Folklor - wiedza ludu, ludowa wiedza wiejska, orbis interior ( przestrzeń oswojona - oswajanie poprzez słowo - potwór jest mniej straszny kiedy nazywamy go „Zdzisiek”)

Kultura ludowa (która w Polsce zakończyła swój żywot, najpóźniej, na przełomie wieku XIX i XX - dziś można mówić jedynie o „kulturze typu ludowego”) jak i bezpośrednio związany z nią folklor wyraźnie różnią się od powszechnego rozmienianego trendu kultury (tzw. „kultury wysokiej”). Można mówić tu jedynie o jej odmienności, nigdy o jej niższości. Folklor jest autentycznym przejawem kultury. Obecnie w dziedzinie folkloryzmu doświadczamy czegoś w rodzaju „życia po życiu”. Tradycyjny przedmiot badań folklorystów uległ poważnym zmianom; folklor znajduje się w innej rzeczywistość kulturowej, nie ma już w każdej wsi gawędziarzy, itd., a współczesny „odgrzewany” folklor adresowany jest do nie-ludowego odbiorcy.

Józef Burszta→ popularyzacja folkloryzmu, określa nową sytuacje odnosząc do skansenu. Folklor nabrał właśnie takiego wystawienniczego charakteru. Żyje na wystawach, przeglądach ludowej piosenki, festiwalach, prezentacjach.

Szeroko rozumiany folklor to po prostu sztuka ludowa. W wąskim jego sensie to ludowa sztuka słowa → kod, system kultury, język.

Obecnie folklor jest rozumiany w trojaki sposób:

1. w sensie publicystycznym- folklor w mediach ma przede wszystkim konotacje (skojarzenie) negatywne. Często używa się sformułowań typu: „folklor polityczny”, „folklor religijny”. Folklor w opinii publicznej to Skansen i Cepelia. Nie ma świadomości różnicy między folklorem a folkloryzmem.

2. w sensie naukowym - wyrażenie „ folklor” pojawiło się po raz pierwszy w roku 1846 u archeologa, Thoms'a - badał on zwyczaje i obyczaje ludu, folklor zdefiniował jako wiedzę i umiejętności ludu, takie jak przysłowia, zabobony, ballady, zwyczaje itp. W Polsce nawiązał do niego Oskar Kolberg jednak nie podjął się definiowania folkloru. Folklor współczesnych jego badaczy to oczywistość.

3. w sensie potocznym- związany z wsią, wiejski styl życia; wizja skansenu: stroje, rekwizyty, wiejskie typy tekstów, spopularyzowane przez takich gigantów rynku muzycznego jak „Śląsk” i „Mazowsze”, głównie nacechowany negatywnie, prymitywny.

Według prof. Bartmińskiego folklor znaczy „brudny człowiek”, brudas. Folklor→ to co pierwotne i naiwne, w kulturze narodowej przeżywa on trudne chwile (kiedyś, folklor był ostoją ducha narodowego, to z niego czerpał Mickiewicz, itp.) następuje to przy jednoczesnym rozchwianiu wartości. Thoms traktował folklor reliktowo, w odniesieniu do przeszłości. Jego punkt widzenia odzwierciedlał panujący, trend w badaniu kultury - ewolucjonizm. Czyli teoria przeżytków, opadów kulturowych (czyli przejmowanie wątków z kult. wysokiej)

Folklor jako wyraz zapóźnienia, obrazuje on rozwój kultury, która odciska na nim piętno. Nastawienie badaczy kierunkowało się w stronę przeszłości, archaiczności.

Definicja M. Berbo (definicja poglądowa)- wyraźne nawiązania Thomsowskie, zwrócenie się ku przeszłości- Folklor jest czymś żywym, adaptuje treści życiowe. To coś żywego, zmiennego. Tempo zmian jest bardzo wolne, ale istnieje. Nie ma szkoły, eliminuje ją.

Folklor - powstawał w klimacie pracy, w czasie młócenia zboża i innych wiejskich przyjemności (oryginalnie: rodzina jest zawsze przy pracy ) wiąże się z realiami komunikowania w wierzeniach, mitach, legendach, bajkach (Gester). Wynika z oczekiwań i potrzeb grupy, jest tworzony przez ludzi dla ludzi - „przez ludzi dla samych siebie”. Folklor jest odniesieniem dla kultur wyższych.

Wiktor Gusiew „Estetyka folkloru”- definicja folkloru- synkretyczność tekstów folklorystycznych.

Prof., Jerzy Bartmiński „Folklor, język, poetyka”. Z folklorem wiąże się:

1. kolektywność (jedność), przekaz ustny; folklor „działa” w interesie zbiorowości a nie jednostki; o istnieniu folkloru możemy mówić jedynie w odniesieniu do grupy, tylko w grupie może on istnieć. Folklor zakłada równość nadawcy i odbiorcy - cecha niezbędna dla zrozumienia komunikatu; wymienność

2. charakter estetyczny (wartość estetyczna)- folklor posługuje się językiem obrazowym, ten język obrazu jest tutaj kodem porozumiewania się.

Wg Hernasa i Sulimy wyróżniamy folklory:

1. zawodowe- folklor górniczy, garncarski itp.

2. środowiskowe - złodziejski itp.

3. typów rekreacji- wędkarski, taternicki itp.

4. wiekowy- dziecięcy

Folklor taternicki- taternicy-posługują się specjalistycznym językiem będącym swoistym kodem, posiadają własny kodeks moralny, własne zabobony itp. Z folklorem chłopski jest podobnie, ale nie do końca

Folklor typologiczny - być może dotyczy ludności „dodatkowo skomunikowanej”, kultury wysokiego kontekstu (high context-Kultura w której pewne zjawiska uważa się za zrozumiałe i oczywiste, nie wymagające objaśnień. Podczas interakcji rozmówca powinien umieć odczytać znaczenia z danego kontekstu bez wyrażania i opisu wprost czyjegoś doświadczenia) - określenia wprowadzonego przez Edwarda T. Halla.

