TYPOLOGIE BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

TYPOLOGIE NIEROZŁĄCZNE

Wśród badań socjologicznych można wyróżnić przeciwstawne typy (tworząc typologie), ale nie są one rozłączne i można używać kilku kategorii naraz.

I typologia:

• badania eksploracyjne (formulatywne), ich celem jest sformułowanie problemów do badań;

• badania weryfikacyjne, w których sprawdza się hipotezy, testuje je.

W naukach społecznych występują oba typy, badań eksploracyjnych jest stosunkowo dużo.

II typologia:

• badania diagnostyczne, które nie wnoszą nic nowego, mówią, że dany przypadek należy do danej kategorii;

• badania odkrywcze, które pozwalają na formułowanie nowych twierdzeń.

III typologia:

• badania opisowe, które konstatują występowanie zjawiska;

• badania eksplanacyjne, nastawione na formułowanie wyjaśnień.

IV typologia:

• badania z intencją sprawozdawczą, nie wykraczają poza dostępny materiał objęty bezpośrednią obserwacją;

• badania zmierzające do formułowania generalizacji, wykraczające poza ten materiał.

V typologia:

• badania prognostyczne, stawiające za cel sformułowanie prognozy;

• badania nie wysuwające prognoz.

VI typologia:

• badania ewaluacyjne, których celem jest sformułowanie ocen utylitarnych (dotyczących przydatności, pożądania czegoś);

• badania deskryptywne - opisowe.

VII typologia:

• badania o charakterze ilościowym;

• badania o charakterze jakościowym.

W socjologii często mamy do czynienia z badaniami mieszanymi.

VIII typologia:

• badania teoretyczne, np. eksperymentalne testowanie teorii;

• badania aplikacyjne, prowadzone w celach czysto praktycznych, np. badania formułujące jakieś prognozy.

W socjologii stosunkowo rzadko mamy do czynienia z badaniami o charakterze aplikacyjnym, dużo natomiast jest badań weryfikacyjnych.

TYPOLOGIA ROZŁĄCZNA

Na podstawie innych kryteriów można wyróżnić także typy rozłączne badań:

1. Badania prowadzone w obrębie jednego społeczeństwa:

• badania typu case study - badania pojedynczych przypadków, w tym monograficzne badania grup, instytucji, zbiorowości terytorialnych,

• badania oparte na organizowanym materiale biograficznym - autobiografie, wywiady narracyjne,

• badania wykorzystujące zogniskowane wywiady grupowe,

• jednorazowe badania survey'owe,

• badania survey'owe powtarzalne oraz inne metody badania procesów społecznych,

• badania eksperymentalne,

• badania działań społecznych za pomocą interwencji socjologicznej i interakcji strategicznej.

2. Badania prowadzone w obrębie wielu społeczeństw:

Prowadzone wg podobnych zasad, co poprzednie. Są to międzykulturowe badania porównawcze, oparte na survey'ach, danych statystycznych, eksperymentach prowadzonych jednocześnie itd. - bada się porównawczo.

3. Badania oparte na wynikach innych badań, nastawione na tworzenie syntez odnoszących się do jednego społeczeństwa, procesu społecznego.

4. Badania oparte na wynikach innych badań, których celem jest sformułowanie bardzo szerokich generalizacji historycznych.

5. Badania historyczno-socjologiczne, które mogą np. zmierzać do formułowania praw nauki, nie tylko generalizacji

W badaniach typu C, D i E wykorzystuje się dokonania innych badaczy, korzysta się z materiałów źródłowych.

FUNKCJE BADAŃ (WYNIKÓW BADAŃ)

Chodzi ty o pojedyncze badanie o określonych ramach czasowych.

Funkcja naukowa

Badania przyczyniają się do rozwoju socjologii jako nauki, tzn. wnoszą wkład w zakresie problemów, hipotez, metod, twierdzeń, przyczyniają się do uporządkowania aparatury pojęciowej - ale kto decyduje o tym, że dane badanie wchodzi do dorobku nauki? Jest to środowisko naukowe, do którego docierają wyniki badań. Istnieją jednakże różne paradygmaty, wiec akceptacja rzadko bywa powszechna, wiąże się to również z krytyką naukową.

Pojedyncze badanie pełni funkcję naukową, jeśli przyczynia się do konfirmacji lub falsyfikacji hipotez.

Funkcja praktyczno-użytkowa

Odbiorcą wyników badań musi tu być ktoś, kogo nazwiemy praktykiem życia społecznego, kto podejmuje praktyczne decyzje (może to być osoba, instytucja).

Wyniki badań pełnią funkcję praktyczno-użytkową, jeśli przez „praktyka życia codziennego” są wykorzystywane jako przesłanki w rozumowaniach prowadzących go do podejmowania praktycznych decyzji.

Funkcja humanistyczno-obywatelska

Odbiorcą wyników badań jest czytająca publiczność, obywatel czytający gazety, człowiek, który wykorzystuje badania, zapoznaje się z wynikami i te oddziałują na niego jako na obywatela, rozszerzają jego horyzonty myślowe, umożliwiają lepsze zrozumienie problemów innych ludzi. Daje to szanse zajęcia jakiejś postawy, ustosunkowania się w danej sprawie. Popularyzacja wyników badań może także racjonalizować publiczne dyskusje, konflikty, a nawet dążyć do ich przezwyciężenia.

Funkcje spełniane przez wyniki badań mogą być zamierzone bądź niezamierzone.

Jedno badanie może pełnić różne funkcje, nawet trzy naraz.

Funkcje zamierzone wpływają na sam sposób sformułowania problemu, wykorzystywane metody, sposób prezentacji wyników.

Ponadto badacz musi mieć świadomość, dla kogo pisze.

ETAPY ROZWOJU BADAŃ SPOŁECZNYCH

Najpierw prehistoria badań społecznych, potem trzy etapy:

1. od XVIII w. do wybuchu I wojny światowej,

2. I wojna światowa do wybuchu II wojny światowej,

3. od początku II wojny światowej do chwili obecnej.

Ad 1. Badania prowadzono poza socjologią nad rozmaitymi kwestami społecznymi.

Ad 2. Badania prowadzone w powiązaniu z socjologią akademicką, ukierunkowane na realizację jej celów jako nauki - dominuje funkcja naukowa.

Ad 3. Hasło powiązania badań socjologicznych z praktyka życia społecznego - dominuje funkcja praktyczno-użytkowa.

Prehistoria badań społecznych: rozmaite ewidencje mieszkańców, np. w starożytnym Egipcie, spisy obywateli w starożytnym Rzymie, spis Izraelitów po wyprowadzeniu ich przez Mojżesza z Egiptu.

W XVII wieku: w dużym stopniu kontynuacja badań prehistorycznych, a obok tego trzy nurty badań:

• spisy powszechne,

• opisy społeczno-ekonomiczne miast,

• badania nad rozmaitymi kwestiami społecznymi - nurt najbardziej wyrazisty.

Dostrzegano problemy wiążące się z rodzącym się kapitalizmem i z tego punktu widzenia przeprowadzano badania społeczne (np. nad bezrobociem, więziennictwem). Były to badania przeprowadzane przez filantropów społecznych, dążących do wprowadzenia reform (np. inicjatywy badawcze we Francji, Wielkiej Brytanii, USA). W okresie reformatorskim ukształtowały się rudymenty wszystkich metod badawczych w socjologii - tak ukształtowany warsztat wchłonięty został w drugim etapie (miedzy I a II wojną światową).

Początek I wojny światowej, Stany Zjednoczone: socjologowie wykształceni byli w Europie, ale pozostawali pod urokiem amerykańskiego pragmatyzmu. Na gruncie amerykańskim ważne są:

• grupa skupiona w szkole chicagowskiej (R.A.Park - 1915 r. „Miasto - sugestie do badań ludzkiego zachowania w środowisku miejskim.”), nastąpiło tam nie tylko przejecie instrumentarium badawczego z pierwszego okresu, ale pojawiły się także inne instrumenty, a także nawiązania do ogólniejszych teorii (np. do teorii community, teorii rozwoju struktury społeczno-przestrzennej miast) - obecna była więc intencja budowania koncepcji i teorii.

• Thomas i Znianiecki, „Chłop polski w Europie i Ameryce”, w dziele tym wykorzystano specyficzną bazę materiałową: listy emigrantów, autobiografie - opracowanie metodologiczne badań opartych o dokumenty osobiste. Materiał taki wcześniej nie był wykorzystywany, był to nowy wzór postępowania. Istniało również wsparcie teoretyczne w postaci np. koncepcji wartości i postaw, koncepcji zmiany społecznej.

W Stanach Zjednoczonych tamtych czasów poza faktem wprowadzenia nowych procesów badawczych tworzono także podręczniki - gdy warsztat został wchłonięty, zaczęto go porządkować i systematyzować.

W Europie także widać powiązanie wysiłku badawczego dotyczącego konkretnych zjawisk z socjologią jako dziedziną uniwersytecką. We Francji mają miejsce badania oparte na materiałach statystycznych, etnologicznych, jest to tradycja socjologiczna Dilthey'a. W Anglii - kontynuacja ruchu filantropijnego przejętego przez socjologów. Niemcy - postulat odróżnienia socjologii od socjografii (socjografia to badania konkretnych zjawisk społecznych, natomiast socjologia ma wykorzystywać wyniki tych badań, sama ich nie prowadząc).

Ogólnie rzecz ujmując, mamy do czynienia z powiązaniem badań z próbą budowania teorii.

Polska: w latach 20-tych Znaniecki obejmuje katedrę socjologiczną na Uniwersytecie Poznańskim, organizuje konkursy na pamiętniki. Jeden z jego wychowanków, Chałasiński, organizuje konkurs na autobiografię młodego chłopa i w oparciu o ten materiał pisze książkę.

Innymi ważnymi instytucjami tamtego okresy w Polsce były:

• Polski Instytut Socjologiczny,

• Instytut Gospodarstwa Społecznego (Ludwik Krzywicki, także organizował konkursy na pamiętniki, głównie bezrobotnych),

• Państwowy Instytut Kultury Wsi.

Drugi okres badań społecznych - podsumowanie:

• instrumentarium badawcze wypracowane przez społeczników zostało w pełni przejęte przez nowo powstałą socjologię,

• instrumentarium to zostało rozbudowane i uporządkowane przez socjologów (np. nurt związany z materiałami osobistymi),

• porządkowanie warsztatu polegało na opracowaniu podręczników badań społecznych,

• badania prowadzone w tym okresie nawiązywały do pewnych ogólniejszych koncepcji teoretycznych.

Trzeci okres badań społecznych - od początku II wojny światowej do dziś

Rysem charakterystycznym jest tu powiązanie badań socjologicznych z praktyką społeczną.

W końcu lat 30-tych w Stanach Zjednoczonych zaczęły się rozwijać badania o celach komercyjnych, nie dla rozwoju nauki czy w ramach pracy społecznej, ale dla szeroko pojętych korzyści, głównie ekonomicznych, a także zwiększenia efektywności instytucji itd.

W latach 40-tych i 50-tych rozpowszechniły się przede wszystkim w:

• dziedzinie stosunków przemysłowych (dla zwiększenia efektów pracy oraz zapobiegania konfliktom w miejscu pracy),

• dziedzinie badań rynku,

• dziedzinie stosunków politycznych (głównie chodzi o badania związane z wyborami, dające szansę na przewidywanie wyników, badania dotyczące bieżących problemów społecznych, przydatne dla dziennikarzy i polityków).

Dynamiczny rozwój tych badań umożliwiały duże kwoty przekazywane przez agendy rządowe, stanowe. W USA w czasie wojny powstawały całe instytuty (np. zajmujące się tylko badaniem armii, m.in. Lazersferd). W Europie istniało zapotrzebowanie na badania szczególnie w dziedzinie stosunków politycznych, powstawały pierwsze instytuty badania opinii publicznej (np. Instytut Gallupa). Poza zleceniami rządowymi, państwowymi ważną rolę odgrywały organizacje o charakterze czysto społecznym.

Lata 50-te:

• wyraźne nastawienie na analizy ilościowe, dużą formalizację, wysoką standaryzację - sponsorzy oczekiwali dokładnych wyników,

• międzykrajowe badania z nurtu wskaźników społecznych oparte o ogólnokrajowe statystyki - porównywanie rozwoju krajów w różnych dziedzinach (skolaryzacja, sytuacja materialna, świadczenie usług, sprzedaż leków itd.).

Lata 70-te: tendencja badań ilościowych zaczęła się zmniejszać (krytyka pozytywizmu, wykształcenie się paradygmatu antynaturalistycznego), ale nurt ilościowy nadal dominuje, choć nie jest przytłaczający. Badania jakościowe nabrały dynamiki, osiągnęły swoje miejsce.

Sytuacja ta odnosiła się do krajów kapitalistycznych, policentrycznych, częściowo tylko do PRL i ZSRR. Np. w ZSRR w latach 20-tych istniały badania konkretnych zjawisk, ale gdy Stalin doszedł do władzy, straciły one rację bytu na rzecz statystyki państwowej i kanałów partyjnych, policyjnych - socjologia przestała się rozwijać, naukowcy emigrowali do Stanów Zjednoczonych, panował marksizm historyczny, badacze komentowali tylko wypowiedzi przywódców. Po śmierci Stalina wzór ten ulegał zmianom, które widoczne były także w PRL. Po II wojnie światowej reaktywowano ośrodki socjologiczne, nawiązujące do tradycji przedwojennej, ale w 1948r. studia socjologiczne zniknęły z mapy kierunków studiów. Po 1953 r. zaistniały studia socjologiczne o bardzo praktycznym nachyleniu, dopiero w 1965r. nastąpił powrót do czystej nazwy socjologii i reaktywowano studia socjologiczne. Towarzyszyły temu wygórowane oczekiwania władz, że pozwoli to usprawnić funkcjonowanie systemu socjalistycznego, zakładów przemysłowych. W 1982r. powstaje CBOS.

