚCI

• Zdolność do rozpoznawania samego siebie - badania nad rozpoznawaniem siebie w lustrze u szympansów i u dzieci

• Posługiwanie się językiem w sposób wskazujący na rozróżnianie siebie i innych

• Przejawianie uczuć związanych z samoświadomością (self-conscious emotions) - emocje zakłopotania, dumy i wstydu

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA TWORZENIE I ROZWÓJ SAMOWIEDZY

• Podejście kulturowe - społeczne konstruowanie Ja - treść „ja” pochodzi od innych ludzi (systemu kulturowego), np. wartości, cele, pożądane i niepożądane wzorce zachowania.

• Z drugiej strony - znaczny udział własnej aktywności jednostki w interpretowaniu informacji na swój temat, w wyborze celów i zadań osobistych, w konstruowaniu własnej drogi życiowej.

10 podstawowych tematów społecznej samowiedzy jednostki (Shweder (1982):

odpowiedzi na pytania (problemy, dylematy) dotyczące:

1. Granic między Ja i nie-Ja;

2. Tożsamości płciowej: Na czym polega męskość, a na czym kobiecość?

3. Dojrzałości: Na czym polega dorosłość a na czym bycie dzieckiem?

4. Pokrewieństwa (wspólnoty rodzinnej): Kto jest krewnym a kto nie?

5. Przynależności etnicznej: Kto jest "swój" a kto "obcy"?

6. Hierarchii społecznej: Dlaczego obciążenia i korzyści są nierówno rozdzielone między ludzi? Jakie jest moje miejsce w hierarchii?

7. Natury i kultury: Co jest ludzkie, a co zwierzęce?

8. Autonomii: Czy jestem niezależny od innych, zależny, czy też współzależny?

9. Norm społecznych i celów osobistych: Czego ja pragnę vs. czego grupa oczekuje ode mnie?

10. Osobistego bezpieczeństwa: Jak można uniknąć przemocy ze strony innych?

PODSTAWOWE ŹRÓDŁA SAMOWIEDZY

• Wczesne interakcje opiekunka-dziecko: źródło tzw. wewnętrznych, roboczych modeli Ja (Bowlby, 1969)

Model roboczy - to źródło zgeneralizowanych oczekiwań dotyczących całego świata społecznego, "rama" poznawczo-afektywna, decydująca o sposobie konstruowania przyszłych doświadczeń;

• Jaźń odzwierciedlona (Cooley, 1902) - dowiadujemy się, jacy jesteśmy, z obrazów, jakie tworzymy w oczach innych ludzi - rodziców, kolegów, nauczycieli;

• Wnioskowanie z własnych zachowań i doświadczeń

• wnioskowanie z tego, co robimy, o tym, co lubimy, i jakie mamy dyspozycje - procesy autopercepcji (teoria Bema);

• znaczenie informacji zwrotnej o wyniku działania - np. wnioskowanie z sukcesów i niepowodzeń o własnych zdolnościach i możliwościach - poczucie własnej skuteczności (Bandura).

• Porównania społeczne (L. Festinger)

Istnieje naturalne dążenie do samookreślenia (samowiedzy, która jest pewna) - tj. wiedzy dotyczącej posiadania pewnych zdolności, umiejętności i cech charakteru, prawdziwości własnych poglądów i opinii

• pozwalają określić, jak się plasujemy pod względem naszych umiejętności czy zdolności na tle innych;

• pozwalają zmniejszyć niepewność co do trafności własnych poglądów i postaw (rola konsensusu);

• stwarzają szansę osobistego rozwoju (porównania w górę);

• pozwalają obronić zagrożone poczucie własnej wartości (porównania w dół)

• Procesy identyfikacji

• całościowe „inkorporowanie” postaw, przekonań, wartości i aspiracji, stylu komunikowania się od konkretnej osoby

WYKŁAD 11 i 12 - Osobowość a procesy kontroli i samoregulacji.

W jaki sposób przechodzimy od myśli do czynu, zarządzamy naszym zachowaniem?