Kultury niefolklorystyczne - piśmienne, technologiczne, kultury w których wszystko musi zostać powiedziane, napisane, kultury „urzędnicze”.

Wzorce typologiczne:

Folklor był dla chłopa naturalny tak jak powietrze, był niedostrzegany, oczywisty, jedyny. Nie był wybierany jak np. taternicki (taternik jak chce może gadać jak „człowiek” i jak taternik), wybierało się go nieświadomie (typologiczny!).

Folklor - grupa folklorotwórcza. Zawsze mówimy o folklorach a nie o folklorze. Jest wiele folklorów,

(folklor wiejski z XIX w; obecnie folklor rekonstruowany, konserwowany. Według Rocha Sulimy nie był on uteatralizowany (teatralizacja to nadawanie charakteru widowiska przeróżnym dziedzinom życia) był spontaniczny, naturalny, autentyczny, sytuacyjny i powtarzalny. Ludzie tworzyli go sami dla siebie. Folklor jest autentyczny z definicji, dlatego nie mówi się „folklor autentyczny”.

Folkloryzm wystawienniczy- o tego typu folklorze mowa, kiedy dorobek tradycyjnej kultury ludowej przedstawia się odbiorcy nie-ludowemu, głównie miejskiemu.

Sytuacyjność - sposób istnienia tradycji ludowej, przyporządkowanie tekstów określonym sytuacjom. Obrzęd weselny - zwiera teksty-stałe elementy związane z nim.

Scenariusz i te teksty, a czasem i ich określone grupy są przywoływane w konkretnych sytuacjach. Posiadają one charakter obrzędowy, teatralizujący.

Kierunki w folklorystyce; metodologia:

1. kierunek antropologiczno- kulturowy- Malinowski, Dantes, Hernas, Roch Sulima, P. Kowalski- teoria i kultura, (folklor należy do kultury) trzeba uwzględniać dorobek badawczy literaturoznawstwa. Julian Krzyżanowski - filolog, folklor literacki- literatura ludowa, baśnie, folklorystyka literaturoznawcza.

2. metoda socjologiczna (Bystroń, Czarnecki, Znaniecki)- badania empirycznie

3. metoda strukturalno- semiotyczna - badanie tekstów folkloru, interpretowanie wielu tekstów jako jeden tekst. Teksty anonimowe, które tworzą grupy. Propp- bajka magiczna. Szkoła kartuska- Iwanow, Toporow, J. Łotman

4. geograficzno- historyczno- porównawcza- dawniej istotna rola (szkoła fińska) - Thomson, Atti, Arne - konkretne ludowe wątki, badanie źródeł, drogi rozpowszechniania, literatura pisana

5. metoda psycho- analityczna- Freud (konkretnie nie on ale badacze z nim związani), Bettelheim- struktura archetypowa, toposy

6. badanie środków wyrazu- Bartmiński- forma ludowego przekazu, ale nie treść, topika folkloru, formuliczność, stereotypy konstrukcyjne. Teksty kliszowane- zastosowanie „kliszy” Putiłow, Lord

Folklor jako system komunikacyjny (J. Łotman)- porządek, homeostaza, równowaga.

Kultura- system znakowy.

2 mechanizmy komunikacyjne:

1. od ja do ty, od ja do on , ja- ty (on) -> różnica potencjałów informacyjnych

2. od ja do ja (ja-> ja)- autokomunikacji- wielokrotne posługiwanie się tymi samymi tekstami, wielokrotne powtarzanie sprzyja zapamiętywaniu, wyodrębnia teksty istotne, godne zapamiętania, porządkuje rzeczywistość psychiczną, psychologia zbiorowa i indywidualna. Ludowa bajka magiczna (Bettenheim) - po wielokrotnym usłyszeniu bajki o Kopciuszku→ mój los przypomina Kopciuszka - kopciuszek to ja i to już inaczej funkcjonuje - uniwersalna historia. Powtarza się teksty, które się już zna, lecz nie jest to zawsze takie samo powtarzanie tekstu - tworzy się różne warianty tego tekstu np. różne przysłowia

Tekst istotny (W. Pawluczuk) - społecznie ważne teksty, wspólnie należą do tradycji, do repertuaru twórców i użytkowników folkloru. Jest to wyrazem kolektywności, wspólnotowości folkloru (zbiór tekstów). Opowiadacze znają różne warianty, repetycje, przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Dialog:

1. istnienie odtwórców- opowiadaczy ludowych

2. odbiorca- nie ma tu sztywnego podziału, nadawca może stać się odbiorcą i na odwrót

W literaturze role nadawcy, odbiorcy, autora, czytelników są nieprzekraczalne, występuje sztywność ról.

Polilog (zapewne od „monolog - dialog - polilog”) wg Bartmińskiego- wielość osób, wspólna obecność w miejscu, czasie. Z założenia różne reakcje i aktywność uczestników. Wypowiedź jest punktem wyjścia.

Najbardziej znani opowiadacze: Sabała- bajarz, gawędziarz ludowy, Jeżowicz

Dwa rodzaje repertuaru:

Repertuar bierny- środowisko pamięta jeszcze opowiadania, teksty, ale są one bardzo rzadko lub w zaniku

Repertuar czynny- ciągle „żyje”, np. repertuar anegdotyczny (kawały), aktywizacje pamięci swojej i innych (jest opowiadany) Celem jego jest spełnienie oczekiwań odbiorców, tylko w tym przypadku może istnieć, i być wciąż „czynny”.

Cenzura prewencyjna (Bogatyriew): ze swojej pozycji słuchacz- odbiorca, uwzględnia to co jest mówione, widzi jak reagują odbiorcy. Słuchacze decydują swoją reakcją na to co ktoś opowiada.

