Sylwia Nowak, pedagogika rok 1, grupa A, studia niestacjonarne, WSPiA
Wykładowca: prof. dr hab. Bolesław Pękala.
PRACA EGZAMINACYJNA Z PODSTAW DYDAKTYKI OGÓLNEJ
Mój stosunek do dyscypliny zwanej dydaktyką ogólną.
Udzielając odpowiedzi na to pytanie, korzystałam z literatury z zakresu dydaktyki. Studiowanie jej uświadomiło mi wiele rzeczy, jak na przykład to, iż istnieje dużo, bardzo różniących się koncepcji na temat wychowania, uczenia się i innych zagadnień z dydaktyki ogólnej. Po przez analizowanie problematyki dydaktyki ogólnej dowiedziałam się także, jakie cele dydaktyczno - wychowawcze powinnam, jako przyszły pedagog osiągnąć. Zyskałam ogrom nowych teoretycznych wiadomości, które w przyszłości będę mogła zastosować w praktyce. Teraz chciałabym opisać wiedzę teoretyczną, którą zyskałam po przez studiowanie problematyki dydaktyki ogólnej.
Na początku chciałabym wyjaśnić słowo dydaktyka, więc nazwa ta pochodzi z języka greckiego didasco - nauczam, didascalos - nauczający. Przedmiotem badań dydaktyki są cele i treści kształcenia, proces kształcenia, prawidłowości procesu kształcenia, metody nauczania, środki dydaktyczne oraz formy organizacyjne nauczania. Po raz pierwszy słowo dydaktyka użyto w XVII w. w Niemczech. Pierwotnie w XVII i XVIII w. dydaktykę traktowano (definiowano) jako sztukę nauczania, czyli przekazywania informacji, skupiających się na osobie nauczyciela i na tym, co robi.
Nurt dydaktyki, który dominował w XVIII i XIX w. nazwano dydaktyką tradycyjną, która w dużej mierze wiąże się z nazwiskiem Jana Fryderyka Herbarta.
Na przełomie XIX i XX w. wraz z pojawieniem się nurtu tzw. nowego wychowania skupiającego się na samym dziecku, jego rozwoju, na jego potencjalnych możliwościach od momentu urodzenia, zmienia się dydaktyka - zaczęto definiować dydaktykę jako sztukę uczenia się, skupiano się nie na osobie nauczyciela, a na dziecku - jak się uczy, jak się rozwija, jak rozwiązać problemy.
Dydaktyka ta to teoria uczenia się, określamy ją mianem dydaktyki progresywnej (progrewistycznej) postępowej, związana jest z nazwiskiem amerykańskiego psychologa Johna Dewey`a.
Dydaktyka dzieli się na ogólną, która realizuję swoje cele bez względu na przedmioty i szczeble pracy szkolnej i na dydaktykę szczegółową, badającą zagadnienia specyficzne dla wybranego przedmiotu nauczania.
Rozpocznę od celów kształcenia, na początku zdefiniuję to pojęcie, więc jest to planowe, zamierzone i długotrwałe założenia dydaktyczne, co do tego jak kształcić, jakie wartości nauczyciele powinni wpajać uczniom, a także, jakimi metodami. Cele kształcenia dzielą się na rzeczowe, które odnoszą się do rzeczywistości i cele podmiotowe, odnoszące się do osobowości wychowanka. Wyróżnia się cel poznawczy, który określa to, czego dzieci mają się nauczyć, jakie zdobędą nowe wiadomości, czyli pojęcia sądy, reguły i cel kształcący, dotyczący formułowania pojęć ogólnych, sposobów racjonalnego uczenia się. Cel wychowania zmienia się z biegiem lat. W każdym etapie historycznego rozwoju, cywilizacja ludzka tworzy własny ideał, cel wychowania, zależne to jest od kultury, czasu historycznego. Celem kształcenia ogólnego ściśle związanego z celami wychowania jest zapewnienie wszystkim uczniom optymalnego rozwoju intelektualnego. Chodzi tu o kształtowanie pełnej osobowości ucznia. Wg Okonia, którego poglądy opiszę później, celem kształcenia jest rozwój osobowości, a rozwój osobowości oznacza rozwijać każdą ze sfer osobowości. Osobowość ludzka jest podstawą. Osobowość to centralny system regulacji i integracji czynności i jest rezultatem indywidualnego rozwoju i stanowi mechaniczny układ. Prawidłowo ukształtowana osobowość pozwala nam osiągnąć: kierowanie procesami regulacyjnymi (tj. spostrzeganie myślenia, emocje, motywy, działania) integrowanie różnorodnych napływających informacji, zdolność integracji różnych technik i sposobów, ustosunkowanie się wobec przedmiotów, osób i sytuacji. Osobowość umożliwia nam rozwój psychiczny i fizyczny człowieka. Na osobowość ludzką składają się: cechy kierunkowe: podstawy, przekonania, wartości, ideały i cechy instrumentalne osobowości: inteligencja, wiedza, zdolności i umiejętności. Natomiast treści kształcenia są elementami świadomie dobranej wiedzy. Jest to całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, sztuki, itd. Treść kształcenia musi być zgodna z wymaganiami naukowymi, społecznymi, kulturowymi życia kraju oraz z przyjętą przez władzę oświatową koncepcją programową. Treść kształcenia musi odpowiadać wymaganiom nauki, wiedza i umiejętności stanowią jeden ze składników ich naukowego poglądu na świat zgodnie z rzeczywistością. Jesteśmy wieku zwanym, stuleciem kompetencji. Wiek XXI to wiek wiedzy, wiedza staje się bogactwem strategicznym. Wiedza na temat, „czego nie należy czytać?”. Rocznie publikuje się 80 tysięcy nowych książek, każdego dnia powstaje jeden nowy portal internetowy, ukazuje się ponad 150 tysięcy tytułów czasopism, (co roku). Wiedza, „czego czytać nie trzeba?” Staje się prawdziwą sztuką, by przetrwać w tym zalewie informacji. Więc „czego uczyć?” o treściach kształcenia nie można już myśleć w takich kategoriach, jak kiedyś. Konieczność zmian w treściach kształcenia zalicza się do najważniejszych i najpiękniejszych zadań współczesnej edukacji.