Cechy charakterystyczne badań prowadzonych w czasach PRL (w czasach późniejszych wykazano ich rozmaite wady):

• Przed przełomem ustrojowym badania poddane były silnej kontroli agend państwowych, aby ich wyniki nie prowadziły do kwestionowania oficjalnej doktryny i obrazu państwa. Istniała cenzura wydawnicza, ale i ze strony zwierzchników, strumień pieniędzy kierowany był ze względu na tematykę badań. Mimo to Towarzystwo Socjologiczne dobrze działało, obieg informacji dotyczył małego grona ludzi i nie był tak bardzo kontrolowany, istniał także drugi obieg. Miało miejsce także zjawisko autocenzury ze strony badaczy, kierowanie się chęcią zrobienia kariery.

• Z drugiej strony znajdowało się badane społeczeństwo, respondenci oraz ich nastawienie do badań i socjologii. To, co przeszkadzało w badaniach, to stosunkowo mała wiedza na temat socjologii - jej niska akulturacja (prof. Ostrowski), słabo oswojona i niezrozumiała rola respondenta, problem przekonania o zachowaniu konfidencjonalności, anonimowości. Odciskało się to na rezultatach badań. Istniały opinie prywatne i oficjalne, co stanowiło problem w momencie zadawania pytań. Nie wiadomo było, co jest sprzedawane - propaganda czy prawdziwa opinia respondenta? Trudno ocenić do końca badania okresu PRL i ich wartość poznawczą.

Obecnie badania wskazują na postępującą akulturację badań społecznych ze względu na ich częstość, obecność w mediach, liczność ośrodków badawczych (około 60, w tym CBOS fundowany państwowo).

Poziom prowadzenia badań metodologicznie podnosi się, standardy badań akademickich są nienajgorsze.

W przypadku osób badanych lęki polityczne są już nieaktualne, ale są inne lęki - przed oszustami, złodziejami. Walczy się o rozdzielenie sprzedaży pod płaszczykiem ankiet czy badań od prawdziwych badań.

PROCES BADAWCZY

Badanie to zawsze proces przebiegający w czasie, można go charakteryzować wyróżniając pewne fazy (odnosi się to do badań całościowych, o nieeksploracyjnym charakterze).

Fazy:

1. Przygotowanie koncepcji badań, określenie problematyki przedmiotu, źródeł materiałów.

2. Dobór i przygotowanie technik badawczych (dobór - przemyślenie sprawy, świadome podjęcie decyzji, przygotowanie kwestionariusza, karty obserwacji itd.).

3. Dobór zjawisk, z którymi badacz wejdzie w kontakt przy zbieraniu materiałów, np. fizyczne wylosowanie z operatu osób do ankiety.

4. Zbieranie materiałów - przeprowadzenie wywiadów, obserwacji itd.

5. Krytyka, selekcja i wstępne opracowanie materiałów - np. konstruowanie skal, kodowanie.

6. Właściwe opracowanie materiałów, otrzymanych wyników i ich interpretacja.

7. Przygotowanie elaboratu, raportu prezentującego zarówno przebieg badania, jego metodologię, jak i rezultaty - postulat jawności warsztatu badawczego.

I - III - faza przygotowawcza, IV - faza terenowa, V - VII - faza opracowywania materiałów

Ten układ zadań jest pewną idealizacją, szczególnie, jeśli chodzi o porządek czasowy.

Zdarzają się odstępstwa, np.:

• po krytyce i selekcji materiałów część z nich odrzucamy jako takie, które nie powinny wejść do opracowania - w np. ankiecie może to doprowadzić do zachwiania reprezentatywności, więc dostosowujemy próbę i uzupełniamy materiały, czyli wracamy do zadania IV;

• w fazie oglądania materiałów wyłaniamy pytania, które nie zadziałały, nastąpiły w związku z nimi nieporozumienia - wyłączenie pytań wiąże się ze zmianą problematyki badań;

• w badaniach pojedynczych przypadków szeroko wykorzystuje się źródła zastane, jeżeli przy formułowaniu hipotezy w poważnym stopniu na nich się opieramy, to najpierw oglądamy materiał, a później powracamy do I zadania, podobnie rzecz ma się w badaniach wykorzystujących materiały autobiograficzne;

• badania monograficzne społeczności lokalnych (podklasa case study), badania stacjonarne, wymagające udziału badacza w całym procesie, także fazie terenowej - badacz nadzoruje zbieranie danych, napływający materiał jest na bieżąco analizowany, odnajdywane są kolejne kierunki poszukiwań.

Schemat ten ma więc przede wszystkim znaczenie logiczne - zawarte w nim zadania powinny być w każdym badaniu podjęte, inaczej badanie nie zostanie zrealizowane lub zostanie przeprowadzone źle.

Zakłócenia w procesie badawczym w badaniu sondażowym (survey'owym)

• Faza I

Proces badawczy rozpoczynamy od sformułowania koncepcji badań. Konceptualizacja może być bardziej ogólna lub bardziej szczegółowa, uszczegółowienie musi być tym większe, im bardziej metoda badań jest standaryzowana. Jeżeli zatrzymamy się na sformułowanym bardzo ogólnie problemie badawczym, przejście do narzędzia badawczego będzie niemożliwe, nie będzie wiadomo, czy uzyskane od respondentów odpowiedzi wnoszą coś do problemu. Pytania muszą być wyraźnie sformułowane, pojęcia skonkretyzowane, problemy uszczegółowione.

• Faza II

Nie ma problemu z doborem techniki badawczej (ich wybór jest ograniczony do technik wysoko standaryzowanych opartych na komunikowaniu się). Problem wiąże się z przygotowaniem narzędzia badawczego. Ważne jest skonstruowanie kwestionariusza z odpowiednią starannością, kiedy dokładnie wiemy, jaka poszukiwana informacja kryje się za każdym pytaniem, jaki jest jej związek z problematyką. Istotne jest także sformułowanie pytań poprawnych logicznie, zrozumiałych, jednoznacznych, na które udzielenia odpowiedzi jest możliwe (kwestia trudności, drażliwości pytań). Trzeba mieć na uwadze fakt, ze zbierać materiały będzie kilkadziesiąt osób - niezbędna jest instrukcja dla ankieterów, staranne ułożenie wywiadu ankiety i przetestowanie obu elementów narzędzia w tzw. przetestowaniu pilotażowym. Pominięcie badania pilotażowego to na ogół poważne zakłócenie - sprawdzamy w nim wartość narzędzia badawczego.

• Faza III

Zakłóceniem jest tutaj możliwość korzystania z niedoskonałych operatów, niepełnych, mających powtórzenia itd.. Inny problem występuje przy doborach kwotowych, gdzie poszukujemy danych statystycznych dotyczących populacji - nie zawsze jest prosto je zdobyć, nie zawsze są dokładne, aktualne. W przypadku próby losowej problemem jest stopień realizowalności - są kłopoty z dotarciem do ludzi, uzyskaniem ich zgody na badanie.

• Faza IV

Problemy z doborem, szkoleniem ankieterów, przestrzeganiem instrukcji. Dobrze zrealizowane badanie to takie, gdzie instrukcja jest na piśmie i bardzo dokładna, są szkolenia do badania, realizowane wywiady są kontrolowane.

• Faza V

Na tym etapie zakłóceniem jest brak krytyki, selekcji, wstępnego oglądu materiałów.

Koncepcja badań

Definicja - Lutyński: „Koncepcja badawcza jest to ogół ustaleń dotyczących celu, głównych faz i aspektów procesu badań z wykorzystaniem wyników włącznie”

Ogół ustaleń - ustalenia badacza, twierdzenia, dyrektywy, pytania. Ustalenia muszą mieć spójny charakter, musimy wiedzieć, do czego się te ustalenia odnoszą.

Składniki koncepcji badań:

1. problematyka badań,

2. aparatura pojęciowa,

3. przedmiot badań (ogół konkretnych zjawisk oznaczanych przez terminy, które występują w pytaniach problemowych, do tych zjawisk odnoszą się wyniki badań, zjawiska te zawsze są jakoś zrelatywizowane w czasie i w przestrzeni,

4. podstawa źródłowa, (definicja źródła - Lutyński - zjawiska, z którymi mamy bezpośredni, zmysłowy kontakt, z nich czerpie się wiedzę o badanych zjawiskach),

źródła:

• wywołane i nie wywołane,

• utrwalone i nie utrwalone

5. techniki zbierania materiałów (materiał badawczy - zapisy odnoszące się do badanych zjawisk),

inne techniki badawcze,

6. metoda badań i jej uzasadnienie (metoda badań - ogół zastosowanych technik badawczych, wykazanie, że sensowne jest zastosowanie takich, a nie innych technik; rozszerzona definicja - Lutyński),

7. ustalenia dotyczące sposobu prezentacji badania i wniosków.

BADANIA SURVEY'OWE

Jest to jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej.

Muszą być spełnione trzy warunki:

• daną jednostkę badania zbiera się za pomocą technik wywiadu kwestionariuszowego lub technik ankietowych,

• przyjmuje się upraszczające założenie, że społeczeństwo jest zbiorem jednostek, czyli obiektem badanym jest obiekt typu „zbiór” (cechy obiektu pochodne względem cech jednostek). Istota badań survey'owych polega na tym, że badamy próbę dobraną w taki sposób, abyśmy mogli rozszerzyć wnioski poza bezpośrednio badaną grupę osób - nie oglądamy całej populacji (próby losowe, kwotowe, losowo-kwotowe),

• rezultaty badań opracowywane są w sposób ilościowy, bada się rozkłady zmiennej w populacji albo powiązania między zmiennymi; użycie komputerów - istnieją gotowe pakiety do statystycznej analizy danych (SPSS, SAS i inne).

Rodzaje badań survey'owych:

1. badania opinii publicznej

prowadzone od mniej więcej lat '30, '40 XX wieku, inaczej - badania pollingowe;

chodzi o pomiar stanu świadomości, opinii społeczeństwa na temat bieżących wydarzeń, stosunku do osób publicznych, popularności partii politycznych;

istotą badań jest to, że powinny być prowadzone systematycznie, abyśmy mogli śledzić zmiany w nastawieniach, opiniach, nastrojach i na tej podstawie przewidywać zachowania różnych grup, zbiorowości - istnieje możliwość weryfikacji tych przewidywań z realnymi np. wynikami wyborczymi (badania exit poll, prowadzone po wyjściu z lokalu wyborczego, dotyczące aktu głosowania);

2. sondaże rynkowe

chodzi o poznanie preferencji, gustów, stanu posiadania dóbr, korzystania z usług ludzi pochodzących z różnych kategorii społecznych, chodzi także o przewidywanie zachowań konsumenckich, przygotowanie skutecznych kampanii reklamowych;

3. survey'owe badanie zachowań

interesują nas zachowania ludzi (np. badania Kinsey'a w USA);

4. badania survey'owe o charakterze akademickim

mają dostarczyć materiałów empirycznych dla weryfikacji jakiś ogólniejszych hipotez, dla sformułowania twierdzeń o wyższym stopniu ogólności, ich tematyka dotyczy względnie trwałych postaw ideologicznych, politycznych - bada się raczej postawy, wartości, aspiracje życiowe, postrzeganie dystansów;

problemy formułowane w powiązaniu z teoriami socjologicznymi;

5. wieloletnie programy badawcze służące do opisu danego społeczeństwa

bada się fakty, opinie;

w Polsce - Polski Generalny Sondaż Społeczny, Niemcy - Allbus, USA - General Social Survey

Rynek usług badawczych

Poza instytucjami czysto naukowymi badania sondażowe coraz częściej zlecane są firmom badawczym. Rozwój tego rynku jest bardzo dynamiczny. Firmy badawcze żyją głównie z badań rynkowych.

Najwyższe obroty w 2003 roku miały:

1. SNG/KRC

2. AC Nielsen

3. GFK Polonia

4. Pentor

5. TNS OBOP

6. IQS

7. IPSOS

8. PBS (Pracownia Badań Społecznych

9. AGB Polska

10. Case

Najwięcej sondaży opinii publicznej prowadzi CBOS finansowany z budżetu państwa. PBS z Sopotu, TNS OBOP oraz IPSOS spośród firm badawczych również prowadzą najwięcej tego typu badań, natomiast Pentor prowadzi rankingi polityków, zamieszczane we „Wprost”.