Tekst folkloru - gdy opowiedziany przynajmniej raz.

Dawniej istniały instytucje życia społecznego sprzyjające opowiadaniu np. tradycja wiejskich spotkań, gdy się np. tkało, szatkowało kapustę. Z powodu niewystarczającego dopływu nowych informacji, dane, stare historie były wielokrotnie opowiadane, bo trzeba było jakoś zebranych bawić, rozśmieszać.

Folklor-ludowa wizja świata, światopogląd ludowy. Włodzimierz Pawluczuk - to antropokosmos ludowy

(D. Simonides) - wiedza ludowa, filozofia (W. Pol) - wyobraźnia ludowa np. Roch Sulima. Joanna, Ryszard Tomiccy „Drzewo życia” lata 70-te, L. Stomma l. 80 „Antropologia kultury wsi polskiej”. Prof. Ługowska , C. Hernas, J. Bartmiński „Drzewo życia” -etnolingwiści. Piotr Kowalski Opole „Leksykon- znaki świata”

Mityzacja rzeczywistości. Wielofunkcyjność działań w kulturze tradycyjnej - przenikanie się wielu dziedzin życia (tak jak wcześniej wspomniane kiszenie kapusty i zaspokajanie kontaktów społecznych). Kultura wyraża się przez działanie, kultura oralna→ tylko przekazy ustne, w sposób nieuświadomiony.

Kultura chłopska będąca pod pewnymi względami kulturą typu magicznego, przekształciła się pod wpływem chrześcijaństwa (synkretyzm) w kulturę typu magicznego-chrześcijańskiego i magiczno- religijnego.

Mit→ opowieść, szczególna wizja rzeczywistości, odzwierciedlająca światopogląd grupy. Opowieści etiologiczne, mity etiologiczne- wielkie kosmogonie, o początkach. 5 mitów etiologicznych (1 z nich wiarygodny. Wersja J. Piątkowskiej- niewiarygodna) Bardzo dużo kosmogonii - Tomiccy ponad 50. Opowieści ukraińskie - bardzo dużo, obszerne, szczegóły procedur, para demiurgów kreujących świat- Bóg, Diabeł.

Podział kosmosu na 3 strefy: ziemię, niebo, podziemia. Geneza kosmogonii- postać Boga, Diabła - w wersjach schrystianizowanych.

Do folkloru zalicza się zamówienia magiczne, znachorskie, poezję magiczną, kolędy. Wiara w „drzewo świta” stojące na jego środku, był to przeważnie dąb bądź jawor. Kreacyjny atrybut gołębia; księżyc, słońce, gwiazda to też ptaki. Kurpiowskie wycinanki- jaki to ma cel?- dzięki temu klucz do całości wyobrażeń. Dualizm (dobro zło), 3 płaszczyzny ( piekło niebo ziemia)

Binarne opozycje: Słońce-księżyc, góra-dół, Bóg- Diabeł

*Diabeł przyjmuje często postacie lisa, kojota, kruka, wilka.

*Konfrontacja: anioły- diabły - ambiwalencja.

*Jesienią diabeł się uwalnia, aż do wiosny, a następnie znowu do jesieni jest więziony. 23 kwietnia Św. Jerzy (walczył ze smokiem), 25.03 zwiastowanie.

Trójdzielność kosmosu- sfera niebieska, piekielna i ziemska, Axis mundi- środek świata. W kulturach ludowych mamy do czynienia z etnocentryzmem, z określonymi granicami: my-oni, z mityzacją przestrzeni. Perspektywa globalna sprowadzona jest do lokalnej. Magia ludowa, słowna - ludowe rytuały słowne

Definicja Magii- czar, działanie (przez czarodzieja, znachora, czarownika), tworzenie, kreowanie było nieświadome. Czar znaczy „to tyle co działać w ogóle”: zadać, zadawać, rzucać czary, odczynianie, odbieranie, zdejmowanie. Słowiańska kultura ludowa nie znała magii, to tylko konstrukt badaczy. Starogreckie słowo magu- działanie mageia, magus - to światopogląd, system wierzeń

B. Malinowski- rytuał, zaplecze wierzeniowe, system myślenia (magia przenika wszystko). M. Maus→siła, która była w gestach, słowach przedmiotach. Słowo magia nie istniało. Światopogląd magiczny- jedność człowieka i świata, sympatia wszechrzeczy, partycypacja mistyczna, pokrewieństwo ze wszystkim. Zasada dout desi- wzajemnej ekonomii. Levi- Strauss-system magiczny jest logiczny i spójny. W ludowej wizji świata zakorzeniona jest ludowa magia, schrystianizowana, zmodyfikowana.

Eliasz, Jerzy, Wojciech- gromowładność. Magia jest zaczepiona o mit kosmogoniczny. Formuły modlitewne- działanie magiczne, rytualne. Słowne rytuały magiczne- podział magii:

1. magia biała- stwarzanie dobra i obrzędy rodzinne, doroczne

2. magia czarna- zburzenie porządku

3. magia uzdrawiająca- naprawianie porządku który został zburzony (wg Tomickiego)

Teoria języka magicznego - językiem, słowem można działać. Wyobrażenie substancjalne słowa - słowo działa, osiąga. Za pomocą słowa wpływamy na rzeczywistość. Materialność słowa - tabuizacje słowne: aby nie wymieniać bezpośrednio słów-zły, kusy, diabeł. Imiona święte „nie wymieniać nadaremnie”. Słowa nieznane językowo to też mowa magiczna, bo nieznane były ludowi i trzeba o nich wiedzieć i się ich bać. Anna Endelking- sfery sacrum i profanum, czas przestrzeń, miejsce. Nadawca (mediator miedzy strefami).