Dekalog, czyli 10 zarzutów wobec współczesnej treści kształcenia:
1. Encyklopedyzm: faktograficzna wiedza, werbalizm (zarzut pod sposobem treści realizacji)
2. Historyzm: wiedza o przeszłości dominuje nad wiedzą o teraźniejszości i przyszłości
3. Addtywizm: dodawanie nowych treści bez eliminacji dotychczas realizowanych
4. Przeciążenie: „przeładowanie” programów nauczania
5. Uniformizm (jednolitość): brak dyreferencjacji- różnicowania; karmienie wszystkich uczniów jednakową strawą duchowa, bez względu na zachodzące między nimi różnice
6. Jednostronność - jednostronne preferowanie określonego typu treści; wiedza typu „wiedzieć, że…” dominuje nad „wiedzieć jak…” i „wiedzieć, dlaczego…”
7. Akademizm- przeteoretyzowanie: dezintegracja wiedzy
8. Izolacjonizm: brak powiązania z życiem (szkoła sobie, a życie sobie)
9. Nieprzystosowanie treści do możliwości psychofizycznych uczniów
10. Niedostateczne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa: globalnych i przyszłościowych, zbyt słaba eksplozja następujących zagadnień: zagrożenia nuklearne, katastrofalna dewastacja naturalnego środowiska człowieka, nieracjonalna gospodarka zasobami energii i surowców naturalnych, choroby cywilizacyjne- zagrożenia cywilizacyjne (narkomania, przestępczość, fanatyzm, terroryzm).
Przejdę do opisu systemu dydaktycznego, jest to całokształt zasad organizacyjnych oraz treści, metody, i środki nauczania, uczeniu się tworzące spójną wewnętrznie strukturę podporządkowaną realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia. Możemy wyodrębnić systemy: tradycyjny, progresywistyczny i współczesny. Każde z wymienionych systemów składa się z mniejszych lub większych liczb bardziej szczegółowych podsystemów.
Mówiąc o systemie tradycyjnym mamy na myśli przede wszystkim Jana Fryderyka Herbarta, niemieckiego filozofa, pedagoga i psychologa. Przedstawił on własny system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii. Etyka stała się dla niego podstawą sformułowania celów wychowania a psychologia jego środków. Najważniejszym celem wychowania jest według niego kształcenie moralne silnych charakterów. Ludzie o takich charakterach kierują się w swym postępowaniu następującymi ideami moralnymi, które z kolei razem wzięte określają ideał osobowości i zasadniczy cel życia człowieka: idea doskonałości, życzliwości, prawa i wewnętrznej słuszności. Herbart uznawał dydaktykę za część pedagogiki, lecz jej przedmiot nauczanie wychowujące traktował jako najważniejszy czynnik wychowania. Warto także, choć wspomnieć o teorii nauczania wychowującego, którą później nazwano teorią stopni formalnych, która obejmowała: jasność, kojarzenie, system, metodę. Dla Herbarta nauczyciel dominuję nad uczniem. Uczeń powinien być posłuszny. W szkole tradycyjnej nauczyciel powinien dużo wymagać od swoich uczniów. W szkole tej istnieje podział treści nauczania na przedmioty, nauczyciele przekazują tu wiedzę, natomiast uczniowie są na ogół pasywni. Uczeń nie decyduję o doborze treści nauczania. Dominuję nauczanie pamięciowe, co sama uważam za złą metodę nauki, gdyż uczeń nie rozumie wszystkiego, co się uczy. Herbart miał sporo naśladowców. Jednym z najbardziej znanych jest W. Rein, który poprawił Herbrta i jego stopnie formalne na: przygotowanie, podać, powiązanie, zebranie i zastosowanie. Koncepcja Reina jest zbliżona do naszej obecnej.