Wyniki badań często się różnią (chodzi tu o wyniki surowe, procentowe) - źródła tego zjawiska są różnorodne:

• różny sposób doboru próby, chodzi o rodzaj próby (np. próby losowe, imienne, adresowe, losowo-kwotowe, metodą random-route), wielkość próby (im próba większa, tym wynik dokładniejszy, wynik jest też dokładniejszy, jeśli rozkład odpowiedzi jest mniej zróżnicowany), realizacja próby,

• termin realizacji badań - badania powinny być identycznie w tym samym momencie,

• treść pytań, sposób ich sformułowania, miejsce pytania w kwestionariuszu, jego kontekst,

• sieć ankieterska, skład społeczny, doświadczenie ankieterów, różne techniki szkolenia, nacisk na różne sprawności ankieterskie, nacisk na kontrolę;

sposób organizowania sieci ankieterskiej:

• jednostopniowy - ośrodek ma bezpośredni kontakt z ankieterem,

• dwustopniowy - z centrala mają kontakt tzw. koordynatorzy terenowi, oni poszukują, szkolą o kontrolują ankieterów; zjawisko „efektu ankieterskiego” - wpływ cech społeczno-demograficznych ankietera na odpowiedzi respondenta, nieświadome sugerowanie odpowiedzi poprzez gestykulację, mimikę.

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

Wywiad kwestionariuszowy jest to technika o wysokim stopniu standaryzacji oparta o bezpośredni sposób komunikacji.

Technika wysokostandaryzowana - ujednolicenie na poziomie poszukiwanych informacji, zadawanie tych samych pytań, zazwyczaj przygotowane są warianty odpowiedzi (ujednolicenie odpowiedzi), ujednolicenie tzw. dodatkowych bodźców, które trzeba skierować do respondenta, aby uzyskać odpowiedź istotną, ujednolicony także sposób nawiązywania kontaktu z respondentem, ujednolicenie sytuacji, miejsca, ujednolicenie środków technicznych (np. kolor długopisu).

Komunikowanie się bezpośrednie

Schemat procesu wzajemnego komunikowania się badacza z respondentem w jakiejś jednej sprawie (dotyczy jednego pytania):

B

1

2

6 5 A R

3

4

K sytuacja wywiadu

B - badacz

K - koder

A - ankieter

R - respondent

(1) - pytanie + instrukcja zadania tego pytania, wydrukowane w kwestionariuszu,

(2) - ankieter w wywiadzie zadaje respondentowi pytanie, jest to przekaz ustny, czasami część tego przekazu jest przedstawiana na piśmie w postaci tzw. kraty respondenta,

(3) - reakcja płynąca od respondenta wywołana pytaniem ankietera, nie tylko odpowiedź, ale i milczenie lub odmowa odpowiedzi - to też jest jakaś odpowiedź,

(4) - ankieter musi odpowiedź zapisać w kwestionariuszu,

z zapisanymi odpowiedziami zapoznaje się badacz (------) aby stworzyć tzw. instrukcję kodową (5), jest to przekaz na piśmie, zawiera zasady klasyfikowania odpowiedzi i numerycznej symbolizacji tych klas,

(6) - efekt czynności kodera (czyta odpowiedź w kwestionariuszu, odpowiada na pytanie, do jakiej klasy badanego zjawiska należy ta odpowiedź, przypisuje odpowiedni symbol)

Pytanie jako tekst w kwestionariuszu i pytanie jako narzędzie badawcze

Rozróżnienie to jest bardzo ważne. Lutyński - pytanie jest narzędziem badawczym, gdy badacz:

1. potrafi jasno określić, jakie zjawisko chce przy pomocy tego pytania zbadać,

2. wie, co go upoważnia do stwierdzenia, ze przy pomocy danego pytania bada właśnie to zjawisko, czyli potrafi wyeksplikować założenia, na których opiera się przejście od zaklasyfikowanych odpowiedzi respondentów na to pytanie do sądów o badanym zjawisku,

3. założenia te powinny mieć empiryczne potwierdzenie.

Analizując praktykę badawczą i komentarze metodologiczne Lutyński wyróżnił cztery koncepcje pytania kwestionariuszowego jako narzędzia badawczego.

KONCEPCJE PYTANIA KWESTIONARIUSZOWEGO JAKO NARZĘDZIA BADAWCZEGO:

1. koncepcja testowa,

2. koncepcja wskaźnikowa,

3. tradycyjna informacyjna koncepcja,

4. rozszerzona informacyjna koncepcja.

Kryteria odróżniania tych koncepcji:

• czy pytanie jest żądaniem informacji o badanym zjawisku?

• czy ta informacja musi być określona przed przystąpieniem do badania?

• czy pytanie pełni rolę samodzielną, czy też jest elementem jakiejś baterii pytań?

• jakie założenia przyjmuje się przy przechodzeniu od odpowiedzi respondenta na pytanie w kwestionariuszu do sformułowania sądu o badanym zjawisku?

• czy istnieje możliwość empirycznej weryfikacji tych założeń?

Koncepcja testowa

Ma swoje korzenie w psychologii. Charakterystyczne jest to, ze pojedyncze pytanie nie pełni roli informacyjnej - pełni ja bateria pytań, pojedyncze pytanie jest traktowane jako item (pozycja) w teście. Badane zjawisko to psychologiczna własność respondenta, poszukiwana informacja znana jest przed ułożeniem baterii pytań (wiemy, jakiej cechy chcemy szukać). Wynik, zwykle w liczbowej postaci, opisuje wartość badanej cechy dla danego respondenta na podstawie całej baterii pytań.

Przejście opiera się na założeniu, ze bateria pytań stanowi test rzetelny i trafny, założenie to powinno mieć empiryczne uzasadnienie.

Tradycyjna informacyjna koncepcja

Pytanie to zawsze żądanie semantycznej informacji o badanym zjawisku (semantyczna informacja - taka, która może być oceniona z punktu widzenia prawdy i fałszu). Informacja musi być sprecyzowana przed przystąpieniem do badania. Każde pytanie w kwestionariuszu pełni samodzielną rolę informacyjną. Przejście od odpowiedzi na pytanie do zdania przynoszącego informację opiera się na założeniu, że informator jest wiarygodny (że respondent jest wiarygodnym informatorem). Pytania budowane w oparciu o to założenie odnoszą się do sfery faktów, a nie opinii (te nie mieszczą się w kategorii prawdy i fałszu). Możemy badać tylko takie zjawiska, które respondenci mają w swojej świadomości - jest to ograniczenie tej koncepcji. Założenie o wiarygodności informatora przyjmuje się w konkretnym wywiadzie - nie ma możliwości empirycznej weryfikacji tego założenia, nie ma możliwości liczbowego oszacowania błędu, jakimi obarczone są informacje.

Koncepcja wskaźnikowa

Odpowiedź respondenta na pytanie przynosi informację o wskaźniku, podczas gdy badanym zjawiskiem jest jakieś indicatum. Na podstawie występowania wskaźnika wnioskuje się o występowaniu indicatum. Przejście od odpowiedzi do zdań o indicatum opiera się na założeniu, że wskaźnik jest dobrze dobrany - na podstawie wystąpienia wskaźnika (baterii wskaźników) z możliwie największym, ale określonym liczbowo prawdopodobieństwem możemy wnioskować, że wystąpiło indicatum. Indicatum powinno być zdefiniowane przed przystąpieniem do badania (Lutyński). W praktyce badawczej koncepcja ta jest mniej rygorystyczna, bardziej liberalna - np. nie wymaga się ścisłego określenia indicatum przed badaniem, co nie pozwala na liczbowe określenie siły związku miedzy indicatum a wskaźnikiem, dokonuje się tego ex post.

Rozszerzona informacyjna koncepcja (Lutyński)

Pytanie w kwestionariuszu nie musi żądać wprost informacji o badanym zjawisku, ale zjawisko to musi być określone przed przystąpieniem do badania. Badacz powinien otrzymać informacje obciążoną błędem minimalnym stopniu, takim, że błąd ten może pominąć.

Pytanie jako narzędzie ma bardzo złożoną strukturę - składa się z trzech pytań:

1. pytanie zawarte w tekście kwestionariusza,

2. patenie, jakie zadaje sobie koder (do której klasy badanego zjawiska należy reakcja respondenta na dane pytanie, klasy te się wyróżnia),

3. jednostkowe pytanie badacza (do jakiej klasy badanego zjawiska należy badana osoba, odpowiedź przynosi nam poszukiwana informację).

Badane zjawiska badacz potrafi zdefiniować dokładnie przed badaniem, może wyróżnić wartości zmiennej.

Przejście od zakodowanej odpowiedzi do zdań o zjawisku jest bardzo skomplikowane. Założenia przyjmowane przy przechodzeniu mają różny charakter, np.:

• definicje,

• twierdzenia empiryczne, np. mogą one dotyczyć przebiegu procesu komunikowania się (założenie, że pytanie zostało odczytane odpowiedniemu respondentowi, że odpowiedź została poprawnie zapisana przez ankietera i zaklasyfikowana przez kodera), założenia empiryczne: wiemy, że rzecz tak się ma,

• założenia odnoszące się do procesów psychicznych respondenta w wywiadzie (założenie, że respondent zrozumiał pytanie zgodnie z intencja badacza, że wykonał wszelkie zabiegi intelektualne wymagane, aby sformułować stanowisko w danej sprawie),

• założenia dotyczące stosunku sytuacji problemowej wywołanej przez pytanie do sytuacji występującej w życiu respondenta (założenie, że na podstawie reakcji człowieka formułujemy wnioski, że poza wywiadem prezentuje to samo stanowisko, że prezentuje trwałą opinię charakterystyczną dla sytuacji poza wywiadem),

• założenie dotyczące rzeczywistych prawidłowości, związków występujących pomiędzy zjawiskami interesującymi badacza.

Wszystkie te twierdzenia i definicje składają się na model pytania jako narzędzia badawczego.

Lutyński postukuje, aby w momencie ułożenia pytania badacz podjął próbę budowy takiego modelu dla każdego pytania kwestionariuszowego. Jeśli nie jesteśmy w stanie go zbudować (uświadomić założeń), to wiadomo, że pytanie jest do niczego. Czasami jesteśmy w stanie wyliczyć założenia, ale dochodzimy do wniosku, że twierdzenia są ewidentnie fałszywe - jest to następny etap selekcji pytań w fazie konstruowania kwestionariusza. Potem następują specjalne badania weryfikacyjne, które potwierdzą empirycznie, że przyjęte twierdzenia są prawdziwe.

Są trzy rodzaje weryfikacji:

• dokumentarne, konfrontacja danych od respondentów z danymi praktycznie pewnymi (może być zastosowana tylko w odniesieniu do pytań o fakty),

• wywiad pogłębiony, ponowne, po wywiadzie, uzyskiwanie od respondenta odpowiedzi na pytanie, na które już wcześniej odpowiadał, w wywiadzie pogłębionym odpowiadanie będzie respondentowi maksymalnie ułatwione (wyjaśnianie terminów itp.),

• wywiad o wywiadzie, po wywiadach kwestionariuszowych metaanaliza dokonywana przez respondenta (np. jak zrozumiał dane pytanie).

odpowiedzi istotne - przynoszące poszukiwaną informację

odpowiedzi nieistotne - np. nie mam zdania, nie wiem, milczenie, odmowa udzielenia odpowiedzi

odpowiedzi istotne mogą być:

• trafne:

• pytania o fakty - odpowiedzi prawdziwe,

• pytanie o opinie - odpowiedzi przynoszące poszukiwaną informację, szczere.

• nietrafne

KWESTIONARIUSZ I PYTANIA W KWESTIONARIUSZU

(kwestionariusz wywiadu i kwestionariusz ankiety)

Na każdy kwestionariusz można patrzeć jak na uporządkowaną liczbę pytań. Podstawowym elementem kwestionariusza jest pytanie.

Ważny jest podział pytań na:

• zamknięte,

• otwarte.

Geneza tego podziału to logiczna teoria pytań:

pytanie zamknięte - z jego treści wynika jednoznacznie, jaka jest struktura, zakres możliwych odpowiedzi. Każde pytanie niespełniające tego warunku jest pytaniem otwartym wedle logicznej teorii pytań.

Również w tej teorii znajduje się podział pytań na:

• pytania rozstrzygnięcia - typu „czy”, zawsze zamknięte,

• pytania dopełnienia - „kto”, „ile”, „gdzie”, „kiedy”, „jak”, zarówno zamknięte, jak i otwarte.

Terminologia ta została przejęta przez badaczy społecznych.

Wejland

Pytanie otwarte - umożliwia respondentowi sformułowanie odpowiedzi w jego własny sposób.

Pytanie zamknięte - z wyznaczonymi z góry dopuszczalnymi odpowiedziami, spośród których respondent ma dokonać wyboru.

Pytanie prekategoryzowane - otwarte dla respondenta, zamknięte dla ankietera.

Pytanie zamknięte

• część ewokatywna - bodziec do udzielenia odpowiedzi (np. „Co Pana/i zdaniem …”), pytanie w sensie logicznym i gramatycznym

• część respondentywna - rodzaje odpowiedzi

Rodzaje pytań zamkniętych, wyróżniane w odniesieniu do postaci części respondentywnej:

• jeśli warianty odpowiedzi logicznie się wykluczają - można wybrać tylko jedną:

• pytania dychotomiczne (rozstrzygnięcia, np. „Czy za czy przeciw?”),

• pytania oparte na wyobrażeniu jakiejś skali.

• pytania kafeteryjne - warianty odpowiedzi nie wykluczają się logicznie, teoretycznie można wybrać więcej niż jedną odpowiedź - badacz musi to sprecyzować, sformułować polecenie, ile należy wybrać odpowiedzi, wybór musi być jakoś ustalony, np.:

• przez podanie liczby,

• wariant najważniejszy,

• nie więcej, niż…

• wszystkie odpowiedzi właściwe.

• pytania kafeteryjne z szeregowaniem alternatyw - rzecz nie polega na wyborze odpowiedzi, ale na tym, by respondent uszeregował je wedle jakiegoś kryterium.