4 poziomy:

1. Poziom fizyczny- rekwizyty, czynności

2. Poziom mentalny- intencje nadawcy

3. Poziom słowny- słowa

Podział rytuałów (Anna Endelking):

1. rytuały stwarzające - stwarzanie- nazywanie; nominalizacja (imię);

(A) stwarzanie (+) magia dobrego początku (obrzędy zakładzinowe), kolędy (najwięcej było wielkanocnych), błogosławieństwa np.: weselne

(B) stwarzanie (-) autoklątwa, pośpiewanie - zaśpiewanie kogoś na śmierć

2. rytuały ochronne- tabuizacja- eufemizacja, milczenie, szept ( u znachorów)

3. rytuały zapobiegania, zażegnywania- formuły i środki apotropeiczne

Odczynianie: zamawiania znachorskie- odwracanie skutków złych czarów.

Imiona- nadanie imienia stwarza istotę, charakter, los osoby; imię projektuje życie. Kiedyś imiona z kalendarza, z dnia, w którym urodziło się dziecko.

Przodkowie→ ich unieśmiertelnianie. Ochrona imienia. Zmiana imienia w czasie choroby - oszukanie choroby. Imiona ochronne- Józef, Maria, Piotr, Paweł. Bogata symbolika imion. Teraz imię nadaje się zgodnie z obowiązującą modą. Czarownice miały podwójne imiona.

Rytuał klątwy- liczy się tylko słowo=> odwołanie do ukarania Diabła przez Boga=> zrzucił go w dół. Człowiek odsunięty do sfery jasnej- Boga.

Walter Ong (jezuita) Podzielił oralność na:

*pierwotną ( jedyny kod porozumiewania się danej społeczności, kultur przedpiśmiennych, zgodnie z zasadą „tu i teraz” odbiorca w tym samym czasie i miejscu co nadawca)

*wtórną (telefon, media elektroniczne)

W czasie mówienie zachodzi konieczność, aby odbiorca był przy tworzonym tekście, gdy tekst zapisany odbiorca nie jest konieczny, miedzy nimi może zachodzić znaczna rozciągłość w czasie. Mówienie, to również sposób uczenia się przekazywania tekstów istotnych dla danej społeczności, kultury, zbiorowości.

Tekst, powiadomienie, komunikat jest formą ustruktuaralizowaną→ ma strukturę, przesłanie musi być zachowane - zapewnia to zabezpieczenie sensów tekstów folkloru. Taką ochroną jest również formuliczność

(w razie „popsucia” istnieć będzie schemat, dzięki któremu będzie można ją naprawić) segmentacja tekstów (jeśli cos się popsuje, to fragmenty tego utworu będzie można odnaleźć w innych miejscach, tekstach), wielokrotne powtarzanie (więcej osób go zna, lepiej pamięta, powstają w ten sposób „kopie zapasowe”)

Wariant - każdorazowy akt wykonania tradycyjnego tekstu. Niekoniecznie oznaczać ma recytację, jest to po prostu odtworzenie z pamięci ogólnego zarysu tekstu. Często uczestnictwo w zdarzeniach zewnętrznych, kontekstowych, wywołuje w konkretnym momencie z pamięci jakiś tekst - „bo coś się zdarzyło i to się przypomniało” Teksty, które nie mają słuchaczy przestają istnieć, nie są powtarzane, nie funkcjonują.

Opowiadanie nieakceptowane→ nie ma go, nie ma poety przeklętego, piszącego do „szuflady”

Repertuar czynny (używany, spontanicznie przekazywany) i bierny (już nieaktywny, ale ktoś go jeszcze zna, w warunkach sztucznych - np. przekazywany folkloryście). Tekst nie jest bez potrzeby nigdy przywoływany.

Teksty folkloru istnieją w wariantach, w aktach wypowiedzi, ale nie są tożsame (warianty nie są identyczne). Inni narratorzy, wykonawcy, nosiciele, zawsze wprowadzają innowacje w tekście, inny jest zawsze skład audytorium (inna inteligencja, umiejętności) Np. taki Sabała (gawędziarz, humorysta, opowiadacz humoresek, dowcipów, obscenicznych żartów) typowy przekaziciel ludowej tradycji, zawsze uwzględniał do kogo i co mówił, w jakich kręgach kulturowych w tym momencie się znajdował, i dostosowywał do tego tekst.

Szkoła Fińska - metoda geograficzno- historyczna. Zakładała odnalezienie pierwotnego tekstu, zbadanie jak się rozprzestrzenia, jego drogi od pierwotnego centrum; zrekonstruować poziom mowy- każdorazowe użycie. Generalnie założenia szkoły były niewykonalne, gdyż istniało zbyt wiele rodzajów jednego tekstu, na zbyty rozległym terenie itd. Według szkoły fińskiej, najważniejsze są warianty najstarsze, gdyż są one najbliższe pierwotnym założeniom.

Strukturalizm - badał synchronię(nie diachronia) i ewolucję systemu. Wszystkie wersje mitu nalezą do mitu, wszystkie brane są pod uwagę, wszystkie są ważne, ale nie wszystkie pod tym samym względem→

→Levi Strauss. Inwarianty(części powtarzalne) i redundanty (części sporadycznie występujące)

Typy przekazów - 3 typy wariantów:

1. Pełne rozwinięte opowieści, bardzo dużo dialogów. Modulacja głosu jako ożywienie opowieści, dialogowość, dużo szczegółów, opowiadanie na żywo

2. Streszczone, „zwinięte opowieści”, zreferowane, streszczenia, zreferowane o czym jest→ bez dialogów, tekst nie jest pierwotną historią, jest rekonstrukcją - sytuacją sztuczną

3. krótkie informacje o zawartości tekstów. Najkrótsza charakterystyka opowieści i informacje o wątkach, (w odniesieniu do podań głównie).

Włodzimierz Pawluczuk wprowadził tekst istotny -wielokrotnie powtarzany, reaktywowany.