DWIE TRADYCJE BADAŃ NAD KONTROLĄ

• badania nad kontrolą spostrzeganą - przekonaniami o kontroli:

• umiejscowienie kontroli jako zmienna dyspozycyjna

• aktualne poczucie kontroli

• poczucie własnej skuteczności

• badania nad tym, w jaki sposób kontrola jest sprawowana - perspektywa kontroli działania (człowiek ma kontrolę, jeśli wywiera rzeczywisty wpływ na bieg zdarzeń)

Co nas popycha do podtrzymywania kontroli?

• reaktancja psychologiczna - dążenia do przywracania wolności wyboru zagrożonej przez kogoś, kto próbuje nam coś narzucić lub czegoś zakazać;

• deprywacja kontroli pobudzająca motywację do kontroli (przestawienie się z heurystycznych na systematyczne strategie zbierania informacji);

• wiele tendencyjności w myśleniu służy podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja kontroli, nierealistyczny optymizm, myślenie kontrfaktyczne itd.)

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI

• kontrola realizuje się poprzez stawianie i spełnianie zamierzeń

• cele dystalne (dążenie osobiste) i cele proksymalne (bliskie, doraźne zamiary)

• cele proksymalne stają się standardami samoregulacji - ze względu na nie człowiek monitoruje swoje myśli i emocje i modyfikuje własne zachowanie

• część celów proksymalnych pochodzi z konkretyzacji dystalnych, część z wymagań społecznych i zobowiązań wobec innych

Badania i wnioski:

• dążenie do bliskości z innymi korelują pozytywnie z dobrostanem psychicznym, dążenie do osiągnięć i władzy - negatywnie (Emmons)

• przewaga dążeń związanych z motywacją wewnętrzną koreluje pozytywnie z dobrostanem, zaś z motywacją zewnętrzną - negatywnie (Kasser i Ryan)

• cele spełnienia pewnego kryterium wykonania a cele nauczenia sie czegoś nowego (Dweck) - te drugie: orientacja zaradnościowa w obliczu trudności, duża wytrwałość, emocje ciekawości i ożywienia, motywacja wewnętrzna)

• dążenia do osiągania czegoś związane z pozytywniejszym nastrojem, większym zadowoleniem z życia, niższym niepokojem, lepszym stanem zdrowie niż dążenia do unikania czegoś (Emmons)

• cele abstrakcyjne związane z gorszym nastrojem (trudne do osiągnięcia), cele konkretne - z lepszym nastrojem oraz kłopotami zdrowotnymi (Emmons)

• punktowcy a przedziałowcy (Wieczorkowska)

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI - od czego zależy kontrola działania?

• implementacyjny stan umysłu/orientacja na działanie

• poziom identyfikacji zachowania

• zaangażowanie poznawcze

• procesy kontroli umysłu

Rola orientacji na działanie

Koncepcja kontroli wolicjonalnej Kuhla

• siła woli a orientacja na działanie/stan (przesłanką podjęcia działania jest przejście do orientacji na działanie)

• orientacja na działanie - stan umysłu, wspierający aktywność zorientowaną na cel

Fazy aktywności:

1. Faza przeddecyzyjna: określenie preferencji i możliwości, ustalenie celu

2. Faza przeddziałaniowa: budowa planu działania (gdzie, kiedy i jak można osiągnąć cel)

3. Faza działania: przejście do realizacji zamiaru, uwzględnianie okoliczności, działanie aż do osiągnięcia celu

4. Faza podziałaniowa: ocena zgodności wyniku z zamierzeniami

• faza 1 i 4 - deliberacyjny stan umysłu

• faza 2 i 3 - implementacyjny stan umysłu

Stan implementacji intencji:

• zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie wybranej opcji , wyłączanie alternatywnych kierunków działania, zwiększenie odporności na zakłócenia działania)

• zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny, przyrost nierealistycznego optymizmu)

• zjawisko energizacji działania (ocena atrakcyjności i oczekiwanej trudności osiągnięcia celu a poziom pobudzenia)

Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

• podjęcie działania: wzrost subiektywnego zaufania do ocen i decyzji, wzrost oczekiwania własnej skuteczności

• podtrzymanie aktywności: tolerancja zakłóceń

• zakończenie aktywności: gdy cel osiągnięty lub oceniony jako niedostępny

Rola poziomu identyfikacji zachowania

• Pojęcie poziomu identyfikacji działania (Vallacher i Wegner, 1987):