Jeśli chodzi o system progresywistyczny, głównym przedstawicielem jest John Dewey, wybitny amerykański filozof i pedagog. Twierdził on, że warunkiem jasności treści jest ich dobre przygotowanie. Główny ton jego poglądom na temat wychowania, które wywarły tak duży wpływ na pedagogikę światową nadała filozofia pragmatyczna przyjmująca postać instrumentalizmu. Dewey wiązał poglądy bezpośrednio z praktyką szkolną. Opracował on główne założenia koncepcji dydaktycznej, którą nazwano „postępową”. Dewey uczynił znaczny krok na przód w stosunku do swoich poprzedników, gdyż połączył poznanie z działaniem, przy tym jako zwolennik przyrodniczego empiryzmu, dostrzegł miejsce poznania i działania w rozwiązywaniu problemów w codziennym doświadczeniu dzieci. Proces takiego rozwiązywania wzorowany na metodzie eksperymentalnej miał prowadzić do odkrycia przez dzieci nowych prawd po przez pięć kolejnych stopni: odczucie trudności, wykrycie jej i określenie, nasuwanie się możliwego rozwiązywania, wyprowadzenie przez rozumowanie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania, dalsze obserwacje i eksperymenty prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia przypuszczenia. Te etapy myślenia zaczęto traktować jako stopnie formalne i według nich budować lekcje szkolne. Dewey krytykował Herbarta, gdyż Herbart polegał wyłącznie na słowie. Dewey w 1895 r uruchomił szkołę, w której włożono nacisk na rozwój aktywności dzieci i młodzieży. Wprowadził różnego rodzaju zajęcia praktyczne. To on, jak już pisałam jest twórcą metody problemowej. Uważał, że należy przedstawiać uczniom wiedzę w formie problemu. Dyskusja jest metodą pomocniczą, bardzo ważną. Słowo to pochodzi od łacińskiego słowa - roztrząsam. Problem to zagadnienie nie rozwiązane. Jeżeli chcemy rozwiązać problem, musimy zebrać argumenty i kontrargumenty.
Herbart ukazywał sztukę nauczania, natomiast Dewey sztukę uczenia się.
Jeśli chodzi o współczesny system dydaktyczny jest on złożoną kompleksową i dynamiczną całością obejmującą w powiązaniu strukturalnym, funkcjonalnym, hierarchicznym osoby: nauczycieli, uczniów, procesy nauczania i uczenia się i współczynniki procesu: cele, treści, środki oddziaływania.
Chciałabym jeszcze wymienić polskiego pedagoga, który tworzył dydaktykę polska, Wincenty Okoń, profesor uniwersytetu warszawskiego, zmodyfikował on system stopni formalnych herbartystów, które nazwał ogniwami lekcyjnymi, do którego należą: wstępne czynności informacji ( witanie się z klasą), sprawdzenie pracy domowej uczniów, nawiązanie do tematu lekcji, realizacja tematu lekcji, podsumowanie i utrwalenie wiadomości oraz zadania i objaśnienia tematu pracy domowej. Według Okonia podstawowym celem kształcenia ogólnego jest opanowanie przez uczniów, określonego systemu wiadomości i umiejętności.
Następnie przejdę do metod i form kształcenia. Methodos gr. droga, sposób postępowania. Metoda nauczania to sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów.
W dydaktyce wyróżnia się cztery podstawowe etapy historycznego rozwoju metod i form kształcenia. W pierwszym etapie rodzice, którzy sami uczyli swoje dzieci, ustąpili miejsca zawodowym nauczycielom, przygotowanych do posługiwania się słowem mówionym. W drugim etapie do słowa mówionego dochodzi słowo pisane - książka. W trzecim etapie do słowa mówionego i pisanego dochodzi, żywy ogląd, nauczanie problemowe, szkolenie praktyczne i wartościowe. W czwartym etapie, zmierza się do intensywnej automatyzacji i komputeryzacji kształcenia.
Niezależnie od roli, jaką w różnych okresach rozwoju szkolnictwa przypisano różnym metodom i formom kształcenia, żadna z nich, jeżeli była stosowana oddzielnie i wyłącznie, nie zapewniała osiągania zamierzonych celów. Dobre efekty pracy dydaktycznej można osiągnąć tylko dzięki stosowaniu wielu metod.