Koncepcja Łotmana (kultura industrialna). Dwa rodzaje komunikatów:

1) komunikacja `ja - ty” „ja-on” Podczas tego typu komunikacji przekazywana jest nowa dla odbiorcy wiadomość

2) autokomunikacja, „znacie a więc posłuchajcie” treści są znane ale pogłębione - Kultura typu ludowego, tradycyjnego, bronią się przed tym co nowe przez stałe powtarzanie tych samych tekstów.

Gatunki Folkloru

Rodzaje literackie (Rodzaje to liryka, epika i dramat, gatunki to bajka, baśń itd.) są w pełni naturalne, odwieczne, stałe. Natomiast gatunek - jest konwencjonalny, historyczny, nie jest wieczny. Gatunki są elastyczne. Systematyka gatunkowa jest oddzielna dla różnych kultur etnicznych. Co decyduje o przynależności do gatunku: wyznaczniki formalne - do formy utworu odnoszą się struktury. Celem genealogii jest porządkowanie literatury, dzięki czemu wypowiadać się możemy na temat całych zespołów tekstów. Tworzyć ich wspólną charakterystykę.

Utworami ludowymi zajmowali się literaturoznawcy. Np. Krzyżanowski badał ustne odpowiedniki literatury pisanej. Zebrane teksty porządkował, według określonego schematu

1. wyprowadzenie, rozpoznawanie gatunków: synonimy, wyodrębnione instytucyjne klasyfikowanie, grupowanie, podobieństwa wewnętrzne, praktyczne, uporządkowanie, podtytuły, tytuły zbiorów tekstów folklorystycznych (np. Oskar Kolberg - baśnie)

2. jak one maja się do siebie, jakie struktury tworzą, systematyka gatunkowa. Jak gatunek istnieje w folklorze. Folklorysta musi być penologiem (penologia to cos w stylu systemu, co dobre a co złe, genealog to prawnik, obrońca, specjalista)

Brak pojęcia wyobrażenia intelektualnego autorstwa oryginalnego, kolektywnego

Teoria Proppa: od Rodzaju …do Wariantu, czyli od największego uogólnienia do najmniejszego.

Gatunek ludowy w folklorze - porównywalny do tego w literaturze.

Epika - proza, ballady, uboga epika wierszowana, ludowe opowiadania, formuła inicjalna - sam opowiadający mówi co chce opowiedzieć, intencje - po co się opowiada, określony porządek językowy, posługiwanie się przysłowiami.

Funkcja - spojrzenie poza tekst - socjologiczna sfera istnienia tekstu (tekst może cos znaczyć dla społeczności, pełnić jakieś funkcje), pokazuje zarys i wolę mówiącego, słuchacz rozpoznaje intencje mówiącego, wie co będzie dalej. Kompozycja decyduje o integralności, granicach, początku i końcu utworu. Epika zawiera rodzaje charakterystycznych elementów fabularnych. Proza ludowa (analiza formy, treści, funkcji, według Proppa) Kategoria intencji i kategoria funkcji:

1. Intencje: można ja wyodrębnić tylko na poziomie tekstu

2. Funkcje: realizuje się w planie społecznym, ludzka aktywność może spowodować przedłużenie się, przekształcenie lub oderwanie intencji. Tak stało się z modlitwą, kiedyś posiadała funkcję religijną później wypowiadano „zdrowaśki” w celu mierzenia czasu (wg. Bartmińskiego) ot taka pragmatyzacja, ile to zdrowasiek by zagotować jajko.

Liryka: śpiewana, pieśni - obrzędowe ( obrzędy rodzinne - np. wesele, obrzędy kalendarzowe - np. kolędy) i nie obrzędowe (miłosne, bez kulturowego kontekstu)

Gatunek - formalna - treściowa - merytoryczna - pragmatyczna.

Gatunek niesie za sobą też inne zależności. Mimo, że istnieją gatunki trudno zapomnieć o indywidualnym charakterze dzieła. Często mówi się przy przypisywaniu do określonego gatunku o zespole możliwości, jak utwór określonego typu powinien być zbudowany. O grze konieczności i możliwości. Pewne elementy są obligatoryjne (niezbędne np. fabularność) aby mówić o gatunkach, to właśnie te konwencje pomagają autorowi i czytelnikowi w umysłowym uporządkowaniu dzieł. Twórcy folklorystyczni intuicyjnie mogą zaprezentować np. bajkę, choć nie jest świadom konwencji („może zaprezentować, ale nie wie co to jest”).

Sposób postrzegania gatunku J. Łotman .Estetyka tożsamości - w odniesieniu do folkloru, wzorzec powinien zostać w pełni odzwierciedlony. Nie ma oryginalności, bo tego oczekują odbiorcy. Estetyka przedstawienia - autor literatury pięknej, gra z gatunkiem i swoimi odbiorcami, On i jego dzieło jest ważniejsze niż cechy gatunkowe. Nie ma zniewolenia→ on jest najważniejszy i odbiorca (inaczej jest w folklorze).

Z tekstów które wyjaśniają świat wypływają intencje informacyjne, Dlaczego co jest takie a nie inne. Naturalnym sposobem wyjaśniania jest sięgniecie do genezy - powstania świata, punktu „0” Człowiek posiada naturalną potrzeba poznania, potrzebę posiadania wiedzy praktycznej - potrzeba niezależna do wykształcenia. W kulturach pierwotnych ( typu ludowego) nie przedmiot, ale obszar realizacji działania, doświadczenie, kontakt z przedmiotami, zrozumienie, decydują o rozpoznaniu świata - o tym co jest dobre a co złe, skąd się co wzięło, ja wyglądają, czego można się po nich spodziewać - czy jest to przyjazne czy nie, wystrzegać się tego czy zwalczać. Zasada aksjologiczna - podział na dobro i zło, zło - istoty ciemne, diabelskie). Drugim typem kultury są kultury (wy)kształcone -charakteryzują je: refleksja naukowa, obiektywizm poznawczy, bez praktycznego zastosowania →chyba że nauki stosowane.