• od niskiego - elementarne składniki działania

• do wysokiego - sens lub cel działania, wartości

• Im wyższy poziom identyfikacji działania ,tym silniejsza orientacja na podtrzymanie kontroli działania

• Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania:

• słaba organizacji, łatwa dezorganizacja

• brak poczucia panowania nad działaniem

• negatywne emocje (lęk, rozdrażnienie, wstyd)

• Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania:

• płynność zachowania

• odporność na zakłócenia

• poczucie panowania nad przebiegiem zachowania

• pozytywne emocje

Rola zaangażowania umysłu

• Zaangażowanie umysłu (mindfulness) a zredukowana aktywność poznawcza/lenistwo poznawcze (mindlessness) (Langer, 1989)

• Zaangażowanie:

• nasila się w sytuacjach osobiście ważnych lub wymagających twórczej adaptacji

• wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość

• koncentracja uwagi na nietypowych elementach środowiska i siebie

• refleksja nad tym, co się dzieje wewnątrz nas i na zewnątrz

• „Lenistwo” poznawcze:

• nasila się w sytuacjach rutynowych, powtarzalnych

• redukcja świadomej aktywności poznawczej

• niedostrzeganie zdarzeń nietypowych

• poleganie na wcześniej przyswojonych i automatycznie stosowanych kategoriach poznawczych i programach działania

• Wątpliwość co do koncepcji: wykluczanie się czy elastyczność (integracja gdy: na niskim poziomie zachowania zarządzanie automatyczne, na wysokim - świadome )

Procesy kontroli umysłu

• „Świadomie podejmowane działania mające na celu zablokowanie niechcianego impulsu lub stłumienie niepożądanej myśli” (Kofta, 2000, s. 594)

• Badania Mischela: odraczanie gratyfikacji

• Teoria kontroli umysłu Wegnera: „spróbuj nie myśleć o białych niedźwiedziach”

Kontrola angażuje 2 równoczesne procesy:

• automatyczny proces przeszukiwania pola fenomenologicznego (ciągły)

• proces odwrócenia uwagi od zakazanej idei (kontrolowany, wymagający wysiłku)

• na skutek pierwszego: wielokrotna aktywacja zakazanej idei, zwiększenie jej dostępności poznawczej co skutkuje paradoksalnymi efektami kontroli

Długotrwała deprywacja kontroli a zaburzenia działania

• Syndrom wyuczonej bezradności

• deficyt motywacyjny

• deficyt emocjonalny

• deficyt poznawczy (asocjacyjny)

• Wg Seligmana źródło: organizm uczy się braku związku działania z następstwami, co skutkuje oczekiwaniem braku kontroli

• Informacyjny model wyuczonej bezradności Kofty i Sędka:

• aktywność poznawcza podczas obmyślania strategii wymaga wysiłku i prowadzi do wyczerpania i spadku inicjatywy poznawczej oraz redukcji zasobów

POZNAWCZO - DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA (Seymour Epstein)

• Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny.

• Analogie:

• system regulacji bezpośredniej i system regulacji pośredniej (Kolańczyk)

• system doświadczeniowy i intelektualny (Trzebińska)

• System wartościowania automatycznego i refleksyjnego (Jarymowicz)

• Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

Przesłanki wyodrębnienia dwóch systemów

• Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji.

• Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste, konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

• Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem samoweryfikującym się.

• Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

• Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się "głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.

• Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit. piękna, Biblia, mity itp. - uczy poprzez przypowieści, a nie abstrakcyjny dyskurs.

• Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

CHARAKTERYSTYKA TEORII

• Podstawowe potrzeby człowieka:

• zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości (Freud);

• potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);

• potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

• potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).