Inny podział, pozornie oczywisty, to podział na pytania:

• o fakty; fakty mogą jednak być:

• ekstraspekcyjne („twarde” fakty)

• introspekcyjne (dotyczące uczuć, stanowisk)

• o opinie.

Pytania hipotetyczne - badamy np. poparcie dla partii politycznych i pytamy „Na kogo głosowałby…”, stawiamy respondenta w hipotetycznej sytuacji.

Pytania projekcyjne - stosowane, aby ominąć drażliwość pytania, zakłada się, że wystąpi rzutowanie własnych przekonań na osoby, z którymi respondent się identyfikuje.

Pytania egzaminacyjne - pytania o wiedzę, należą do sfery faktualnej.

Pytania:

• pośrednie (czasami: nie wprost), wykorzystujemy rozumowanie wskaźnikowe

• bezpośrednie.

Pytania o charakterze kontrolnym - służą sprawdzeniu, czy respondent myśli w czasie udzielania odpowiedzi (np. pytania puste).

Narzędzia w wywiadzie kwestionariuszowym:

• kwestionariusz

• ankieta dla ankietera

• materiały pomocnicze

Wszystkie te części powinny stanowić spójną całość.

Materiały pomocnicze:

• służące aranżacji wywiadu, m. in. formuła aranżacyjna, listy zapowiednie,

• będące pomocą dla respondenta w trakcie wywiadu ( karty respondenta, rysunki, zdjęcia, diagramy),

• materiały kontrolujące prace ankietera (aneks do ankiety, listy zapowiednie),

• służące do uzyskania dodatkowych informacji (testy i ankiety dołączane do kwestionariusza, które respondent wypełnia po wywiadzie, np. testy do badania inteligencji, testy osobowości).

KWESTIONARIUSZ

Kwestionariusz to zawsze uporządkowana lista pytań, najczęściej spisanych (w wywiadach kwestionariuszowych z użyciem komputera pytania są na ekranie), na jeden bądź wiele tematów.

CZĘŚĆ I - część ewidencyjno-informacyjna

Służy przede wszystkim ośrodkowi badawczemu lub badaczowi. Jest to miejsce np. na numer ankietera, numer kwestionariusza, numer adresu.

Często formuła aranżacyjna do wywiadu jest także na pierwszej stronie, ankieter powinien znać ją na pamięć. Informacje zawarte w formule:

• imię i nazwisko ankietera,

• jaki ośrodek badawczy, instytut reprezentuje,

• temat badania, rodzaj badania (często opisuje się go ogólnie),

• sposoby doboru respondenta,

• do czego posłużą odpowiedzi (zapewnienie o konfidencjonalności badania),

• prośba o pomoc w badaniu.

CZĘŚĆ II - pytania

CZĘŚĆ III - metryczka

Dostarcza informacji dotyczących respondenta, są to informacje tzw. społeczno-demograficzne: płeć, rok urodzenia, wiek, stan cywilny, wykształcenie, z ilu osób składa się gospodarstwo domowe, ogólna informacja o sytuacji materialnej respondenta.

Większość badaczy metryczkę umieszcza na końcu, zdarza się także, że pytania z metryczki umieszcza się między innymi pytaniami. Nie jest dobrym pomysłem zaczynać od metryczki - może być to pojmowane jako wścibstwo.

Kwestionariusz powinien mieć jakiś tytuł - powinien on być krótki, ogólny, bez socjologicznych, naukowych sformułowań. Czasami stosuje się śródtytuły, ale lepsze są wstawki zaznaczające zmianę tematu kwestionariusza, zapowiadające treść kolejnych pytań. Sam kwestionariusz powinien być poprzedzony krótkim wstępem („Zacznijmy naszą rozmowę od…”)

PYTANIA

Najpierw pytamy o fakty, potem o pinie. Należy zaczynać od pytań łatwych, ciekawych, zachęcających do podjęcia wysiłku udzielania odpowiedzi. Kończymy także pytaniami łatwymi, aby pozostawić w respondencie wrażenie, że dobrze odpowiadał na pytania.

Pytania powinny być połączone w bloki tematyczne, które często poprzedza się pytaniami filtrującymi.

SZATA GRAFICZNA

Kwestionariusz powinien być przejrzysty, pytania powinny być napisane jednakową czcionką, instrukcje dla ankietera powinny być wyróżnione inną czcionką. Odpowiedzi powinny być umieszczone na jednej stronie, w jednym ciągu, a nie w dwóch kolumnach (kwestia doreprezentowania). Pytania powinny mieć jednakową numerację - powinno się je numerować, nie literować (dotyczy to także odpowiedzi, możemy od tego odstąpić wtedy, gdy sądzimy, że numeracja będzie sugerować, że lepiej wybrać jakąś odpowiedź - wówczas stawiamy znaczki zamiast numerów). Litery przy kodowaniu należy ponumerować, co sprawia duży kłopot.

Pod metryczką powinno być oświadczenie ankietera: „Wywiad kwestionariuszowy przeprowadziłem/am z wybranym (odpowiednim) respondentem.”, a także data i podpis. Podpis jest podstawa do pociągnięcia ankietera do odpowiedzialności.

Na koniec zostawia się wolny fragment strony na uwagi ankietera, gdy wywiad przebiegał w szczególnych warunkach (np. respondent niedowidzi, niedosłyszy, mamy wątpliwości co do prawdomówności respondenta albo wyjaśniamy, dlaczego części pytań nie mogliśmy zadać).

ANKIETA DLA ANKIETERA

Do kwestionariusza (jako wkładkę lub na ostatniej stronie) dołączamy aneks dla ankietera.

Jego funkcje:

• dostarcza informacji badaczowi, w jakich warunkach przebiegał wywiad,

• jest on sposobem kontroli pracy ankietera.

Informacje w aneksie:

• data i czas przeprowadzenia wywiadu,

• jak przebiegała aranżacja wywiadu (czy respondent od razu się zgodził, czy trzeba go było namawiać),

• nastawienie respondenta - ocena ankietera,

• czy były osoby trzecie w trakcie wywiadu i jak się zachowywały,

• informacja na temat tego, które pytania dla respondenta były trudne, a które drażliwe i jak respondent radził sobie intelektualnie z pytaniami.

INSTRUKCJA DLA ANKIETERA

Przygotowywana jest dla każdego kwestionariusza, składa się z części ogólnej i części szczegółowej.

Część ogólna

Zawiera podstawowe informacje dotyczące badania:

• problematyka badań,

• rodzaj próby i sposób doboru respondentów,

• charakterystyka badanej zbiorowości,

• wyjaśnienie trudnych pojęć, które mogą pojawić się w kwestionariuszu,

• informacje dotyczące aranżacji wywiadu,

• ogólne zasady zadawania pytań i zapisywania odpowiedzi.

Część szczegółowa

Odnosi się do poszczególnych pytań i problemów, które mogą się w nich pojawić (związane np. z regułą przejść, regułą sekwencji albo kiedy musimy dla części respondentów przeformułować pytania).

LISTY ZAPOWIEDNIE

Listy zapowiednie stosowane są coraz częściej i coraz chętniej. Wysyłane są mniej więcej tydzień przed badaniem, podpisane przez autorów badań z pieczątką odpowiedniego instytutu. Zamieszcza się w nich większość informacji z formuły aranżacyjnej, ale także informacje dodatkowe oraz numer telefonu badaczy, pod który można zadzwonić, aby uzyskać więcej informacji. Podaje się także informację służącą kontroli ankietera - ankieter ma odebrać list od respondenta na znak, że był i przeprowadził wywiad (trzeba poprosić respondenta, aby zachował ten list).

Czasami po badaniu wysyła się do respondenta list z podziękowaniami - pełni on dwie funkcje:

• dla respondenta to ważne,

• to także sposób na kontrolę pracy ankietera.

KARTY RESPONDENTA

Karty respondenta pomagają respondentowi w udzielaniu odpowiedzi, najczęściej używane są przy pytaniach z długą listą odpowiedzi lub graficzną skalą. Na karcie są tylko merytoryczne odpowiedzi, bez „trudno powiedzieć” i treści pytania. Czasami jedna karta używana jest do kilku pytań.

Karta nie zastępuje zadawania pytania i odczytania odpowiedzi.

ETAPY W PRZYGOTOWANIU TECHNIKI WYWIADU KWESTIONARIUSZOWEGO

1. Przygotowanie wersji pilotażowej kwestionariusza wywiadu wraz z instrukcją dla ankietera.

2. Przeprowadzenie wywiadów pilotażowych.

3. Analizowanie wywiadów pilotażowych i przygotowanie ostatecznej wersji narzędzia badawczego.

4. Szkolenie ankieterów.

5. Organizacja pracy w terenie.

6. Kontrola pracy ankieterów.

BADANIA PILOTAŻOWE

Zgodnie z ustaleniami koncepcji badań układamy pytania i budujemy instrukcję dla ankietera.

Należy odróżnić:

badanie eksploracyjne - przeprowadza się je technikami jakościowymi (wywiad swobodny), zbiera się materiały, aby lepiej sprecyzować, rozwinąć koncepcję badań,

badanie pilotażowe - przetestowanie narzędzia badawczego, które przygotowaliśmy, czyli kwestionariusza wywiadu oraz instrukcji dla ankietera,

badanie próbne - na małej liczbie osób sprawdza się przebieg całego procesu badawczego, jest to badanie w mikroskali przeprowadzane wówczas, jeśli badania właściwe przeprowadza się w kilku krajach, społeczeństwach.

W badaniu pilotażowym dobór osób do badania oparty jest o kryteria celowościowe. Wybieramy osoby o takich cechach, które są wskaźnikowe dla trudnych respondentów (niskie wykształcenie, mała aktywność życiowa), kreślimy sylwetkę respondenta, dla którego pytania mogą być trudne i na nich sprawdzamy efektywność narzędzia.

Cel badania, przedmiot testu pilotażowego:

• sprawdzamy poszczególne pytania kwestionariuszowe, czy ludzie je rozumieją, czy udzielają takich odpowiedzi, które przynoszą poszukiwaną informację (odpowiedzi istotne), czy te odpowiedzi nie są obarczone błędami, czy są szczere i prawdziwe,

• testujemy strukturę kwestionariusza (kolejność pojęć, pytań w bloku, układ bloków),

• sprawdzamy, czy instrukcja, która przygotowaliśmy dla ankieterów, jest wystarczająca, czy zawsze ankieterzy wiedzieli, jak się zachować,

• sprawdzamy czas trwania wywiadu, czy nie przekracza on możliwości skupienia uwagi przez ankietera i respondenta.

Wywiad pilotażowy jest to połączenie wywiadu kwestionariuszowego z jakąś obserwacją respondenta, samoobserwacją ankietera i elementami procedury nazywanej wywiadem o wywiadzie (Lutyńska).

Staramy się zaobserwować rozmaite psychologiczno-społeczne mechanizmy leżące u podłoża udzielanych odpowiedzi.

Kwestionariusz pilotażowy nieco różni się od zwykłego. Jego (zazwyczaj) lewa strona jest zadrukowana pytaniami, a prawa, niezadrukowana służy do zapisywania tzw. uwag pilotażowych, które ściśle dotyczą określonych pytań, oddzielonych poziomymi kreskami.

Pytania pilotażowe - element instrukcji pilotażowej: badacz może umieścić jakieś specjalne pytania związane z uzyskaniem wiedzy, czy respondenci rozumieją sformułowania, czy są sobie w stanie coś przypomnieć itd.

Dwa rodzaje pytań pilotażowych:

• z góry wymyślone i umieszczone w instrukcji,

• zadawane przez ankietera, wymyślone przez niego, z jego inicjatywy.

Ankieter-pilot występuje w podwójnej roli:

• realizuje wywiad kwestionariuszowy,

• realizuje instrukcję metodologiczną.

Trzeba zadać wszystkie pytania z kwestionariusza, obserwować reakcję respondenta na zadawane pytania i na jakiej podstawie ludzie formułują opinie. Ankieter musi też sam siebie obserwować, czy np. łatwo jest odczytać pytanie tak, aby jego sens był dobitny. Musi także zaznaczyć moment, kiedy poczuje się zmęczony, zniechęcony.

Uwagi pilotażowe

Efekty przeprowadzenia tego wywiadu muszą być utrwalone w postaci uwag pilotażowych.

Co się zapisuje w uwagach pilotażowych (na wolnych stronach kwestionariusza)?:

• treść wszystkich pytań pilotażowych, zarówno z instrukcji metodologicznej, jak i wymyślane na gorąco,

• czy miało się trudności z odczytywaniem pytań,

• czy respondent rozumiał pytanie i ewentualne wątpliwości ankietera,

• wszystkie wyjaśnienia, jakich udzielał respondentowi,

• wszelkie spontaniczne komentarze respondenta związane z określonym pytaniem,

• wszystkie wypowiedzi osób trzecich w trakcie wywiadu (i przy jakim pytaniu),

• wszystkie informacje, które zostały udzielone przez respondenta po formalnym zakończeniu wywiadu,

• wszystkie obserwacje dotyczące faktów i wydarzeń w trakcie wywiadu, będące wskaźnikowe dla jego atmosfery,

• rezultaty samoobserwacji,

• zaznaczenie, w którym momencie pilot jest znużony, zmęczony.

Zazwyczaj jest jeszcze jedna wolna strona, na której piloci zapisują swoje uwagi co do zmian w instrukcji i strukturze kwestionariusza.