Opowieści mityczne - skąd świat się wziął, dlaczego chłopi o to pytali? Według dr Serafina to tzw. obsesja poznawcza - gdy cos nie ma początku, to nie istnieje. Jaka jest tego eksplikacja? Jest to potrzeba życia w świecie oswojonym→ komfort poznawczy→ stąd duże przywiązanie do tradycji, odsyłacze do tradycji. Informacje o stanie aktualnym, wyjaśniano przez odwołanie się do historii wzorcowej.

Mit kosmologiczny nawiązują do biblijnej księgi Genesis, Częstym motywem jest rywalizacji Boga i Diabła w czasie tworzenia świata. Członkowie kultury ludowej podzielili zwierzęta na diabelskie: osioł, sowa, szerszeń, osa, czarny kozioł, koza; i na Boskie (naśladujące czynności boga ): owca, pszczoła, trzmiel, skowronek.

Kosmologii towarzyszy eschatologia (wizja końca) - gdy diabeł zerwie się z łańcucha.

Człowiek musi naśladować boże gesty, aby nie było końca świata (czynności rytualne). Mit degenerującej się ludzkości. Pra-mit - elementarna opowieść. Następuje degeneracja - na początku były takie drzewa że 10 ludzi nie mogło ich objąć, teraz takie jakie są; na początku ludzie jak wielkoludy, teraz my (czyli ludzie wielkości ludzi), na końcu ludzie jak krasnoludki, mrówki.

Opowieści o historii, podania historyczne - mówią o danych czasach -opowieści pozbawione dat, bez konkretnej lokalizacji, zwroty: „za czasów pańszczyzny...”, „przed tym jak…”, „w czasach zarazy” - zdarzenia graniczne -klęski. Bywa, że ich bohaterami są postacie historyczne - o królu Łokietku, Bolesławie Chrobrym, Janie Sobieskim, Napoleonie. Postaci historyczne występują w nich w niehistorycznych rolach: np. o Sobieskim- nic o zwycięstwie pod Wiedniem, a o tym, że posadził drzewa. Częsty motyw odbitej stopy Maryi - „Matka Boska tam przechodziła!”- tzw. Boże stopki

Definicja podania historycznego - podania, gdzie znajduje się jakiś okruch rzeczywistości (definicja Krzyżanowskiego) Pseudo wyjaśnienie realiów miejscowych, bez konsekwencji praktycznych, utylitarnych, naukowych, edukacyjnych. Opowieści te wprowadzają podział na swoich i obcych

„folklor nie posiada metafizyki i kategorii abstrakcyjnych” -wiec uboga bajka w folklorze.

Cechą wyróżniającą bajkę jest inny układ wartości - mityczna idea solidarności ze wszystkim co żyje. W bajce, słowo żyje, mówienie, gesty ruch, choreografia, przeplatają się. Ludowa bajka magiczna - to przede wszystkim wyraźna opozycja dobra i zła, występują w niej grupy wątków, zarys tematyczny. Jej cechą są archetypowe obrazy, osoby, postacie. Bajka posiada swoją własną ideologię, formy wyrażenia ludowego światopoglądu, jako całość może ukazywać jakąś filozofię. System wartości jest reprezentowany przez sferę aksjologiczną - głównie posłuszeństwo i ład społeczny. Tak jak i inne teksty folkloru, bajka by istnieć, musi mieć jakąś funkcję w społeczności, jakieś praktyczne zastosowanie. Posiada funkcję edukacyjną i napominająca, funkcje kooperacyjne. Kiedyś bajki opowiadali tylko dorośli, mężczyźni.

Fenomenologia religii (Rudolf Otto)- sposób przeżywania - metafizyki.

Numinozum - przedmiot religijnego odczucia.

Misterium (i) remedium towarzyszą dwa rodzaje postaw: a) ucieczka, cos co odpycha b) fascynacja, przyciąganie z obu stron

Tabu - coś świętego nieczystego, nie można tego dotykać ale nie można bez tego żyć.

Polski folklor narracyjny, podania wierzeniowe. Główną postacią podań wierzeniowych był diabeł. Napotkać można było również inne istoty demoniczne - południce, zmory, upiory, strzygi, związane ze światem nieoswojonym. Częsty temat śmierci - znaki zbliżającej śmierci, personifikacja, kontakty ze zmarłymi. Bierze się to stąd, iż zalążkiem podań wierzeniowych były opowiadania wstrząsające i niezwykłe. Stosowano elementy uwiarygodniające - „była jasna noc” „wszyscy wiedzieli kto był razem z nim”,„musicie mi uwierzyć” Koncepcja strachu bezimiennego - aby się nie bać temu, co nienazwane nadać nazwę! Elementy uwiarygodniające, to również formuły testymonialne - przytaczają (rzekome) źródła, z których pochodzi relacja. Celem tych tekstów było wzbudzenie lęku, czasami przeżycie religijne (misterium). Zawierały intencje poznawcze, wzbudzały lęk, drżenie (podania wierzeniowe, opowieści wspomnieniowe) bywały opowiadania moralistyczne. To właśnie kazania były powieściami, które trafiały do ludu.

Prof. Geremek zajmował się intencjami humorystycznymi. Były to głownie kawały i dowcipy - utwory posiadające puentę, lapidarność, humoreskę, przedstawiające świat na opak. Z 5 zbiorów tekstów prozatorskich, za najbardziej żywotne uznano te, wzbudzające śmiech i lęk (Poprzez śmiech człowiek oswaja świat)

Memorat to osobiste przeżycie natomiast fabulat -to zobiektywizowany przekaz, oderwany od konkretnego wykonawcy. Jest to już sfabularyzowane, kulturowo przekształcone opowiadanie, później odnajdywane przez folklorystów, przeciwieństwo memoratu. Memorat jest wersją oryginalną tekstu, dziewiczą, nie przekształconą w procesie przekazywania tekstu z ust do ust. Fabulat przekazuje historie już istniejącą w wielu wariantach. Pełni funkcje poznawcze, modelujące, społeczne, wychowawcze.