• Składniki osobowości:

1. Teoria świata (world theory), np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny - nieprzewidywalny;

2. Teoria siebie (self theory), np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane;

3. Teoria relacji Ja-świat, przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata.

• Na każdą z tych teorii składają się dwa rodzaje składników:

• w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teorie siebie i świata); ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy)

• w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata); schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń

• Istnieją schematy opisowe i motywacyjne (Przykłady schematów opisowych: "autorytety są niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"; Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy" (if-then, means-end relations)

SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY	SYSTEM RACJONALNY
Holistyczny	Analityczny
Emocjonalny: zorientowany na przyjemność-ból (na utrzymanie dobrego samopoczucia)	Logiczny: zorientowany przyczynowo (na analizę naszego doświadczenia)
Związki skojarzeniowe	Związki przyczynowo - skutkowe
Zorientowany bardziej na wynik	Zorientowany bardziej na proces
Zachowanie zapośredniczone przez "wibracje" (vibes) z przeszłych doświadczeń	Zachowanie zapośredniczone przez świadomą ocenę zdarzeń
Koduje rzeczywistość w obrazach, metaforach i opowiadaniach	Koduje rzeczywistość w symbolach abstrakcyjnych: słowach i liczbach
Przetwarzanie szybkie, zorientowane na bezpośrednią aktywność	Przetwarzanie powolne, zorientowane na czynności odroczone
Zmiany następują wolniej: dzięki powtarzaniu lub intensywnemu doświadczeniu	Zmiany następują szybciej
Bardziej zgrubne różnicowanie: rozległy gradient generalizacji, myślenie (sądy) kategoryczne	Większe zróżnicowanie, myślenie „wymiarowe” (dimensional)
Zintegrowany z grubsza: dysocjacyjny, zorganizowany w kompleksy emocjonalne (moduły poznawczo - afektywne)	Silniej zintegrowany
Doświadczamy biernie i przedświadome: jesteśmy „porywani” przez emocje	Doświadczany aktywnie i świadome: pozostajemy pod kontrolą naszych myśli
Samoweryfikacja sądów: "doświadczając przekonujemy się"	Sądy wymagają uzasadnienia przy użyciu logicznego rozumowania

Wykład 13 - Samoregulacja świadoma i nieświadoma

(częściowo na podstawie Fitzsimons i Bargh, 2004)

KLASYCZNE DEFINICJE SAMOREGULACJI

• Zdolność do kontrolowania i determinowania własnego zachowania świadomie i intencjonalnie

• konieczna świadomość rozbieżności pomiędzy bieżącymi stanami własnej osoby a stanami wymaganymi i pożądanymi; pętle sprzężeń zwrotnych (Carver i Scheier, 1981)

• konieczny świadomy i intencjonalny zamiar kontroli zachowania tak, aby pokonać wpływy otoczenia (Metcalfe i Mischel, 1999)

• model procesów samokontroli (Kofta, 1979) - patrz dalej

• Dochodzenie do celu, siła woli ale także kierowanie własnym zachowaniem tak aby uzyskać stan pożądany

• Na samoregulację składają się np.:

• umiejętność wykorzystywania szans;

• zdolność ignorowania przeszkód;

• elastyczność działania w reakcji na sytuację;

• przezwyciężanie przeszkód;

• zarządzanie konfliktem między celami.

• Jednak znacząca część danych sugeruje, że procesy świadome nie są konieczne ani typowe dla efektywnej samoregulacji…

• Samoregulacja może być procesem aktywnym, złożonym, dynamicznymi i zarazem automatycznym…

SAMOKONTROLA (wg Kofty)

• proces kontroli podmiotowej, wymagającej uświadomienia sobie rozbieżności pomiędzy zaistniałą sytuacją a standardem oraz woli zmiany. Jest to zatem proces świadomy i wolicjonalny. Warunkiem sprawowania tak rozumianej kontroli nad emocjami jest uświadomienie sobie, zarejestrowanie bodźców emocjonalnych oraz związku pomiędzy klasą oddziałujących na człowieka bodźców a wywołanymi przez nie reakcjami i bardziej odległymi następstwami.

• Schemat przebiegu procesów samokontroli zawiera następujące fazy:

1. rejestrowanie w świadomości rzeczywistego lub antycypowanego „stanu rzeczy” poddawanego regulacji (np. własnej emocji) oraz jego przyczyn i następstw,

2. zestawianie informacji o tym „stanie rzeczy” z posiadanymi standardami,

3. pojawienie się emocji kontrolujących,

4. zdecydowanie o podjęciu czynności samokontroli,

5. dokonanie wyboru odpowiedniego programu działania dla realizacji owych czynności,

6. realizowanie czynności samokontroli,

7. porównanie uzyskanych efektów tych czynności ze standardami i zakończenie czynności w przypadku stwierdzenia ich zgodności.