Kryteria klasyfikacji metod nauczania są różne, lecz można je ujednolicić , dzieląc je na cztery podstawowe grupy: metody asocjacyjne - oparte na słowie, metody problemowe, praktyczne i metody waloryzacyjne. Rozpocznę od metod opartych na słowie. Znajdują one szerokie zastosowanie w szkole podstawowej, średniej jak również w szkolnictwie wyższym. Często są nadużywane w edukacji wczesnoszkolnej i szkole podstawowej, prowadzą do zasypywania uczniów nadmierną ilością informacji. Ze względu na aktywizującą rolę myślenia uczniów, szczegółowe metody podające można uszeregować następująco: opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja i praca z książką. Krótko postaram się je opisać. Opowiadanie polega na zaznajomieniu uczniów z jakimiś rzeczami, zjawiskami w formie ich słownego opisu. Wykład służy przekazywaniu uczniom jakiś informacji z zakresu różnych dziedzin naukowych. Można go podzielić na wykład konwencjonalny, w którym treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela w gotowej formie do zapamiętania, wykład problemowy jest ilustracją jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego i wykład konwersatoryjny, który polega na przeplataniu fragmentów mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy. Istota pogadanki polega na rozmowie kierowanej przez nauczyciela z uczniami. Jest to najstarsza metoda dydaktyczna, stosowana już przez Sokratesa. Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat. Praca z książką jest to jeden z najważniejszych sposobów zarówno poznawania jak i utrwalania nowych wiadomości.
Teraz przejdę do metod problemowych, które umożliwiają przekształcenie wiedzy biernej w czynną i sprzyjają w poznawaniu wiadomości i umiejętności oraz stosowania ich w praktyce. Podstawowymi metodami szczegółowymi w tej grupie są: klasyczna metoda problemowa i jej odmiany, metoda przypadków, metoda sytuacyjna, sesja oryginalnych pomysłów oraz gry dydaktyczne. Szerzej chciałabym opisać gry dydaktyczne. Pierwszy uporządkował je i przeniósł z zachodniej dydaktyki Kraszewski. Gra to zabawa prowadzona według ściśle określonych zasad postępowania zwanych najczęściej regułami. Jest to celowo organizowana sytuacja, oparta na opisie faktów i procesów, w której osoby uczące się konkurują ze sobą w ramach określonych reguł gry. W nauczaniu szczególnie przydatne są dwie odmiany gier: gry symulacyjne i gry decyzyjne. Możemy tu wyróżnić m.in. metodę biograficzną, która związana jest z poznawaniem życiorysu jakiejś osoby, postaci, wyróżniamy takie czynności jak: wybór gry, przygotowanie zestawu pytań, zadań, opracowanie scenariusza gry, omówienie gry i metoda zwana burzą mózgów jest to metoda nauczania, polegająca na umożliwieniu uczniom szybkiego zgromadzenia wielu konkurencyjnych lub uzupełniających się hipotez rozwiązania problemu, któremu jest poświęcona dana jednostka metodyczna lub jej fragment. Można zgłaszać wszystkie najbardziej śmiałe lub niedorzeczne pomysły rozwiązania, choćby nietypowe, ryzykowne i nierealne, w obojętnej formie, żeby nawet chwila namysłu nad poprawnością językową nie zmniejszyła pomysłowości. Pomysły te nie mogą być oceniane ani komentowane, a z tytułu ich wypowiedzenia na autorów nie spływają żadne obowiązki ani odpowiedzialność. Cała konstrukcja burzy mózgów jest tak pomyślana, aby przerwać komunikację między fazą produkcji pomysłów a ocenianiem pomysłów.
Chciałabym opisać metody praktyczne, w grupie tej mieści się bardzo dużo metod, a każda z nich dzieli się na szczegółowe odmiany. Wynika to z faktu, że istnieje szeroki zakres czynności ludzkich, które uczniowie mają poznać. Możemy tu wyróżnić m.in. metodę laboratoryjną, która polega na tym, że uczeń samodzielnie przeprowadza eksperyment. Może ona występować w dwóch odmianach: tradycyjna, w której uczniowie samodzielnie wykonują eksperyment pod okiem nauczyciela i problemowa, gdzie uczniowie samodzielnie wykonują eksperyment, nie wiedząc z jakim skutkiem i metoda zajęć praktycznych, która jest stosowana na zajęciach praktycznych, ma ona miejsce wtedy, gdy uczniowie wykonują czynności związane z zawodem, np. szkoły zawodowe.
Następnie, chciałabym przejść do metod waloryzacyjnych, grupa ta, także posiada wiele odmian, zależnie od rodzaju wartości zmienia się sposób ich eksponowania i wpływania na takie składniki osobowości jak uczucia, przekonania światopoglądowe, postawy, system wartości i charakter. Inaczej eksponuję się wartości moralne, których nośnikiem jest dzieło literackie, a inaczej gdy jest nim biografia konkretnego człowieka lub jakiś czyn ludzki. Dla potrzeb edukacyjnych uczniów szkoły podstawowej, a w szczególności nauczania początkowego można dokonać podziału metod waloryzacyjnych na: impresji, ekspresji, empatii, psychodramy i koncertu muzycznego G. Łazanowa.