Ewolucja podania wierzeniowego -Pewne typy transformowane są w inne typy opowieści. Obecnie nie są to już jedynie teksty o śmierci, równie często są to relacje plotkarskie. Przykładem klasycznego tematu przełożonego na dzień dzisiejszy, to opowieści o śmierci klinicznej. Wspomnienie o wierzeniu- ewidentnie należy dziś do przeszłości. Podanie wierzeniowe często podlega transformacji, tak jak ludowe humoreski - dziś często humor satyryczny (motyw upojenia alkoholowego). Częstym przykładem opowieści, są dziś np. marzenia senne. Nastąpił całkowity zmierzch opowieści o diable -taka opowieść będzie dziś wyjaśniona jako zły sen, nikt nie uwierzy w taką historię, istnieje dziś mniemanie, że nie można stanąć „twarzą w twarz” z tym czego się boimy.

Krzyżanowski wyróżnił następujące rodzaje bajek: czarodziejską, magiczna, zwierzęca. Potocznie bajkę definiuje się na wzór opowiadań w rodzaju tych które znajdziemy u Braci Grimm (A. Joles).

Początek współczesnej bajki to wiek XIX - bajka nawiązuje do czasownika bajać (zmyślać, kłamać). Bajka była świadomym zmyśleniem, bajki były fikcyjne, cechowały je cudowność, niezwykłość - informatorzy w nie wierzyli; sięgali po nie z chęci spotkania z metafizyką. Bajka to tzw. fikcja uświadomiona. Jej pierwsze definicje pochodzą głównie z kręgu niemieckojęzycznego. Bajkę określano jakie krótkie opowiadanie fikcyjne, niezależnym od rzeczywistości. Bajka jest opowiadana przez narratora do słuchaczy; jest grą fantazji, poetyckim wymysłem.

Władimira Proppa „Morfologia bajki”- rozprawa doktorska nagłośniona przez Levi-Straussa.

Propp założył zrealizowanie trzech celów: 1) chciał zbadać morfologię bajki 2) historyczne źródła 3) estetykę krytykę artystyczną bajki (tego założenia nie udało mu się zrealizować). Propp zbadał 100 rosyjskich bajek. Chciał dociec funkcji bajki, jak się rozwija, w jakim kierunku; jakie czynności bohatera powtarzają się najczęściej, które są ważne dla logiki bajki, które czynności kardynalne łączą z sobą jednostki, które przyspieszają jej akcje. Według Proppa owych funkcji jest 31:

1. Mogą zostać powtórzone ale 31 jest to liczba zamknięta

2. Poszczególne funkcje występują w określonej kolejności -są ułożone w logiczny sposób, tworząc schemat strukturalny bajki.

Propp zauważył, że w terenie, podczas badań występuje zawsze mniej niż 31 funkcji -jeśli 31 to liczba wszystkich funkcji, to mało prawdopodobne, by w czasie takich badań udało nam się znaleźć od razu wszystkie. Funkcje są stałym elementem bajki, natomiast elementami zmiennymi są: to kto i jak dane czynności wykonuje (element bohatera) oraz jak dana funkcja jest realizowana (czyli dziewczynka zawsze w bajkach będzie szła przez las, ewentualnie może okazać się chłopcem i jechać na motorze).

Bajka zawiera oderwane od konkretów, realiów, pojemne wzorce. Koncepcja bajki według Jonesa - nowela, bajka- typ opowiadania, jej formą mogą być zarówno anegdoty jak i legendy. W tym kontekście mit występuje jako uniwersalne, przed i ponadliterackie podanie, powstające samo przez się, a priori (z góry założone). Bajka Jonesa wyraża ogólną myśl, istotne są nie osoba, ale co się dzieje. Propp mówi: „Ważne co się stało z księciem, a nie co sam robi”.

Nowela jest utworem zawierającym konkretny przypadek, konkretnego bohatera - jednostkowego, niepowtarzalnego. Aksjologia- bohater wzór naczelny, słuchacze identyfikują się z bohaterami. System etyczny bajek jest różny od etyki opowiadania ludowego. Bajka pokazuje jak powinno dziać się w świecie - logika działań, kierunek ma być dobry i sprawiedliwy (np. bohater głupi, biedny w łachmanach, zawsze musi zostać przekształcony, jak Kopciuszek) Postać bohatera jest zmienna. Propp uporządkował funkcje nie tylko diachronicznie ale i synchronicznie. Wyodrębnił kręgi akcji bohatera - w zależności kto je wykonuje:

1. Krąg akcji wysyłającego w drogę bohatera (np. króla, macochy)

2. Bohater walczący z przeciwnikiem - wyrównanie braków, nieszczęście

3. Postać królewny porwanej przez smoka. Postać ofiary, bierne zachowanie ma pewne działanie pomocnicze.

4. Krąg antagonisty - przeciwnik (np. zła macocha, czarownik)

5. Krąg bohatera - postać która poddaje bohatera testowi, sprawdzianowi, czy jest godzien otrzymać magiczną pomoc

6. Krąg niezwykłego pomocnika

Mówimy o kręgach a nie bohaterach, to bohaterów może być różna ilość. Dane funkcje może wykonywać wiele postaci (np. pomocnika bohatera), główne trzy - potrójne sekwencje. Główny bohater: bohater wysyłający; donator (inaczej ofiarodawca); ofiara i przeciwnik. Bohater główny, ofiara, antagonista - to nieredukowalna ilość bohaterów!