Opracowanie rezultatów

Najczęściej w grupie dyskutuje się pytanie po pytaniu, robi się zbiorcze zestawienie wywiadów. Tam gdzie pojawiają się wątpliwości, poprawiamy pytania. Zastanawiamy się nad strukturą kwestionariusza. Staramy się wyłowić pytania, przy których respondentom trudno było udzielić odpowiedzi, obarczone np. dużą drażliwością - decydujemy, czy zostawić je w kwestionariuszu. Wprowadzamy ewentualne zmiany w instrukcji dla ankietera, dopracowujemy szatę graficzną kwestionariusza i kart respondenta.

SZKOLENIE ANKIETERÓW W BADANIU WŁAŚCIWYM

Wiąże się to z organizacją pracy w terenie, z czasochłonnymi zadaniami technicznymi.

Trzeba przygotować upoważnienia dla ankieterów, a także karty realizacji badania.

Sieci ankieterskie

Grupę ankieterów do badania można utworzyć ad hoc (do danego badania, np. spośród studentów, absolwentów), do jednego badania.

W ośrodkach badawczych są stałe sieci ankieterskie, ich organizacja może być różna (1 bądź 2-stopniowa).

Typy szkoleń:

• dwufazowe (badacz szkoli koordynatorów badań regionalnych, a ci z kolei szkolą swoich ankieterów),

• jednostopniowe (przekazuje się materiały koordynatorom w formie pisemnej i w oparciu o nie koordynatorzy szkolą ankieterów - zakłada się, że koordynatorzy nie potrzebują dodatkowych instrukcji, nie ma kontaktu bezpośredniego z badaczem),

• centralne (szkolenie wszystkich ankieterów w siedzibie firmy).

Szkolenie może mieć różny charakter:

1. wstępne (kiedy ośrodek rekrutuje ludzi do pracy na dłuższy okres czasu, są to ludzie niezwiązani z badaniami, trzeba przekazać wstępną wiedzę, zapoznać z terminami, sposobami doboru, zapoznać z ogólnymi regułami przeprowadzania wywiadu, robi się też testy sprawdzające),

2. do danego badania (przekazywanie specyficznych informacji - reguły przejścia, karty pytań itd.),

3. teoretyczne (zbiera się ankieterów w trybie audytoryjnym),

4. praktyczne (cel: wykształcenie pewnych umiejętności związanych z prowadzeniem wywiadu przy pomocy różnych technik, np. „granie ról”, wypełnianie kwestionariusza na podstawie odtwarzanego badania, nagranego wywiadu, przeprowadzanie wywiadów próbnych z realnymi respondentami i albo trzeba to nagrać na taśmę, albo jest przy tym kontroler).

Ważne jest, aby trening miał charakter i teoretyczny i praktyczny.

NAJOGÓLNIEJSZE REGUŁY PROWADZENIA WYWIADU

Każdy wywiad składa się z:

• części wstępnej, aranżacyjnej,

• części właściwej,

• części końcowej.

Aranżacja

Jest bardzo ważna - od tego, jak zostanie odczytana rola ankietera zależy zgoda respondenta na badanie i efekt końcowy badania. Ankieter musi się odpowiednio ubrać, musi być wyposażony w identyfikator i legitymację (imię i nazwisko, nazwa instytucji).

Ankieter zagaja rozmowę: musi przedstawić się z imienia i nazwiska, powiedzieć, z jakiej jest instytucji (trzeba powiedzieć, że jesteśmy ankieterami instytucji badawczej). Trzeba podać temat badania i wyjaśnić, dlaczego przyszło się akurat do tej osoby, a nie do innej (ewentualnie trzeba wyjaśnić, że ustawa o ochronie danych osobowych nie zabrania instytucjom badawczym przeprowadzania badań ankietowych, ze muszą one uzyskać zgodę na losowanie i że przekazywane dane mają być strzeżone). Powinno się wiedzieć, że udział w badaniu jest dobrowolny.

Aranżacja badania jest łatwiejsza, gdy wcześniej do respondenta został wysłany list zapowiedzi.

Trzeba poinformować respondenta o sposobie wykorzystania, prezentacji wyników. Tu zwykle mówi się także o konfidencjonalności, poufności.

Reguły przy zadawaniu pytań i zapisywaniu odpowiedzi

Każde pytanie powinno zostać przeczytane dosłownie tak, jak zostało wydrukowane w kwestionariuszu i w takiej kolejności, w jakiej je wydrukowano, niezbyt szybko, wyraźnie i z odpowiednią intonacją.

Ważne jest, aby ankieter się kontrolował, aby nie sugerował respondenta.

Bardzo ważne jest także przestrzeganie reguł przejścia i wszelkich instrukcji.

Jeśli chodzi o karty pytań, to w instrukcji powinno być napisane, czy tylko je wręczamy, czy wręczamy i odczytujemy odpowiedzi (odpowiedzi nieistotnych się nie odczytuje).

Należy zostawić respondentowi czas na zastanowienie i udzielenie odpowiedzi. Milczenie jest jednak sygnałem trudności, tutaj można okazać zrozumienie i zaproponować ponowne odczytanie pytania. Trzeba respondenta motywować do odpowiedzi, aby wiedział, że go słuchamy.

Niedopuszczalne jest przeformułowywanie pytań, chyba, że sam autor badania na to zezwolił, ale jest to niezmiernie rzadkie.

Zapis odpowiedzi: w pytaniach zamkniętych odpowiedzi zakreślane są kółkiem, podkreślane. W pytaniach otwartych zapis jest dłuższy, trzeba wydobyć z niego ogólny sens.

Etap końcowy

Trzeba sprawdzić, czy nie opuściliśmy żadnego pytania, czy zapis jest jasny, czytelny, sprawdzamy spójności odpowiedzi i w przypadku sprzeczności należy dążyć do wyjaśnienia.

Trzeba podziękować i uprzedzić, że ośrodek może się zgłosić w celu kontroli ankietera.

Po opuszczeniu mieszkania natychmiast należy wypełnić ankietę dla ankietera.

KONTROLA PRACY ANKIETERA

Metody mało obciążające badacza:

1. analiza zgodności danych metryczkowych z danymi o respondencie, jakie udało się zgromadzić podczas losowania próby,

2. analiza zapisów zawartych w kwestionariuszu, kwestionariusze danego ankietera sprawdzamy z punktu widzenia:

• czy zapis jest czytelny,

• czy zapisy przy pytaniach otwartych są dokładne,

• czy odpowiedzi są niesprzeczne - kontrola spójności odpowiedzi,

• kontrola profilu odpowiedzi - związek z wpływem ankieterskim.

Metody wymagające ponownego kontaktu z respondentem, narzucenia dodatkowych obowiązków na ankietera:

1. odbiór tzw. listów zapowiednich, właściwie w każdym badaniu wg normalnej procedury,

2. kontrola telefoniczna z pewna liczbą respondentów,

3. ewentualnie powtórny wywiad przeprowadzony przez kontrolera (nie cały, tylko wybrane pytania), bada się tez, jakie wrażenie pozostawił po sobie ankieter.

Metody używane rzadziej:

1. jawne nagrywanie wywiadu przez ankietera (musi uzyska zgodę od respondenta) - wychwytuje się trwałe złe nawyki w pracy ankietera, błędy w szkoleniu,

2. podstawieni respondenci - badacz ma osoby, które wpuszcza do próby (np. socjologowie), utrudniające zadanie ankieterowi, jest to dla niego pewien test,

3. wywiad podsłuchiwany przez kontrolera (dziś np. kamery),

4. ukryte nagrywanie wywiadu przez respondenta (bez wiedzy ankietera).

Czy każdy ankieter w każdym badaniu podlega kontroli?

Jeśli chodzi o płytką kontrolę (listy zapowiednie), to tak. Przy metodach bardziej intensywnych zwykle działa metoda losowa albo wybór celowy (ci ankieterzy, którzy w analizie zapisów wywiadu wypadają jako pracujący niestarannie). W sieciach ankieterskich - staranie, aby w przeciągu 2 lat każdy ankieter poddany był bardziej intensywnej kontroli. Jeśli chodzi o kontrole telefoniczną, to nie wszyscy respondenci chcą podać numer telefonu, istnieje także kwestia pieniężna.

Ogólna tendencja: ośrodki badan opinii społecznej co dwa lata są kontrolowane, aby uzyskać (odnowić) certyfikaty jakości, ośrodki muszą stosować przynajmniej któreś z bardziej intensywnych metod.

WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY CAPI

(papierowy ze wspomaganiem komputerowym)

Przeprowadzając wywiad CAPI ankieter udaje się do respondenta z laptopem (i ewentualnie dodatkowym ekranem dla respondenta), nie ma papierowego kwestionariusza, musi uzyskać zgodę na zainstalowanie sprzętu.

Kwestionariusz jest elektroniczny w postaci pliku w komputerze. Program zarządzający kwestionariuszem wyświetla kolejne pytania, stosuje też reguły przejścia, ma przygotowane obie formy gramatyczne (dla mężczyzn i dla kobiet), kwestionariusz w kilku wersjach w zależności od tego, kim jest respondent. Drugi ekran przydaje się przy długich kafeteriach.

Nurt nazywany podejściem poznawczym w metodologii sondażowej wykazał, że ludzie mają tendencję do wyboru pierwszych bądź ostatnich odpowiedzi w pytaniach z długimi kafeteriami - jest to efekt pierwszeństwa bądź świeżości - na komputerze można to zniwelować, mieszając odpowiedzi.

Elektroniczny kwestionariusz odciąża więc ankietera dzięki rotacji alternatyw. Istnieje też możliwość zapisania informacji od razu w postaci zakodowanej.

Inną ważną zaletą w badaniach głównie marketingowych jest to, że np. przy pytaniach o reklamę można ją pokazać, zademonstrować.

Program zarządzający automatycznie notuje czas zegarowy od początku do końca wywiadu w postaci odrębnej zmiennej - można to wykorzystać do analiz metodologicznych.

Techniki te są kosztowne, ankieterzy muszą być zaufani, muszą też być podwójnie wyszkoleni i obyci ze sprzętem.

WYWIAD TELEFONICZY

(zwykły i CATI)

Na świecie stosowany od lat `70tych, w Polsce z dwudziestoletnim opóźnieniem.

Wcześniej wywiady telefoniczne stosowano incydentalnie, teraz - do badań na próbie.

Zwykły wywiad telefoniczny

Ankieter ma przed sobą papierowy kwestionariusz, ale nie dochodzi do kontaktu face to face. Wywiad przebiega tylko w kanale komunikacji werbalnej, zwiększa to poczucie anonimowości. Wywiad taki do pewnego stopnia jest zaskoczeniem, nie jest to jeszcze powszechnie przyjęte przez ludzi, trudniej jest uzyskać zgodę na odbycie rozmowy. Rozmowa taka rządzi się specyficznymi regułami, jest mało czasu na słowna perswazję w kontakcie telefonicznym, wywiadem zainteresować trzeba szybko, klarownie wszystko wyjaśnić.

Tutaj też można wysłać list zapowiedni.

Pracuje się nad tym, aby kontakt był ciekawy, rzeczowy, aby było jak najmniej odmów.

Wskazówki co do samego kwestionariusza:

• pytania zamknięte, ale nie nadmiernie rozbudowane - raczej krótkie i rzeczowe,

• treść pierwszego pytania wyraźnie musi się łączyć z przedstawionym na wstępie tematem,

• kolejność pytań musi sprawiać, że rozmowa będzie miała charakter potoczysty, naturalny, omnibusy nie za bardzo się tu nadają,

• pytania łatwe i metryczkowe umieszczamy zawsze na końcu wywiadu, a trudne na początku,

• dobrze, gdy pytania ogólne umieścimy przed szczegółowymi,

• raczej bez długich kafeterii (tyle, ile człowiek zapamięta ze słuchu),

• trzeba liczyć się z tym, że odpowiedzi na pytania otwarte będą lakoniczne,

• tematyka nie powinna być drażliwa, tutaj interakcja z respondentem nie daje możliwości bodźcowania, obserwacji respondenta.

Taki wywiad wymaga od ankietera dużej koncentracji, uwagi, możliwości słyszenia respondenta, umiejętności podtrzymywania interakcji.

Wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowych (CATI)

Wymaga specjalnego studia do badań, jest to pewna „instalacja” - duża sala (20 do 300 stanowisk ankieterskich, przeciętnie około 60 stanowisk - takie sale są w Polsce), w której są stanowiska pracy ankietera (biurko, komputer, słuchawki z mikrofonem), komputery połączone są w sieć, do każdego doprowadzona jest linia telefoniczna również połączona w sieć. Wszystkim tym zarządza odpowiednie oprogramowanie. Bieżący monitoring ankieterów prowadzi supervisor (stanowisko kontrolera), może słuchać rozmowy ankietera z respondentem, zobaczyć, jak ankieter zapisuje odpowiedzi itd. studia te pracują w sesjach, najczęściej rannych i popołudniowych, czasem także wieczornych. Ankieterzy pracują określoną liczbę godzin równolegle (sesje trwają 3-5 godzin). Przerwy między sesjami poświęca się na archiwizację danych, przygotowanie instalacji. Na ogół w czasie sesji zmieniają się ankieterzy pracujący na zmianę. Ankieterom płaci się za udział w sesji, a nie za ilość wywiadów, stawka jest zróżnicowana i zależy od oceny ich umiejętności.