MODEL SAMOREGULACJI OPARTY O SAMOMOTYWACJĘ (auto-motive) - Bargh i Golwitzer, 1994

Realizacja celu (od ustanowienia do wykonania) może zachodzić poza świadomym sterowaniem.

1. cele są reprezentacjami poznawczymi (strukturami wiedzy zawierającymi informacje)

2. reprezentacje mogą ulegać automatycznej aktywizacji, np. poprzez spostrzeganie cech fizycznych

3. reprezentacje zaktywizowane wpływają na funkcjonowanie

4. nieświadomie zaktywizowane cele umożliwiają kontrolę myśli, emocji i działań bez potrzeby świadomego sterowania wyborami.

Badania: automatyczna regulacja procesów poznawczych

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na organizację materiału w pamięci i przypominanie (Chartrand i Bargh, 1996)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na procesy poznania społecznego (Hastia i Kumar, 1979)

• Wpływ nieświadomie zaktywizowanych strategii pamięciowych na selektywne zapominanie lub pamiętanie (Mitchell, Macrae i współ, 2002)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na uwagę selektywną (Moskowitz, 2002)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na pamięć operacyjną/roboczą (Hassin, w druku)

Badania: automatyczna regulacja emocji

• Według Grossa (1998) regulacja emocji to zespół procesów, których funkcją jest sprawowanie kontroli nad tym, jakie mamy emocje, kiedy i jak ich doświadczamy i wykazujemy; zazwyczaj wiązana ze świadomością, choć:

• Dowody na to, że kontrola emocji może zautomatyzować się z upływem czasu (Gross, 1999; Jarymowicz i Kobylińska, 2005; Meyer i Salovey, 1995)

• Automatyczny przebieg regulacji samooceny czy poczucia własnej wartości - emocji w stosunku do własnej osoby (Baumeister, 1998)

• Nieświadome strategie wpływu na poczucie własnej wartości, np. samoutrudnianie, defensywny pesymizm (Doliński, 1993)

• Wpływ aktywizacji refleksyjnego systemu wartościowania na ograniczanie regulacji afektywnej (Jarymowicz i Kobylińska, 2005)

Badania: automatyczna regulacja zachowania

• Wpływ zaktywizowanych automatycznie celów na kierowanie zachowaniami społecznymi (Bargh i współ, 2001); cel: osiągnięcia - cel: kooperacja;

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych norm na zachowania z nimi zgodne (Aarts i Dijsterhuis, 2003)

Nieświadoma samoregulacja w życiu codziennym

• Cechy realnego świata, realnych sytuacji mogą być podpowiedziami gdy są kojarzone z jakimś znaczeniem społecznym i psychologicznym (jak w badaniach z normami);

• Cele torowane przez charakter otoczenia społecznego, np. władza i seks, tolerancja;

• Inni ludzie jako „wyzwalacze” nieświadomej samoregulacji - cele torowane przez samą obecność innych:

• znaczący INNY (myślenie o nim lub jego obecność) może aktywizować cele, które jednostka zazwyczaj realizuje razem z nim

• Znaczący INNY może aktywizować cele dotyczące tego, co uważa za ważne w stosunku do danej osoby (upośrednione przez bliskość i ważność relacji)

Źródła nieświadomej samoregulacji

• Powtarzające się współwystępowanie danego procesu samoregulacji z określonymi „podpowiedziami”/wskazówkami sytuacyjnymi (zgodnie z modelem automatyzowania się procesów poznawczych, Shiffrin i Schneider, 1977)

• Chroniczna dostępność intencji

• Implementacyjny stan umysłu (implementation intentions)

• Normy sytuacyjne (Aarts i Dijksterhius, 2003), np. biblioteka, restauracja, świat biznesu (rywalizacja), konformizm

Potencjalne warunki ograniczające nieświadomą aktywizację celów:

Aby doszło do automatycznej aktywizacji konieczne jest:

• wcześniejsze istnienie potrzeby (picie, jedzenie a TAT)

• realizowanie celu w przeszłości

Porównanie samoregulacji świadomej i nieświadomej:

• samoregulacja świadoma:

• ignorowanie dystrakcji w realizacji celu

• elastyczne dostosowywanie działania do sytuacji

• powrót o realizacji celu po przerwaniu

• zarządzanie konfliktem

• samoregulacja nieświadoma:

• ignorowanie dystrakcji w realizacji celu

• wzrost siły dążenia do celu w sytuacji gdy przerwa powodująca niemożność realizacji

Konsekwencje automatycznej samoregulacji dla JA

• aktywizacja potrzeby osiągnięć a nastrój po wykonaniu zadania łatwego vs. trudnego (Chartrand 2003)

WYKŁAD 14 - Rozwój osobowości na podstawie wybranych teorii psychologicznych

Co różni dorosłych od dzieci?