W bajkach bohaterzy są podporządkowani fabule utworu i przestrzeni. Czas (zamknięty, bajka jest pozaczasowa) i przestrzeń w bajce jest dwudzielna, otwarta, obca, niebezpieczna. Umiejętność poruszania się w tym świecie oznacza wypełnianie przeróżnych zakazów. Brak nazw geograficznych. Cel wyprawy znajduje się gdzieś na końcu świata. Czas bajki obejmuje często 7 dni, nocy, miesięcy, czas trwania jest nieściśle określony historycznie. Czas w bajce jest transcendentny (znajdujący się poza zasięgiem poznawalnego świata). Na początku opowiadania bohater musi opuścić dotychczasowe miejsce i „odpowiednio” ruszyć w drogę. Bohater idąc przekracza granice -lasy, miedze, itp. Czas nacechowany jest aksjologicznie „im dłużej idzie tym bardziej jest święty” - Roch Sulima. Ukazuje stopień trudności zadania - gdy czas krótki, krótkotrwałość zadania, czas przy tym nie wpływa bezpośrednio na bohatera (generalnie się nie starzeją)

Opowiadanie humorystyczne-anegdoty - ludowa humorystyka, lapidarne (krótkie). Miniaturowość - im mniej słów tym lepiej, słowa zatracają, psują dowcip. Istnieje nawet osobna nazwa podkreślająca tą cechę człowieka, cechę zamiłowania do śmiechu - homo risers(„wspólnota śmiechu”) „człowiek umiejący się śmiać”. Przez wieki nie było publikacji dotyczących anegdot, poszukiwano mądrości i rozumu, a tego nie znajdowano w anegdocie -nie odpowiadała normom inteligencji, obyczajowości. Nie ma komizmu poza rzeczywistością ludzką (śmieszne coś gdy podobne do człowieka - jak śmiejemy się ze skały to dlatego że przypomina nam człowieka, jak z drzewa czy z małpy - to też tylko dlatego). Najlepsi gawędziarze i satyrycy są facetami dlatego ktoś słusznie zauważył ze dowcip jest sprawą męską!

Bogdan Dziemidok genezy komizmu upatruje w „Odstępstwie od normy”, będącej przedmiotowym warunkiem komizmu. Wyróżnia trzy rodzaje takich norm od których można zrobić sobie odstępstwo:

1. prakseologiczne (reguły postępowania)

2. intelektualne

3. świadomościowe

Aby rozpoznać coś jako komiczne, śmieszne, musimy mieć do czynienia ze wspólną znajomością kodu językowego. Etykieta - nie zawsze, wszędzie i każdemu opowiadamy dowcip, do każdego środowiska wybiera się inne dowcipy. Np.: Żyd - odmawiano mu zdolności racjonalnego postępowania.

W opowiadaniach widać

a) przewagę odbiorcy anegdoty nad bohaterem (jak ktoś śmieje się z Żyda to ma się za lepszego od niego)

b) wykonywanie czynności bezsensownej, absurdalnej przez bohatera anegdoty, segmentacja łańcuszkowa - do monstrualnej głupoty.

Zakwestionowanie normy świadomościowej -w żartach przedstawia się często diabła jako nieszczęśliwego małżonka, któremu pomaga chłop, odbywa się to na zasadzie pomniejszenia, zdegradowania, ośmieszenia tego, co obiektywnie groźne (np. diabeł).

Funkcje dowcipu i komizmu w kulturze ludowej. J. Bachtin - rozprawa o kulturze karnawałowej, budowanie świata na opak, zawieszenie wszelkich norm, żywiołowość.

1. Funkcje relaksacyjne, świadomościowe. Autorytety w degradacji (np. ksiądz)

2. Funkcja regulacyjna - zrównoważenie psychiczne człowieka i swoista autopsychoanaliza, redukcja lęku, odblokowanie

3. Funkcja humorystyczna (z dwóch tendencji zapisana jedna): a) do konstruowania opowieści czysto komicznych, absurdalność, groteska, wyolbrzymienie, dowcip satyryczny (funkcja edukacyjna, wzorcotwórcza): leniwa żona, mąż pijak, pary małżeńskie

POETYKA FOLKLORU

elipsa (wyrzutnia) - pominiecie w tekscie jakiejs jego czesci; ta czesc daje sie zrekonstruowac na podstawie wiedzy sluchacza; zdanie bez tej czesci jest nadal czytelne;

kontaminacja - przeniesienie fragmentu tekstu z jednego utworu ludowego do drugiego; rysem wspolnym obu tekstow jest podobienstwo sytuacji badz motywu;

dialogowosc

- wewnetrzna - rozmowa przedstawionych postaci;

- zewnetrzna - caly utwor bezposrednio skierowany do kogos, zwrot do odbiorcy

tautologia - to takie maslo maslane typu: murarz muruje, tancowadlo tancuje,doradenka doradza itd;

powtorzenie semantyczne - przekazywanie tej samej tresci w rozny sposob (np. jak nie przeprosisz, jak nie przeblagasz);

repetycje - służą potrzebom muzyki i spiewu;

reduplikacje - odgrywaja funkcje wierszotworcze, forma powtorzen wzmacniajacych;

powtorzenie pragmatyczne - powtorzenie gestu rytualnego; wypowiadamy tekst i rownolegle wykonujemy pewne czynnosci; splot dzialania z mowieniem;

pararelizm - byl wyrazem animistycznego pogladu na swiat, wiary w jednosc zycia pod jego roznymi postaciami

np: Zakowała zieziula - na ganku,

zaplakala Kasienka - przy wianku;

konkatenacja - polega na rozpoczynaniu kolejnego wersu od ostatniego slowa wersu poprzedzajacego;

formula inicjalna - np:dawno,dawno temu...

formula finalna - konczy tekst;

---