W sesjach rannych zazwyczaj przeprowadza się badania instytucjonalne (np. bada się managerów), albo bada się niepracujące kobiety.

Sesje popołudniowo-wieczorne to badania na zbiorowościach generalnych.

Musi istnieć określony poziom nasycenia telefonami w Polsce, co najmniej 90%. Nie ma tutaj dużego problemu dla miast, niektórych województw, ale istnieje problem ze ścianą wschodnią (próby w skali ogólnokrajowej są więc trochę „wachnięte”). Są telefony komórkowe, ale tutaj pojawia się kwestia kosztów (musi się to bardziej opłacać niż wysłanie ankietera).

Oprogramowanie CATI - korzyści:

1. komputerowe losowanie numerów - losowe generowanie numerów (program losowo dobiera poszczególne cyfry numeru, musi być zgodność z istniejącym formatem albo prefixami, system może generować numery, które nie istnieją, wówczas eliminuje się je i generuje następne), innym systemem jest wybieranie aktywne (uzyskanie połączenia zarządza komputer,

2. odpowiedzi są od razu kodowane, przetwarzane na cyfrowy system, klucz kodowy tworzony jest również dla pytań otwartych,

3. szybkie uzyskiwanie wyników, staranny, graficzny układ wydruku.

Jest dużo chętnych do tego typu pracy. Tworzy się listy ludzi, którzy się zgłosili i dokonuje się wstępnej selekcji już przy rozmowie telefonicznej (elokwencja, miły głos, komunikatywność, dykcja).

Jeżeli zbierze się około 60 ludzi, zawiadamia się ich o wstępnym szkoleniu i przeprowadza dalszą selekcję (np. pisanie bez patrzenia na klawiaturę), przeprowadza się próbne wywiady bez połączenia z respondentem. 2-3 sesje prawdziwe to okres próbny, nowi ankieterzy są kontrolowani non-stop przez supervisora.

Kontrola (dotycząca wszystkich ankieterów)

Bieżący monitoring, nagrywanie wszystkich rozmów (choć studia nie przyznają się do tego chętnie). Supervisor może w każdej chwili uzyskać zbiorczą charakteryzację danego ankietera.

Przy ustalaniu zapłaty bierze się pod uwagę:

• ilość uderzeń klawiszy na minutę,

• liczbę odmów,

• przeciętną liczbę przeprowadzonych wywiadów (tworzy się ranking)

Reguły aranżacji wywiadu:

• przedstawienie siebie i firmy,

• temat badania,

• kryteria losowania,

• wprost mówi się, że nie chodzi o zakupy,

• prośba o uważne słuchanie pytań do końca,

• nie pyta się w ogóle o zgodę,

• nie można dopuścić do tego, aby respondent się rozgadał.

TECHNIKI ANKIETOWE

• ANKIETA OGÓLNIE DOSTĘPNA

Często używana w badaniach marketingowych, w badaniach socjologicznych wykorzystywana do badania rozmaitych typów publiczności. Wyłożona w ogólnie dostępnym miejscu (teatr, muzeum), tam się ją wypełnia i wrzuca do urny.

Ankieta taka nie może być długa, najwyżej kilkanaście prostych pytań. Temat i pytania muszą być interesujące, same pytania raczej zamknięte, mało pytań otwartych. Ankieta jest w pełni anonimowa. Organizacja polega na sprawnym rozkolportowaniu ankiet, wymyśleniu, jak zwrócić uwagę na ankietę (np. plakaty z podstawowymi informacjami, komunikaty przez mikrofon). Istotna jest szata graficzna ankiety, przyciągająca uwagę.

Zbiorowość dobiera się tu sama, wnioski z badania zawsze są sprawozdawcze, odnoszą się tylko do tej grupy. Małe jest prawdopodobieństwo reprezentatywności wyników dla populacji generalnej.

• ANKIETA PRASOWA

Kwestionariusz ankiety zamieszczony jest w prasie, zwrot odbywa się drogą pocztową (np. ankiety w „Polityce”). Zazwyczaj stosowane dla oceny danego pisma, badania rynku czytelniczego.

W praktyce zamieszcza się do 30 pytań, ograniczeniem jest format graficzny (czy jako wkładka do pisma), musi być zapisany adres zwrotny. Istnieją też sprawy techniczne typu opłaty pocztowe, pomysł na złożenie, zalepienie ankiety. Obowiązkiem jest zamieszczenie choć jednego pytania otwartego, dającego możliwość podzielenia się jakimiś oryginalnymi uwagami czytelnika). Istnieje możliwość złamania anonimowości, respondent może podać swoje dane.

Zbiorowość dobiera się sama, na ankiety reagują czytelnicy najwierniejsi, wnioski są sprawozdawcze.

• ANKIETA DOŁĄCZONA DO KUPOWANYCH TOWARÓW

Wręczana w momencie świadczenia usługi, wypełniana w domu i zwracana pocztą.

• ANKIETA WYSYŁANA POCZTĄ

• wysyłana do wylosowanej próby, kierowana do gospodarstwa domowego (musi dotyczyć faktów), do dorosłej osoby (dotyczy opinii); podstawowy problem - jak uzyskać jak największą liczbę zwrotów (progiem jest 50%, ale to mało, 60% to dobra zwrotność, a 70% bardzo dobra). Co zrobić, żeby zwiększyć zwrotność? W USA istnieje bardzo bogata literatura na ten temat. Szczególne znaczenie ma staranność konstrukcji narzędzia badawczego, jeżeli ludzie nie zrozumieją pytań, to zniechęci ich to. Zamieszcza się tylko niezbędne pytania, kwestionariusz nie może być długi. Ważna jest szata graficzna, która może być przynętą. Z kolei list wprowadzający powinien wyjaśnić, kto organizuje badania, informacje muszą być bardzo dokładne, numery, adresy kontaktowe, e-maile. Ważne są wszystkie szczegóły. Ankieta nie może obciążać kosztami respondenta (np. musi być przesłana koperta, kwestia opłaty pocztowej).

Konieczna jest kontrola badacza nad zwrotami, badacz musi wiedzieć, który respondent odesłał ankietę, a który nie (np. oddzielne karty lub mała koperta pocztowa z imieniem i nazwiskiem respondenta, wysyłana zwrotnie, oddzielnie od kwestionariusza).

Materiały wysyła się w trzech falach (ważne jest, aby wiedzieć, komu wysłać je ponownie, kto nie odesłał ankiety za pierwszym razem). Trzeba prowadzić rejestr zwrotu, ile ankiet napłynęło danego dnia, numeruje się ankiety w zależności od tego, kiedy napłynęły, pozwala to dobrze wyznaczyć moment, kiedy powinno się przystąpić do wysyłania drugiej fali materiałów. W niej list jest trochę zmieniony, zaznaczamy, że pozwalamy sobie zwrócić się drugi raz i podaje się datę, do której chcielibyśmy uzyskać zwrot. Ankiety wysyła się trzykrotnie. Rejestr ważny jest dla sprawdzenia odchyleń reprezentatywności ludzi (struktura społeczno-demograficzna ludzi nie odpowiadających na ankiety jest najbardziej zbliżona do tych, którzy odpowiadają w trzeciej fali).

Ponadto dobrze jest wiedzieć, kiedy ankiety zostały wysłane i zestawić je z aktualnymi wydarzeniami, bo mogą one wpływać na zmianę nastrojów społecznych.

• ankieta na adresy zgłoszone; to, co powinno dotrzeć do najszerszych kręgów społecznych to to, że jakieś badanie jest przeprowadzane i że chcemy ludzi takich a takich, jeśli ktoś jest chętny, przekazuje swoje dane personalne (także dane metryczkowe - by móc zorientować się, czy ta grupa będzie miała walor ogólniejszy, zachowa proporcje cech demograficznych). Do takiej grupy trzeba wysłać ankietę i tutaj już się nie monitoruje, kto ją zwraca (ci, którzy się zgłaszają, przeważnie odsyłają ankiety).

Do pewnych specyficznych środowisk inaczej nie można dotrzeć (zamieszczamy więc np. apele w jakiś specjalistycznych pismach).

• ANKIETA AUDYTORYJNA

• ankieta z pisemnym przekazem badacza (badanych zbiera się w jednym miejscu, rozdaje ankietę i pod nadzorem badacza wypełnia się i zwraca do urny), bada się takie grupy, które istnieją niezależnie od badacza (grupy naturalnie funkcjonujące w instytucji - uczniowie, studenci, uczestnicy konferencji), badanie przeprowadzamy przy okazji ich gromadzenia się. Musimy uzyskać akceptacje i zgodę na przeprowadzenie badań, rozstrzygnąć sprawy techniczno-organizacyjne, wielkość zespołu badawczego, warunki wypełniania ankiety (komfort - im tematyka jest bardziej drażliwa, tym komfort musi być staranniej zagwarantowany). Badacz musi być zostać przedstawiony uczestnikom, musza dotrzeć do nich podstawowe informacje, ich pytania nie mogą być ignorowane. Z każdej sali, gdzie ankieta była przeprowadzana, musi być sprawozdanie z przebiegu badania - dzień, miesiąc, rok, godzina, nazwisko osoby nadzorującej, ile osób było na sali, a kto był nieobecny (np. w szkole sprawdzenie listy obecności), notowanie wszystkich pytań i komentarzy z sami, kłopotów z udzieleniem wyjaśnień.

Główną zaletą takich badań jest to, że bardzo szybko możemy zebrać bardzo dużo danych (ale ludzie wypełniający muszą być sprawni w pisaniu i czytaniu).

• ankieta z ustnym przekazem badacza (nie drukuje się kwestionariusza, pytania pisze się na tablicy, wyświetla, odpowiedzi zapisuje się na czystych kartkach), klasycznym przykładem jest ankieta socjometryczna (ankieta imienna). Twórcą socjometrii jest Moreno, jest to badanie stosunków interpersonalnych w małych grupach (każdy uczestnik pozostaje w kontakcie face-to-face). Stosunki interpersonalne można badać na trzech płaszczyznach:

• sympatia - antypatia,

• preferencje w sferze interakcji (pytamy, z kim chcielibyśmy się razem uczyć itd.),

• rzeczywiste interakcje.

W jednej ankiecie można badać wszystkie trzy płaszczyzny bądź tylko jedną lub dwie.

• ANKIETA POD NADZOREM BADACZA

Ankieta pod nadzorem badacza, ale wypełniana w trybie indywidualnym (w obecności kogoś, kto ją dostarczył - jemu się ją zwraca).

• ANKIETA ROZDAWANA

• rozdawana pod konkretnymi adresami, ustalony jest termin odbioru,

• rozdawana pod instytucjonalnym nadzorem, dokładnie wiemy, kto zwrócił ankietę, a kto nie, np. badanie nauczycieli w szkole; ankieta zwracana jest do urny.

Najczęstsza sytuacja to ankieta rozdawana w ramach jakiejś instytucji (np. szkoły - nauczyciele). W instytucji wiadomo, że jest cel i sens wypełniać tą ankietę. Rozdaje się ankiety, potem zbiera do urny w obecności zwierzchnika, rodzi się presja, aby wypełnić ankietę (obecność zwierzchnika dopinguje i zwiększa zwrotność). Ważne jest, aby czas dany na wypełnienie ankiety był nie dłuższy niż 3 dni.

• ANKIETA INTERNETOWA

Ankieta na adresy e-mail, ankieta umieszczona na stronach www.

• ANKIETA RADIOWA BĄDŹ TELEWIZYJNA

Zwrot odbywa się pocztą, forma rzadko stosowana, o małym znaczeniu.

Oddzielną grupą technik jest AUTOREJESTRACJA.

Opiera się na komunikacji pośredniej, cechuje się wysokim stopniem standaryzacji. Polega na zapisie własnych czynności badanego według wzoru dostarczonego przez badacza przez ściśle określony przedział czasu (2 tygodnie, miesiąc, kilka miesięcy).

Badania:

• budżetów gospodarstw domowych,

• słuchalności radia, oglądalności telewizji, czytelnictwa prasy

• stylów życia, wzorów zachowania,

• np. rejestracja rozmów.

Są to zawsze badania na próbach.

Badanie to obciąża respondentów (respondent prowadzi samoobserwację i występuje w roli rejestratora). Istnieje problem nawiązania kontaktu i wyjaśnienia badania. Obowiązki ankietera są daleko szersze niż w normalnym badaniu sondażowym, musi dokładnie poinstruować, objaśnić formularz, przekazać instrukcję respondentowi. Ankieter musi w trakcie badania kontaktować się z respondentem - bieżąca kontrola autorejestracji.

Największym problemem tej techniki jest łączność i systematyczność w notowaniu zachowań.

GŁÓWNE NURTY KRYTYKI BADAŃ SURVEY'OWYCH

• Krytyka ze strony tzw. socjologii humanistycznej, najmniej radykalna.

(Nowak, wskaźnik inferencyjny - mamy dostęp do przeżyć psychicznych ludzi)

• Krytyka ze strony tych, którzy tą metodę często wykorzystywali i ze strony metodologów.