“Osoba, która posiada rozwiniętą osobowość”
- kto to taki?

Kiedy, według psychologii, mówimy o rozwoju osobowości?

Gdy chcemy w sposób całościowy opisać i wyjaśnić:

• zmiany z zakresie funkcjonowania intelektualnego

• zmiany funkcjonowania emocjonalno-uczuciowego

• zmiany w motywacji

• zmiany w adaptacji do środowiska

• zmiany w kontaktach interpersonalnych

• zmiany w obrazie siebie

Psychologia ego, psychoanaliza
według których OSOBOWOŚĆ to struktura psychiczna

• cel rozwoju - wypracowanie siły ego (ograniczenie dominacji id i superego)

• Id - sfera popędów uwarunkowanych biologicznie

• Superego - sfera nakazów i zakazów pochodnych od kultury

• Ego - “rozjemca”, sfera posiadająca kontakt z obiektywną rzeczywistością

• możliwość świadomego kierowania sobą i sferą popędową (to co innego niż mechanizmy obronne)

• tolerancja na odraczanie gratyfikacji

• wybory zgodne ze zinternalizowanymi wartościami

• umiętność radzenia sobie ze stresem

• autonomia w miejsce konformizmu

• Według Eriksona (rozwiązanie kolejnych kryzysów):

• tożsamość,

• ufność,

• autonomia,

• inicjatywa,

• pracowitość,

• kreatywność,

• integracja

Badania:

udział dojrzałych mechanizmów obronnych (sublimacji, humor, altruizm) rośnie z wiekiem

Podejście poznawcze, według którego

OSOBOWOŚĆ to system wiedzy o sobie i świecie oraz mechanizmów zdobywania i używania tej wiedzy

• wzrost złożoności systemu konstruktów osobistych - sposobów spostrzegania, rozumienia i interpretowania rzeczywistości

• rozwój w kierunku kontroli wewnętrznej - przekonania, że mamy wpływ na to, co się z nami i wokół nas dzieje (konfrontowanie oczekiwań z rzeczywistością, zewnętrzna także nieraz konieczna i adaptacyjna)

• planowanie działań, określenie odległych celów - myślenie proaktywne

• kontrola mechanizmów emocjonalno-popędowych

• rozwój w stronę większej roli regulacyjnej systemu intelektalnego (refleksyjnego, regulacji pośredniej)

• przekonanie o własnej skuteczności

• zdolność różnicowania siebie i innych

• Zdolność do autorefleksji

Podejście humanistyczne:

• podstawowe postulaty

• “człowiek jako taki jest czymś więcej niż sumą swoich części” (swoistość gatunku ludzkiego)

• “człowiek istnieje w środowisku ludzkim” (aspekt interpersonalny)

• “człowiek jest świadomy” (ciągły charakter świadomości, świadomość jako podstawowy składnik ludzkiego istnienia, choć nie wszystkie treści dostępne)

• “człowiek dysponuje wyborem”, może się zmieniać (fenomenologicznie)

• “człowiek działa celowo” (kierunkowość działań, na podstawie intencjonalności buduje się tożsamość; zarówno dążenie do równowagi - zachowawczość, jak i jej braku, przekraczania - zmienność )

• Osobowość dojrzała według Allporta:

• poszerzanie zasięgu Ja

• budowanie serdecznych kontaktów z innymi

• poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i samoakceptacja

• realizm w podejściu do siebie i świata

• obiektywizacja samego siebie i wgląd (zdolność do spostrzegania siebie jako przedmiotu poznania)

• filozofia życia, która wyznacza cele i znaczenie aktywności podmiotu

• Teoria Maslowa:

• potrzeby niedoboru: fizjologiczne

przynależności i miłości

szacunku i akceptacji

• potrzeby wzrostu

samorealizacja:

• “bardziej skuteczne postrzeganie rzeczywistości i bardziej harmonijne relacje z nią”

• brak neurotycznego poczucia winy

• niedoskonałości samourzeczywistniających się ludzi

• nie potrzebują innych “za wszelką cenę” czy “do czegoś”

• doświadcznia szczytowe

• osoby o rozwiniętej osobowości charakteryzuje: samorealizacja oraz przewaga potrzeb wzrostu

Jakie zachowania/działania możnaby określić jako typowo ludzkie?