Teraz opisze zasady nauczania. Na początku zdefiniuję to pojęcie, więc są to najogólniejsze normy dydaktyczne obowiązujące nauczyciela w procesie kształcenia. Istnieje dużo zasad „stworzonych” przez różne osoby, możemy znaleźć zasady kształcenia wg Kupisiewicza, Władysława Szewczyka, Okonia, Konstantego Lecha, Klingberga i wielu innych. Ja chciałabym podać niektóre z tych zasad.
Rozpocznę od zasady poglądowości. Chcąc zrozumieć, co to jest nauczanie poglądowe i zasada poglądowości musimy rozstać się z popularnym mniemaniem, jakoby dziecko zaczynało się uczyć dopiero w szkole, gdyż tak nie jest. Niektórzy nawet twierdzą, że w ciągu tych 6-7 lat, które poprzedzają szkołę, uczy się więcej, niż w szkole. Do szkoły dziecko już przychodzi z własnym wkładem poznania, które trzeba rozwijać. Dziecko poznawało otaczający go świat naiwnym realizmem i animizmem . Poglądowość ma dziecku dokładnie wyjaśnić fakty i zjawiska, opierające się na tym, że ono myśli obrazami, które są najczęściej tylko konturami całości. Poglądowość ma te kontury urealnić. To się nazywa poglądowym nauczaniem dzieci, natomiast zasada poglądowości wytycza metodę we wszystkich okresach nauczania i wychowania. Częstym wykroczeniem przeciwko zasadzie poglądowości jest werbalizm, polegający na zastąpieniu właściwych przedmiotów nauczania przez oznaczające je wyrazy. Prowadzi on do tego, że uczniowie wyuczają się wyrazów bez ich zrozumienia. Tego rodzaju erudycja jest bezużyteczna, a nawet szkodliwa, gdyż ogłupia dzieci, zamiast je rozwijać. Sformułowanie zasady poglądowości przypisuję się J.A Komeńskiemu, który zawarł ją w łacińskiej formule „Nihil est in intellectu, quod non pris in sensu” , co oznacza „ bo niczego nie ma w umyśle, czego wpierw nie było w zmysłach”. Pragnął on, poznawania samych rzeczy, nie zaś wyuczania się tylko cudzych spostrzeżeń i świadectw o nich. Z braku naturalnych rzeczy radzi się posługiwać modelami, rysunkami i innymi tego rodzaju pomocami. Przy czym należy trzymać się prawidła, żeby nigdy nie uzmysławiać dzieciom tego co błędne i nie poprawne. Poglądowość zawsze powinna iść w parze z poprawnością. Zasada poglądowości, czyli bezpośredniego poznawania rzeczywistości, zaleca opierać się w procesie dydaktyczno - wychowawczym na: obserwacji, pomiarze i czynnościach praktycznych. Stosowanie zasad poglądowości nie eliminuje słowa mówionego i pisanego, lecz wyznacza im właściwe miejsca w procesie kształcenia. Posługiwać się słowem nauczyciel powinien przyporządkować nazwy do znanych przedmiotów tak, aby nazwy te oznaczały zbiór ich istotnych cech i właściwości.
Następna zasada to zasada stopniowania trudności, nazwana także zasadą przystępności w nauczaniu. Wynikają z niej następujące szczegółowe reguły dydaktyczne(sformułowane przez J.A Komeńskiego): w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze; w nauczaniu należy przechodzić od tego co jest dla ucznia łatwiejsze do tego co trudniejsze; w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane, do tego co obce i nie znane; w procesie nauczania należy uwzględnić różnice w tempie pracy i stopień zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.
Kolejna zasad to zasada świadomości i aktywności. Nie ma ona tak długiego rodowodu historycznego jak zasada poglądowości czy stopniowania trudności, niemniej należy do najważniejszych norm dydaktycznych postępowania nauczyciela. Nauczyciel powinien starać się poznawać indywidualnie zainteresowania uczniów a także rozwijać je w taki sposób, by co raz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.
Następna zasada to zasada trwałości wiedzy uczniów. Proces trwałego przyswajania wiadomości o faktach i zależnościach między nimi, rozwiązywania zadań teoretycznych i praktycznych, stosowania wiedzy jest bardzo złożony. Poznawanie wiedzy i jej twórcze stosowanie zależą bowiem od wielu złożonych czynników, m.in. takich jak: predyspozycji, uzdolnień i zdolności uczniów, obiektywnych związków materiałów nauczania, sytuacji dydaktycznej itp. Na te czynniki wpływają znów inne, również złożone. Na ich podstawie w ciągu długoletniej praktyki, ukształtowały się następujące szczegółowe reguły dydaktyczne, dotyczące realizacji w praktyce szkolnej zasady trwałości wiedzy uczniów, a) ponieważ trwałość wiadomości i umiejętności jest lepsza, gdy są zdobywane w formie zawartych układów logicznych niż w układach mało spoistych, przedmiotem utrwalania powinny być struktury merytorycznie spójne, dołączone do merytorycznych punktów ciężkości danego tematu, b) ważną formą utrwalania powinno być systematyzowanie, połączone z samodzielnym odtwarzaniem i stosowaniem praktycznym, c) utrwalanie poznanego materiału można stosować po uprzednim sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie zrozumieli dany materiał, d) największa częstotliwość powtórzeń, bezpośrednio po poznaniu przez uczniów materiału, powinna maleć, ale nie zanikać całkowicie.