Krytyka założeń tej metody:

• badania survey'owe są zawsze badaniami na próbach,

• nie nadają się do badania innych zjawisk, niż opinia społeczna,

• społeczeństwo traktowane jest w sposób agregacyjny,

• nieadekwatność założenia o uniwersalizmie metody survey'owej (że sprawdza się w każdych warunkach społeczno-kulturowych), wykazał ją Zygmunt Gostkowski, pisząc o akulturacji badań. Pełna akulturacja badań występują wówczas, gdy:

• ludzie rozumieją, na czym te badania polegają, komu i do czego służą,

• gdy sytuacja wywiady jest społecznie uzgodniona,

• jest to proces rozciągnięty w czasie (to, na ile ten proces jest zaawansowany, zależy od liczby badań, od wielości, popularności badań),

• założenie o społecznej neutralności badania (wpływ ankieterski, są na to liczne dowody).

• Krytyka ze strony paradygmatu interpretatywnego

• interakcjonizm symboliczny

• etnometodologia

• socjolingwistyka

• fenomenologia społeczna

Najbardziej radykalna krytyka wniesiona jest przez socjolingwistów. Zaatakowali oni fakt, że badania survey'owe oparte są na specyficznym sposobie komunikowania się:

1. jednorodność języka naturalnego,

2. posługiwanie się specyficznymi rolami ankietera i respondenta,

3. w takim modelu mamy do czynienia ze znaczna standaryzacją bodźców werbalnych.

Jest to antymodel sytuacji negocjowania sensu i znaczenia, który jest cechą podstawową kontaktu interakcyjnego.

Początek lat `70.

Przedmiot krytyki:

• prawdopodobnie dyspozycja komunikacyjna respondentów jest różna, nie ma zestandaryzowanej sprawności lingwistycznej respondentów, to samo pytanie jest różnie rozumiane przez różnych respondentów,

• pytania traktuje się jako bodziec, który może wywołać reakcję, mechaniczna zdolność ewokowania emocji na hasło,

• założenie, ze układ ról jest zwykły, normalny (wskazywano na szereg różnic między naturalną rozmową a komunikacją między ankieterem a respondentem:

• naturalnie temat jest zwykle negocjowany i ustalany, w wywiadzie jest narzucany,

• naturalnie obowiązuje reguła logicznej ciągłości, którą trudno zachować podczas wywiadu,

• naturalnie pytanie można odrzucić, przekształcić, w wywiadzie respondent musi odpowiadać na takie pytania, jakie przygotował badacz,

• naturalnie język rozmowy jest elastyczny, dostosowany do dwóch osób, w wywiadzie język jest sztywny i narzucony przez badacza.

• Krytyka wynikająca z podejścia dialogowego

• zniesienie asymetrii kontaktu między respondentem a ankieterem,

• w krytyce relacja respondent - ankieter nie jest relacją partnerską, ankieter jest stroną dominującą.

Gostkowski pisze o etycznej i poznawczej humanizacji badań survey'owych.

Poznawcza humanizacja polega na tym, że w kwestionariuszu powinno być więcej pytań otwartych, a mniej zamkniętych oraz pytania otwarte należy uczynić przedmiotem metody socjolingwistycznej.

KRYTYKA, SELEKCJA I WSTĘPNE PRZYGOTOWANIE

materiałów z badań survey'owych do opracowania

Cele krytyki i selekcji:

• zwykle jakaś ilość zgromadzonych materiałów jest wyłączona z zasadniczego opracowania (dyskwalifikacja respondenta lub ankietera),

• możemy zrezygnować z opracowania jakiś bloków pytań (ograniczenie koncepcji badań),

• badacz przeprowadza krytykę materiału, by mieć ogólną orientację co do wartości materiału.

Strona techniczna:

• badacz musi obejrzeć kwestionariusze i zwrócić uwagę na sposób zapisu odpowiedzi,

• zestawienia dla poszczególnych pytań i sprawdzenie ilości braku danych,

• odpowiedzi inne (nie więcej jak 5% odpowiedzi),

• analiza ankiety dla ankietera,

• badacz może powziąć specjalne analizy metodologiczne (szukanie statystycznych związków).

PRZYGOTOWANIE MATERIAŁÓW DO OPRACOWANIA

• Czynności poprzedzające budowę instrukcji kodowej:

1. Odtworzenie listy problemów badawczych.

2. Przygotowanie listy zmiennych istotnych dla rozwiązania problemów badawczych (zmienne są konsekwencją problemów badawczych).

3. Oglądamy kwestionariusz punktu widzenia zmiennych i ustalamy, z jakim pytaniem jaka zmienna jest związana.

Warianty:

• jedno pytanie powiązane z jedną zmienną

• jedno pytanie powiązane z kilkoma zmiennymi

• kilka pytań powiązanych z jedną zmienną (zagregowanie odpowiedzi respondenta na kilka pytań)

4. Utworzenie listy zmiennych pierwotnych, czyli takich, które zostaną zakodowane przez kodera i listy zmiennych transformowanych, zbudowanych przez komputer poprzez agregowanie zmiennych pierwotnych.

W większości przypadków czynności te to sprawa mentalna, czyli zastanawianie się.

• INSTRUKCJA KODOWA

Instrukcja kodowa powinna zawierać:

• numer i nazwę kodowanej zmiennej (numeracja zmiennych powinna pozwalać na łatwe identyfikowanie, w odpowiedzi na które pytanie skonstruowano tą zmienną),

• klasyfikację badanej zmiennej i opis kryteriów przyporządkowywania zapisanych w kwestionariuszu informacji wyróżnionym klasom zmiennej,

• symbolizację numeryczną wyróżnionych klas - tzw. znaki dokładane bez merytorycznego znaczenia (dotyczące odpowiedzi nieistotnych), braki danych na poziomie instrukcji kodowej powinny być oznaczone tak samo,

• zakres zmiennej.

Poprawność logiczna

Instrukcja kodowa musi spełniać:

• warunek rozłączności (każda zmienna do tylko jednej klasy),

• warunek wyczerpywalności (każda zmienna ma swoją klasę),

• warunek jednorodności (wyodrębnione klasy zjawisk powinny zawierać zjawiska maksymalnie do siebie podobne).

Poprawność merytoryczna

Instrukcja kodowa musi być dostosowana do struktury uzyskanego materiału (szczególnie ważne przy odpowiedziach na pytania otwarte).

Poprawność teoretyczna

Klasy muszą być dostosowane do problemów badawczych.

Instrukcję kodową trzeba sprawdzić.

Koduje się losowo dobraną ilość kwestionariuszy, jeśli koderzy mieli jakieś kłopoty, to jest to sygnał, że coś w instrukcji nie jest dopracowane. Jest to bardzo ważne w badaniach, gdzie rola kodera i ankietera są rozdzielone.

Jeżeli chcemy, żeby materiał był kodowany kilkakrotnie przez niezależnych koderów, to tworzy się karty kodowe (pierwsze kodowanie na karcie, drugie w kwestionariuszu).

Instrukcja kodowa do pytań otwartych

Kategorie tworzy się po zapoznaniu się z materiałem. Przy dużej liczbie kwestionariuszy losowo dobiera się mniejszą liczbę kwestionariuszy. Następnie wypisuje się odpowiedzi na fiszkach, czyta się je i wymyśla kryteria, aby zastosować je do ich poklasyfikowania.

• KODOWANIE

Kodowanie to odczytanie zapisanej w kwestionariuszu odpowiedzi, skonfrontowanie z kluczem kodowym i zaliczenie do jednej i tylko jednej kategorii oraz zapisanie w odpowiednim miejscu w kwestionariuszu, na karcie kodowej znaku numerycznego.

Kodowanie może być:

• indywidualne,

• w trybie taśmowym.

• ZAKŁADANIE BAZY DANYCH PIERWOTNYCH

Wprowadzenie danych do pamięci komputera (Excel, SPSS itp.)

• KONTROLA BAZY DANYCH PIERWOTNYCH

Czyszczenie bazy danych pierwotnych (z góry zakłada się, że na etapie kodowania i zakładania zbioru w komputerze będziemy mieli do czynienia z błędami).

Rodzaje błędów:

• zły pojedynczy znak mieszczący się w zakresie danej zmiennej (można to wykryć w podwójnym kodowaniu),

• zły pojedynczy znak spoza zakresu danej zmiennej,

• zespół złych znaków, który mieści się w zakresie danej zmiennej (błędy przesunięć),

• zespół złych pojedynczych znaków spoza zakresu danej zmiennej.

Etapy kontroli:

1. przy dwukrotnym kodowaniu zakłada się dwa zbiory, komputer porównuje je analogicznie i wyłapuje niezgodności,

2. kontrola zakresu zmiennych - wykrywanie znaków wykraczających poza zakres zmiennej,

3. logiczna kontrola poprawności kodowania - dotyczy zmiennych, między którymi występują logiczne relacje.

• transformowanie zmiennych

Przekształcanie zmiennych pierwotnych albo budowanie zmiennych bardziej złożonych.

Wcześniej oglądamy wydruk rozkładu zmiennych pierwotnych.

Dla nowobudowanych zmiennych transformowanych też trzeba przewidzieć numery (można wprowadzać też litery, p - pierwotne, t - transformowane).

Transformacje:

• polegające na zmniejszeniu liczby klas danej zmiennej pierwotnej,

• polegające na tworzeniu klas jakiejś zmiennej mierzalnej przy przyjęciu równych przedziałów,

• polegające na tworzeniu klas jakiejś zmiennej mierzalnej przy przyjęciu nierównych przedziałów,

• polegające na agregowaniu kilku zmiennych pierwotnych,

• tworzone przez wzory arytmetyczne (algorytm postępowania).

Możemy uzyskać wydruki rozkładu zmiennych transformowanych razem z prostymi współczynnikami, który ten rozkład charakteryzują (procenty, średnie, mediany, dominanty). Komputer może zbudować tabele dwu- i wielozmianowe.

OPRACOWANIE ILOŚCIOWE DANYCH SURVEY'OWYCH

• I POZIOM ANALIZY

Analiza rozkładów zmiennych pierwotnych i transformowanych (wydruk komputerowy) - najprostszy rodzaj analizy.

• II POZIOM ANALIZY

Analiza korelacji, analiza związków statystycznych między dwoma zmiennymi (budujemy tabele korelacyjne dwudzielcze - tab. 6). Jest to analiza czysto statystyczna, można używać współczynników statystycznych, obliczać zależności pomiędzy zmiennymi (np. siła związku, kierunek zależności). Obliczamy przeciętny błąd z próby i statystyczną istotność związku.

Interpretacja wyników uzyskanych z analizy korelacyjnej.

Interpretacja - rozumowanie, które wykracza poza dane zawarte w tabeli, mówiące jeszcze jakieś inne informacje.

• interpretacje psychologiczne - korelacja jest wyjaśniania poprzez odwołanie się do teorii psychologicznych (wówczas staje się zrozumiała)

• interpretacje metodologiczne - stwierdzamy, że istnieje jakaś silna korelacja, ale korzystając z innych materiałów osłabia się ją

• interpretacja rozszerzająca - związek statystyczny traktuje się jako wskaźnik jakiegoś innego zjawiska, to rozumowanie ma charakter hipotetyczny

• interpretacja przyczynowo-skutkowa - badacz stwierdzając korelację między dwoma zmiennymi jedną traktuje jako przyczynę, a dugą jako skutek, to rozumowanie też ma charakter hipotetyczny, brakuje dowodu empirycznego

• III POZIOM ANALIZY

Analizy z użyciem trzeciej zmiennej, ukierunkowane na wykrywanie zależności przyczynowo-skutkowych.

M. Rosenberg wyróżnił trzy rodzaje zależności, jakie mogą istnieć między dwoma zmiennymi:

1. zależność symetryczna - z dwóch zmiennych żadna nie wpływa na drugą, wykryty związek wynika z tego, że oba zjawiska stanowią skutki tej samej przyczyny,

2. zależność wzajemna (współbieżna) - obie zmienne wpływają na siebie nawzajem, nie można ustalić, co jest przyczyną, a co skutkiem,

3. zależność arytmetyczna - tylko jedna ze zmiennych jest przyczyną, a druga skutkiem.

Na trzecim poziomie analizy interesują nas właśnie zależności arytmetyczne.

Na jakiej podstawie badacz ustala hipotezę o zmiennej zależnej i niezależnej?

Kryteria:

• zawsze domniemaną zmienną niezależną jest ta, która jest w czasie wcześniejsza,

• domniemana zmienna niezależna jest mniej wrażliwa na zmianę.

Na trzecim poziomie analizy udowadniamy tą hipotezę, szukamy poparcia empirycznego.

Żelazna zasada procentowania - tabele zawsze procentujemy od wartości zmiennej niezależnej.

Ogólny algorytm postępowania

Stwierdzamy statystyczny związek między zmienną X (niezależną) i zmienną Y (zależną) i ten związek będziemy nazywać zależnością początkową (związek XY > 0).

Przykład - tab. 1 - tabela oprocentowana od wartości X:

X - odpowiedź na pytanie

Y - samoocena

Procenty sumują się w kolumnach.

Trzeba wprowadzić do analizy trzecią zmienną - ZMIENNA KONTROLNA (T)

Badacz musi ją wymyślić w toku spekulacji teoretycznej.

Zmienna, która ma się nadawać na zmienną kontrolną musi być skorelowana z X i z Y, musi być z nimi w związku.

Całą badaną zbiorowość trzeba podzielić na podgrupy według wartości zmiennej kontrolnej. W każdej z podgrup badamy zależność początkową (między X i Y). Te zależności w grupach to zależności cząstkowe. Badamy, jak zależność początkowa zmieniła się w podgrupach:

• mogła zniknąć,

• mogła w ogóle się nie zmienić,

• mogła pojawić się, podczas gdy na początku jej nie było (jest to specyficzna sytuacja).