• Teoria Kozieleckiego:

• Działania transgresyjne - polegające na wykraczaniu poza własne, dotychczasowe doświadczenie, poszukiwaniu czegoś nowego, co pomoże realizować nowe cele

• transgresje naturalne - modyfikacja środowiska naturalnego

• transgresje intelektualne - dorobek kulturowy, sztuka, nauka

• transgresje społeczne - nowe formy życia społecznego

• Autotransgresje - zmiany w sobie

• motywacja homeostatyczna: przymusowa, prawo veta, wspólna ludziom i zwierzętom, celem jest przywrócenie zaburzonej równowagi, służy przetrwaniu człowieka

• motywacja heterostatyczna: dowolna, brak prawa veta, polega na realizacji odległych celów, typowo ludzka, służy rozwojowi

• dla rozwoju osobowości charakterystyczne są działania transgresyjne oraz motywacja heterostatyczna

• Teoria Rogersa:

• Podejście fenomenologiczne: rola empatii w poznaniu innej osoby

• Pogląd na naturę człowieka - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).

• Samoaktualizacja - tendencja organizmu do samourzeczywistniania jego potencjalnych możliwości; wyraża się w przechodzeniu:

• od prostoty do złożoności

od zależności do niezależności

od sztywności do swobody ekspresji

• (a)zdolność do działania w sposób niezależny,

(b) samoakceptacja i pozytywna samoocena,

(c) akceptacja własnego życia emocjonalnego,

(d) zaufanie w relacjach intepersonalnych

• Zgodność/niezgodność między spostrzeganym Ja a rzeczywistym doświadczeniem

• Potrzeba pozytywnej oceny

• Bezwarunkowa akceptacja versus warunkowa akceptacja

• Warunki własnej wartości (początkowo warunku uzyskania akceptacji otoczenia)

Psychologia pozytywna

• “amerykański paradoks”

• Podejście skupiające się na:

• badaniu uwarunkowań i konsekwencji dobrostanu

• pozytywnym podejściem w diagnozie psychologicznej

Dlaczego pojęcie psychologii pozytywnej jest potrzebne i przydatne w psychologii?

Zniekształcenia opisywane w procesach poznania społecznego (social cognition) (Wright i Lopez, 2002):

• konsekwencje kategoryzacji społecznej (Tajfel, 1981; Jarymowicz, 2000; Kwiatkowska, 1999; Mika, 1982)

• etykietowanie, efekt negatywności (Czapiński, 1988; 1991),

• wpływ kontekstu (Kolańczyk, 1999; Schwartz i Clore, 1983; tu: kontekstu zaburzeń psychicznych),

• efekt wiary w sprawiedliwość świata (Aronson i Wilson i Akert, 1994),

• efekt spostrzeganej kowariancji zachowań

Postulat pozytywnej diagnozy psychologicznej

Potrzeba diagnozy polegającej na określeniu:

• ograniczeń i niedostatków w charakterystyce klienta,

• mocnych stron i zalet klienta,

• ograniczeń i czynników destrukcyjnych po stronie środowiska,

• zasobów i szans po stronie środowiska

Dobrostan (well-being)

• Definicje zdrowia psychicznego...