Kolejna zasada, to zasada systematyczności. Przestrzeganie w procesie dydaktyczno - wychowawczym zasady systematyczności zapewnia uzyskanie przez nauczycieli i uczniów zamierzonych celów kształcenia. Zasada ta zaleca nauczycielom i uczniom staranne przygotowanie się do zajęć, staranną analizę każdego tematu, równomierne rozkładanie wysiłku, systematyczne i precyzyjne planowanie swoich działań zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów.
Ostatnią z zasad, którą chciałabym omówić, jest zasada wiązania teorii z praktyką, która określa racjonalne warunki posługiwania się poznaną wiedzą teoretyczną w różnych sytuacjach praktycznych wymagających przekształcenia otaczającej rzeczywistości. Stanowi ona teoretyczną podstawę modelu poznawczego czynności uczniów na poziomie konkretu i teorii.
Następnym kryterium, które chciałabym omówić są środki dydaktyczne, które są nieodzownym składnikiem racjonalnie zorganizowanego i realizowanego procesu nauczania - uczenia się. Środki dydaktyczne są to przedmioty materialne, które, dostarczają uczniom określonych bodźców oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk, itd., ułatwiając im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości, dzięki czemu usprawniają proces nauczania - uczenia się, a przez to wpływają korzystnie na jego efekty końcowe. Środki dydaktyczne spełniają następujące funkcję: ułatwiają uczniom poznawanie określonych rzeczy, zjawisk i procesów poprzez ich reprezentowanie, wspomagają myślenie uczniów, ułatwiając im analizę, syntezę i porównywanie poznawanych rzeczy i zjawisk oraz formułowanie określonych uogólnień, zastępują czynności dydaktyczne nauczyciela.
Na środki naukowe składają się zarówno tzw. pomoce naukowe, np. przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel, aby tym skuteczniej realizować cele i zadania kształcenia, jak i indywidualne wyposażenie uczniów, np. podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, przybory do pisania itp.
Istnieję wiele różnych klasyfikacji środków dydaktycznych. Do najczęściej stosowanych należą te, których główne kryterium stanowią rodzaje eksponowanych bodźców, a mianowicie bodźce wzrokowe, słuchowe i wzrokowo - słuchowe. Zacznę od środków wzrokowych, spełniają w procesie nauczania bardzo ważną role, gdyż ułatwiają współdziałanie wyróżnionych przez Pawłowa układów: pierwszego, którego podstawę stanowią sygnały bezpośrednio odzwierciedlające rzeczywistość, oraz drugiego, opartego na sygnałach słownych. Dzięki racjonalnemu powiązaniu tych układów słowa stają się odpowiednikami doznań bezpośrednich, wzrokowych, słuchowych i innych, zyskując zdolność sygnalizowania rzeczywistości. Rzeczywistość można ukazywać w procesie nauczania - uczenia się za pomocą okazów naturalnych, a może też posługiwać się w tym celu modelami, mapami i innymi środkami wzrokowymi o charakterze uogólniającym, tzn. mapami, schematami, diagramami itp. Okazy naturalne mogą być eksponowane bądź w ich zwykłym środowisku, np. zwierzęta żyjące na swobodzie, bądź w środowisku sztucznym, np. zwierzęta w ogrodzie zoologicznym, bądź zwierzęta wypchane. Te środki mają dużo zalet, m.in. umożliwiają one uczniom nabycie wyobrażeń adekwatnych do rzeczywistości, co nie pozostaję bez pozytywnego wpływu na proces kształtowania pojęć. Przykładowe środki wzrokowe to przeźrocza, film niemy, programy komputerowe.
Następne środki, to środki słuchowe. Udział ich w procesie nauczania stale wzrasta. Dzieję się to tak dzięki postępowi techniki i związanemu z tym rozwojowi stereofonii, pozwalającym również na stosowanie w pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej z dziećmi i młodzieżą gramofonu, radia i magnetofonu. Te środki stanowią dla nauczyciela nieocenioną pomoc na lekcjach różnych przedmiotów. Przykładowe środki słuchowe to: audycje radiowe, nagrania magnetofonowe i płyty gramofonowe.