• Dobrostan - pozytywne i adaptacyjne funkcjonowanie

• dobrostan emocjonalny (np. poczucie szczęścia, satysfakcji, równowaga pomiędzy afektem pozytywnym i negatywnym),

• dobrostan psychologiczny (np. rozwój osobisty),

• dobrostan społeczny (np. integracja społeczna) - pozytywne funkcjonowanie społeczne (Keyes)

• Pozytywne metody zapobiegania i pomocy psychologicznej oraz promocji zdrowia:

• trening optymizmu (Seligman)

• trening wiary w efekty

• trening wzmacniania dobrostanu

• trening inteligencji emocjonalnej

Kierunki psychologii pozytywnej

• NURT HEDONISTYCZNY

przyjemności zmysłowe jako droga do uzyskania satysfakcji emocjonalnej

• NURT EUDAJMONISTYCZNY

wykorzystanie potencjału tkwiącego w człowieku i mocnych stron jako droga do dobrostanu

Korelaty poczucia szczęścia

• wiek

• poziom wykształcenia

• klasa społeczna

• dochód

• relacje interpersonalne!

• stan cywilny

• zatrudnienie

• sposoby spędzania czasu wolnego

• religia

• bycie atrakcyjnym (szczególnie u kobiet)

• Częstość pozytywnych dośwadczeń takich jak: spotykanie przyjaciół, jedzenie, picie, uprawianie seksu, bycie zakochanym, doświadczenie sukcesu, patrzenie na otwarte przestrzenie

Co sprawia, że ludzie czują się szczęśliwi?
Co wprawia ludzi w pozytywny stan emocjonalny?

Przyczyny poczucia szczęścia

W wielu badaniach pokazano, że pozytywny stan emocjonalny może być wzbudzany poprzez:

• aktywność fizyczna

• muzyka

• otrzymanie prezentu

• przebywanie w pięknym wnętrzu

• pogoda

• alkohol w małych dawkach

“Terapia przyjemnych czynności”

Przykład: kategorie


Konsekwencje długotrwałego dobrostanu

• Relacje interpersonalne

• Zdrowie i długość życia

“Badania w tej dziedzinie pokazują, że dobrostan może wpływać na system odpornościowy organizmu oraz ryzyko chorób. Kiedy zaś już choroba pojawi się, redukuje siłę objawów oraz pomaga radzić sobie z jej skutkami”.

• Dobrostan jako samospełniająca się przepowiednia

Konsekwencje pozytywnego stanu emocjonalnego w badaniach eksperymentalnych

Szerokie spectrum dowodów empirycznych pokazuje adaptacyjne funkcje pozytywnych emocji. Poza przyjemnym samopoczuciem, pozytywny stan emocjonalny pociąga za sobą szereg zysków:

• zmienia możliwości umysłowe:

• poszerza zakres uwagi,

• rozszerza dostępne repertuary zachowań,

• zwiększa rozpiętość kategorii poznawczych wykorzystywanych do rozpoznawania obiektów,

• polepsza intuicję

• zmienia reakcje organizmu:

• przyśpiesza dochodzenia do siebie po zmianach krążenia i ciśnienia w wyniku negatywnych wydarzeń,

• polepsza funkcje odpornościowe

• Pozwala przewidywać zdrowie fizyczne i psychiczne: częste odczuwanie emocji pozytywnych pociąga za sobą:

• zwiększoną preferencję różnorodności,

• rozwój psychologiczny,

• niższy poziom kortyzolu (który jest produkowany w sytuacjach stresowych),

• słabsze reakcje na stres,

• zmniejszenie bólu po zabiegach operacyjnych,

• Spadek ryzyka wylewu/udaru

• być może jako odzwierciedlenie kombinacji wymienionych czynników: wpływa na długość życia

• nasila pomaganie i hojność, towarzyskość i odpowiedzialność społeczną

• zwiększa plastyczność myślenia: różnorodne, mniej typowe skojarzenia, twórczość, niestandardowe myślenie

• lepsze radzenie sobie w trudnych sytuacjach życiowych

Różnice w funkcjach emocji pozytywnych i negatywnych

POSITIVE EMOTIONS	NEGATIVE EMOTIONS
widen the array of thoughts and actions called forth (e.g. play, explore), facilitating generativity and behavioral flexibility broaden these same repertoires their benefits emerge over time positivity, by promoting approach and exploration, creates experiential learning opportunities that confirm or correct initial expectations	narrow people's behavioral urges toward specific actions that were life-preserving for human ancestors (e.g. fight, flight), narrow people's momentary thought-action repertoires (which can be very adaptive while you are in direct danger!) are direct and immediately adaptive in life-threatening situations negativity promotes avoidance

37

---