Ostatnie środki to środki wzrokowo - słuchowe , które oddają szkole znaczne usługi w zakresie kształtowania u uczniów określonych wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Oddziałują one równocześnie na dwa analizatory: wzrokowy i słuchowy. Do środków wzrokowo - słuchowych zaliczamy film dźwiękowy i telewizje. Dźwiękowy film dydaktyczny może odgrywać w procesie nauczania bardzo ważną rolę. Utrwalając za pomocą ruchomego obrazu i dźwięku określone przedmioty, zjawiska, wydarzenia i procesy, film pozwala je eksponować wielokrotnie w różnym czasie, a zarazem w identycznej postaci. Ma to niemałe walory dydaktyczne, nauczyciel bowiem może zaznajamiać uczniów z treścią filmu dowolną liczbę razy, ogniskować uwagę dzieci i młodzieży na procesach najistotniejszych lub następnych w inny sposób, ukazywać przedmioty w zbliżeniach, ujmować ruch w tempie przyspieszonym lub zwolnionym, przedstawiać genezę i rozwój określonych wydarzeń i procesów. Wszystko to sprawia, że film może być skutecznie wykorzystywany do zaznajamiania uczniów z nowym materiałem, do utrwalania go, a niektóre również do kontroli i oceny wyników ich pracy.
Telewizja dydaktyczna, nazywana jest także telewizją szkolną, jest kolejnym środkiem autowizualnym, którego znaczenie pedagogiczne stale wzrasta w procesie nauczania. Dzięki niej uczniowie mogą bezpośrednio obserwować najważniejsze wydarzenia krajowe i zagraniczne, poznają wybitnych mężów stanu, uczonych i artystów.
Telewizja otwarta obejmuję zwykle stacje telewizyjne, które przeznaczają pewną liczbę godzin dziennie na transmisję programów szkolnych. W godzinach przed popołudniowych nadawane są przeważnie programy dla szkół podstawowych i średnich, głównie lekcje różnych przedmiotów nauczania.
Telewizja w obwodzie zamkniętym służy realizacji programów dydaktycznych w obrębie jednej tylko szkoły lub zespołu szkół. W Polsce stosuje się ją na razie tylko w niektórych uczelniach wyższych.
Telewizja należy do złożonych środków dydaktycznych o charakterze technicznym. W miarę rozwoju techniki i technologii te właśnie środki coraz częściej uzupełniają nauczanie, a także wypierają z niego, takie środki proste, jak modele czy radio. Dlatego też, rośnie znaczenie tzw. kształcenia multimedialnego, którego istota sprowadza się do wykorzystywania w pracy dydaktycznej racjonalnie i funkcjonalnie dobranych prostych i złożonych środków dydaktycznych.
Przejdę do niepowodzeń szkolnych. Powodzenie uczniów w pracy szkolnej zależy od działalności nauczyciela (metod, środków i form nauczania) oraz możliwości ucznia (stanu jego zdrowia poziomu rozwoju umysłowego). Na wyniki pracy szkolnej wpływają też warunki społeczne, w jakich praca przebiega. Jeżeli te czynniki występują w układach niekorzystnych praca szkoły nie daje oczekiwanych rezultatów i prowadzi do sytuacji, w których uczniowie osiągają wyniki o wiele gorsze od oczekiwań. Zjawisko to nazywamy niepowodzeniem szkolnym. Niepowodzenia szkolne mogą występować w różnych zakresach działalności i wymagań szkoły. W zakresie nauczania uczenia się nazywamy je niepowodzeniami dydaktycznymi, zaś niepowodzenia w zakresie kształtowania postaw cech charakteru określamy niepowodzeniami wychowawczymi. Niepowodzenia szkolne są to sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczo - dydaktycznymi szkoły, a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Niepowodzenia mogą występować w różnych zakresach działalności i wymagań szkoły, zarówno w zakresie uczenia się, jak i w zakresie moralnej postawy młodzieży. Jedne są związane z pracą dydaktyczną, a drugie z pracą wychowawczą. Pierwsze dotyczą istnienia dysharmonii lub konfliktu między nauczycielami, uczniami i warunkami społecznymi tej pracy.
Czynność to powtórzenia, uczenie się przez rozwiązywanie problemów (gdy podmiot spotyka się z sytuacją nową, trudną, gdy zadanie nie może być rozwiązane przy pomocy posiadanej wiedzy. Uczeń informacje musi sam wytworzyć), uczenie się przez próby i błędy (wtedy gdy podmiot znajduje się w jakiejś nowej sytuacji, rozpatruje nowy układ zależności, po to by lepiej przystosować się do życia. Jest to nieekonomiczny sposób uczenia się, stosowany tam gdzie zawodzą inne). Uczenie się przez wgląd (zrozumienie) - odkrywanie organizacji materiału, nadawanie mu jakiejś struktury. Chodzi o wniknięcie w istotę rzeczy, zobaczenie powiązań między elementami, wniknięcie w terminy wchodzące w zakres działania, uczenie się sensoryczne - polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych, uczenie się przez naśladownictwo i uczenie się uboczne (mimowolne), następuje przy okazji wykonywania jakichś czynności.
Na koniec chciałabym w skrócie przedstawić wybrane kierunki pedagogiczne w szkole aktywnej. Rozpocznę od nauczania łącznego jest to kierunek dydaktyczny traktujący treści i metody pracy w klasach początkowych jako określone całości tematyczne obejmujące różne treści zgodnie z tym jak występują one w życiu, a nie jako odrębne przedmioty nauczania. Te złożone kompleksy treściowe stanowią roczne, miesięczne lub dzienne ośrodki nauczania.
Następny kierunek to metoda projektów Kilpatrick'a. Metoda ta została wprowadzona w szkołach amerykańskich i spopularyzowana w innych krajach, np. Anglia. Polega na tym, że na miejsce tradycyjnego systemu klasowo-lekcyjnego wprowadza się tzw. projekty jako ośrodki nauki i pracy dzieci. Projekty mają odpowiadać zainteresowaniom dzieci i wiązać działalność praktyczną z pracą umysłową. Kilpatrick wyróżniał cztery rodzaje projektów: produkcyjne - polegające na wytwarzaniu czegoś, konsumpcyjne - gdzie duże znaczenie mają doznania estetyczne, problemowe - polegające na pokonywaniu trudności intelektualnych, sprawnościowe - polegające na osiąganiu sprawności w jakimś działaniu.
Teraz chciałabym opisać szkoły pracy, są to kierunki pedagogiczne, których
wspólnym założeniem było przeciwstawienie się szkole jednostronnie intelektualistycznej oraz powiązanie nauczania z różnymi formami aktywności i pracy wytwórczej uczniów. Różnice między nimi polegały na różnym pojmowaniu aktywności i pracy.
Szkoła eksperymentalna (Daeway) - treść i metody pracy szkolnej przystosowano do natury dziecka, umożliwiając w ten sposób poznawanie różnych dziedzin życia społecznego. Daewey przyjmował, że rozwój intelektualny człowieka przypomina rozwój ludzkości. Do treści kształcenia włączył więc te formy działań praktyczno-wytwórczych, którym ludzkość zawdzięcza swój rozwój. Zasada uczenia się przez działanie legła u podstaw tego systemu, stąd też uczniowie w jego szkole czas wypełniony mieli różnymi formami zajęć praktycznych.
Plan daltoński (H. Parkhust) - system organizacji pracy szkolnej, którego nazwa wywodzi się od miasta Dalton, polegający na pozostawieniu uczniom swobody w wyborze zajęć szkolnych i czasu pracy, byle by tylko wykonali w określonym terminie zlecone im zadania. Nauczyciel pełni tu funkcję konsultanta, udziela indywidualnych porad, ocenia postępy, oraz wyjaśnia problemy zbiorowe.
Jako ostatni chciałabym opisać plan jenajski (P. Petersen)- jeden z kierunków reformy szkoły wg zasad nowego wychowania. Jego nazwa wywodzi się od miasta Jena, gdzie był realizowany od 1924 roku. oraz rozpowszechniony w Niemczech. Wg założeń tego planu szkoła ma tworzyć wspólnotę życia i pracy wzorowaną na rodzinie. Nie ma tu podziału na klasy i przedmioty nauczania. Uczniowie tworzą wspólnoty, z których pierwsza i druga obejmowała po trzy roczniki (klasy 1-3 i 4-6), a wyższe po dwa roczniki, przy czym corocznie najstarszy rocznik wchodził do grupy wyższej stając się tam rocznikiem najmłodszym. Oprócz dzieci do wspólnoty wchodzili także rodzice i nauczyciele.
Podsumowując, dydaktyka to nauka o nauczaniu i uczeniu się, a więc jest to system poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących procesu, zależności i prawidłowości nauczania, uczenia oraz sposobu kształtowania tego procesu przez człowieka. Mogę teraz stwierdzić, iż moja wiedza z zakresu dydaktyki, a także pedagogiki jest większa. Zyskałam bardzo dużo nowych wiadomości, które na pewno w przyszłości wykorzystam i będą mi bardzo przydatne nie tylko w życiu zawodowym, ale także w prywatnym, jako matka. Dydaktyka to bardzo ważna nauka, iż przydaję się nam także w życiu osobistym, wychowując np. swoje dzieci, a wychowanie, możemy także nazwać poszukiwaniem wartości. Musimy pamiętać, ze każdy człowiek ciągle poszukuje wartości, które nadają sens jego życiu. Wiadomości te bardzo mi są bliskie jako przyszłemu pedagogowi.
BIBLIOGRAFIA:
Gnitecki J., Zarys pedagogiki ogólnej, Gorzów Wielkopolski 1999.
Kupisiewicz C., Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1984.
Kupisiewicz C., Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1972.
Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1970.
Wujek S., Krawcewicz S., Godlewski M, Pedagogika, podręcznik akademicki, Warszawa 1975.
Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1980.
11