Zmienne kontrolne mogą pełnić różne funkcje - są różnego rodzaju zmienne kontrolne.

ZMIENNA UBOCZNA

Służy do wykrywania zależności pozornych.

Zależność pozorna to zależność pozornie arytmetyczna, a faktycznie symetryczna.

Wykrywanie zależności pozornych jest bardzo ważne.

Przykład - tab. 1 i 2 - wprowadzenie trzeciej zmiennej nic nie zmieniło i jest to częściowy dowód na to, że zależność początkowa jest zależnością rzeczywistą (nie pozorną).

ZMIENNA SKŁADOWA

Jest to zmienna kontrolna, która stanowi pewien element zmiennej niezależnej. Chodzi o wyspecyfikowanie składnika zmiennej niezależnej przy założeniu, że ma ona charakter złożony.

ZMIENNA GLOBALNA

Tutaj zmienna niezależna jest składową zmiennej kontrolnej, która ma szerszy charakter.

ZMIENNA INTERWENIUJĄCA (pośrednicząca)

Badamy pewne ciągi przyczynowe, zależność początkowa jest zależnością przyczynowo-skutkową. Szukamy jednak dodatkowego czynnika między przyczyną a skutkiem, wyodrębniamy ciąg przyczynowy.

Związek XY z całą pewnością jest przyczynowo-skutkowy, czynnik T jedynie pośredniczy w oddziaływaniu X na Y.

Procedura kontrolna - aby jakaś zmienna T mogła być zmienną pośredniczącą, muszą być spełnione pewne warunki: XY > 0, XT > 0, TY > 0.

ZMIENNA POPRZEDZAJĄCA

Podobnie jak w poprzednim przypadku, ale szukamy czynnika wcześniejszego od zależności początkowej, czynnika wywołującego X.

Tutaj procedura kontrolna jest bardziej skomplikowana.

Warunki, aby jakaś zmienna mogła być zmienną poprzedzającą:

• wszystkie trzy zmienne muszą być powiązane:

XY > 0

XT > 0

TY > 0,

• zależność początkowa w podgrupach wyróżnionych ze względu na wartość zmiennej poprzedzającej utrzymuje się,

• zależność między zmienną poprzedzającą a zmienną zależną (TY) w podgrupach wyróżnionych ze względu na wartość zmiennej niezależnej (X) znika.

ZMIENNA TŁUMIĄCA

Służy do wykrywania pozornych niezależności (sytuacja, kiedy stwierdza się, że jest brak zależności między rozpatrywanymi zmiennymi X i Y i dalsze analizy pokazują, że zależność istnieje, ale jest stłumiona, bądź nawet likwidowana, przez trzecią zmienną). Zależność nie ujawnia się na poziomie statystycznej analizy.

ZMIENNA ODWRACAJĄCA

Odwraca kierunek zależności początkowej. Wprowadzenie jej do analizy ujawnia, że poprawna interpretacja jest dokładnie odwrotna od interpretacji początkowej.

Znaczenie teoretyczne zmiennych

W procesie weryfikacji hipotezy o zależności między zmiennymi są dwa niebezpieczeństwa:

1. odrzucenie hipotezy prawdziwej,

2. przyjęcie hipotezy fałszywej.

Zmienna uboczna chroni przed 2. (przed uznaniem zależności pozornej za rzeczywistą).

Zmienna tłumiąca chroni przed 1. (pozwala wykryć pozorną niezależność).

Zmienna odwracająca chroni przed 1. i 2. .

Pozostałe zmienne specyfikują zależności przyczynowe:

zmienna interweniująca pozwala wykryć ogniwa, które pośredniczą w łańcuchu przyczynowym,

zmienna poprzedzająca pozwala rozciągnąć łańcuch przyczynowy wstecz.

• IV POZIOM ANALIZY

Bardziej skomplikowane analizy statystyczne - analizy wielozmiennowe (analiza czynnikowa, analiza ścieżkowa).

METODY BADANIA PROCESÓW SPOŁECZNYCH

Inaczej: badania dynamiczne, wzdłużne itp.…

BADANIA DYNAMICZNE

Oparte na danych charakteryzujących ten sam obiekt w różnych momentach czasowych. Pomiary są rozciągnięte w czasie, potrzebne są wielokrotne pomiary obiektu dokonywane w momentach istotnych ze względu na przebieg opisywanego procesu. Dla ustalenia momentów istotnych potrzebna jest jakaś teoria.

Badania diachroniczne, wzdłużne.

BADANIA PSEUDODYNAMICZNE

Oparte na danych charakteryzujących różne obiekty w tym samym momencie czasu przy założeniu, że obiekty te reprezentują różne stopnie zaawansowania tego samego procesu. Przyjmuje się założenie o jednorodności rozwoju badanych obiektów (od prawdziwości tego założenia zależy wartość procesu badawczego).

WARIANTY BADAŃ DYNAMICZNYCH

• Badania ciągle nowych grup

Analiza trendów (np. comiesięczne badania CBOSu).

Pytania są identyczne, natomiast próby inne fizycznie (inni ludzie), ale zawsze reprezentatywne dla danej, tej samej populacji.

Możemy mówić, czy zmieniła się grupa jako całość, czy trendy są rosnące czy malejące i jaka jest wielkość zmiany (w punktach procentowych).

Można określić zmianę netto.

• Analiza w oparciu o dane ze statystyk ogólnokrajowych

Można analizować trendy w oparciu o dane pochodzące ze statystyk ogólnokrajowych (np. roczników statystycznych). Porównujemy dane statystyczne i nie mogą się zmienić zasady rejestracji tych danych.

Można określić zmianę netto.

• Badania retrospektywne

Możliwość wyznaczenia zarówno zmiany netto jak i brutto (zmiany na poziomie poszczególnych jednostek). Wadą takich badań jest tu pamięć, nieścisłości (ludzka skłonność do zapominania).

• Badania panelowe

Wielokrotne badanie za pomocą tych samych pytań tych samych osób.

Minimum to badania, gdzie dokonuje się porównania w dwóch momentach czasowych.

Badanie ciągle nowych grup nic nie mówi o wewnętrznych mechanizmach zmiany (brutto) - pod tym względem badania panelowe są lepsze.

Nie może być tak, że zmiana netto > brutto.

W skrajnych przypadkach zmiana netto = brutto.

Zmiana netto może być = 0, a zmiana brutto = 100% (wszyscy zamienili się miejscami).

Analiza panelowa to także niekiedy badanie macierzy przejść.

Problemy panelowe

Trzy grupy problemów:

1. Problemy związane z utrzymaniem próby panelowej (tym trudniej, im więcej pomiarów), problem śmiertelności grupy. Kodeks etyki prowadzenia badań wymaga, by człowiek, do którego zwracamy się z kolejnym pomiarem wcześniej już wyraził zgodę albo powinno się już na początku powiedzieć, że to kontynuacja badań.

2. Problem z zachowaniem niezmienności narzędzia badawczego i właściwym wyborem momentu pomiaru.

Jeżeli odstępy między pomiarami są dłuższe, to pytania w zmienionych okolicznościach (inna sytuacja historyczno-społeczna) mogą przestać dotyczyć tego samego i należałoby je przeformułować.

Dla ustalenia momentu pomiaru potrzebna jest teoria, ale np. w Polsce nie ma teorii zmiany ustrojowej.

3. Problemy ze zniekształceniami spowodowanymi powtarzaniem wywiadów (tzw. efekt panelowy), także problem łamania anonimowości (respondent ma świadomość, że przyszliśmy intencjonalnie).

Efekt panelowy - efekt powtarzania wywiadu, uczulamy człowieka na pewną problematykę, prowokowanie, aby starał się zapamiętać, co wcześniej powiedział (aby wydawać się konsekwentnym) - przyrost wiedzy i zainteresowania na skutek kontaktu z ankieterem w czasie pierwszego wywiadu.

WYWIAD SWOBODNY

ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji

Od strony badacza jest to technika wysokostandaryzowana, natomiast od strony rozmówcy niskostandaryzowana.

Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą pytań to specyficzny typ wywiadu stosowany, gdy badacz jest nastawiony na statystyczną weryfikację hipotez, ale z różnych względów uważa za niecelne posługiwanie się standaryzowanym wywiadem (ze sztywną listą pytań).

Przesłanki takiej decyzji:

1. Nieraz przedmioty badań są bardzo złożonymi, wieloaspektowymi zjawiskami. Badacz potrafi skonstruować ich teoretyczny obraz, ale wie, że próba dotarcia do nich przez sztywną listę zamkniętych pytań będzie kreowaniem rzeczywistości, a wyniki badań będą artefaktami.

2. Problematyka badań jest bardzo drażliwa, a ominiecie tego jest możliwe tylko przy zastosowaniu dużej elastyczności w prowadzeniu wywiadu.

3. Zbiorowość mylnie identyfikuje cele wywiadów prowadzonych w oparciu o kwestionariusz i istnieje obawa, że zaważy to na rzetelności wyników (niska akulturacja badań sondażowych, kojarzenie ich z działalnością urzędniczą).

4. Badani są bardzo zróżnicowani pod względem inteligencji, wykształcenia, kompetencji percepcyjnych, możliwości werbalizacji poglądów i niemożliwe jest stworzenie identycznych pytań o tej samej skuteczności wobec grupy tak różnych osób.

Przygotowanie wywiadu swobodnego ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji wymaga przygotowania narzędzi:

• zestandaryzowana lista poszukiwanych informacji,

• karta zapisu wywiadu.

zestandaryzowana lista poszukiwanych informacji

Warunki, jakie musi spełniać:

• musi być zamknięta (ankieter jest zobowiązany do zdobycia w przypadku każdego respondenta wszystkich i tylko tych informacji, które są wyszczególnione w liście),

• pojedyncza poszukiwana informacja powinna być przedstawiona w postaci rozłącznego i wyczerpującego zbioru alternatyw obejmującego wszystkie interesujące badacza wartości danej zmiennej (uzyskanie informacji polega na zaklasyfikowaniu konkretnego przypadku do odpowiedniej kategorii),

• każda alternatywa danego zbioru musi być sformułowana w sposób jednoznaczny i konkretny.

Testowanie listy polega na rozmowie badacza z ankieterami, badacz przeprowadza próbne wywiady i rejestruje je.

KARTA ZAPISU WYWIADU

Z listy poszukiwanych informacji na kartę zapisu wywiadu przenosi się symbole liczbowe, odnoszące się do poszczególnych poszukiwanych informacji i wariantów. Karta ta później będzie kartą kodową.

Na karcie zaznaczane są warianty odnoszące się do danego respondenta.

Ankieterzy

Zazwyczaj ankieter kilka swoich pierwszych wywiadów nagrywa i na podstawie nagrania wypełnia kartę, potem robi to na bieżąco w czasie wywiadu.

Zakłada się, że ankieterzy nauczą się listy na pamięć, aby rozmowa mogła być swobodna. Zadanie ankietera jest tu bardzo skomplikowane, dużo się od nich wymaga, głównie samokontroli i samokrytycyzmu. Istnieje również niebezpieczeństwo rutynizacji.

Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą pytań jest techniką nieczęsto stosowaną na gruncie socjologii, częściej przez etnologię, etnografię, antropologię kulturową.

KLASYCZNE WYWIADY SWOBODNE

Wywiad swobodny to technika:

• oparta na procesie komunikowania się bezpośredniego,

• o niskim stopniu standaryzacji.

Jest to technika zawiązana z jakościowym nurtem badań, materiał zbierany służy opisowi zjawisk, badaniu repertuaru zjawisk możliwie jak najbardziej pogłębionemu.

Jest to rozmowa, której celem jest zdobycie w miarę określonych informacji, wywiad taki bardzo przypomina sytuacje życiowe.

Są dwa typy wywiadu swobodnego:

• słabo ukierunkowany

• ukierunkowany.

Wywiad słabo ukierunkowany	Wywiad ukierunkowany
Stosowany w badaniach eksploracyjnych, dla konceptualizacji badanego problemu na wstępnym poziomie.	Konceptualizacja jest już zaawansowana, pytania problemowe nietrudne do zbudowania, zagadnienie nie jest „pustynią problemową”.
Narzędziem jest plan zagadnień do prowadzenia wywiadu (jest ich niewiele, na ogół hasłowo sformułowane, często w języku teoretycznym).	Narzędziem są dyspozycje do prowadzenia wywiadu (jest to dość długa i szczegółowa lista informacji, które spodziewamy się w wywiadzie zdobyć).
Najczęściej jest to wywiad z ekspertem, czyli informatorem, który na dany temat wie więcej, niż badacz. Nie wszystkie uwzględnione zagadnienia musza być podjęte w rozmowie z każdą osobą - nieco bardziej otwarty charakter tego wywiadu.	Z każdą osobą staramy się wyczerpać dyspozycje, ale liczymy, że rozmówcy poddadzą nam nowe wątki.
Nie ma listy pytań do respondenta, pytania są tworzone na gorąco, jak to wynika z logiki konwersacji.
Pytań zadaje się mniej, mają charakter bardziej ogólny, otwarty, skłaniający do dłuższej wypowiedzi.	Pytań tworzy się dużo, powinny przeważać pytania ogólne, ale pojawia się dużo pytań o kwestie szczegółowe. Również przeważać powinny pytania otwarte, ale dopuszcza się stosowanie pytań zamkniętych.
Nie istnieją wzory pytań.	Wzory pytań nieraz się pojawiają (gdy grupa ankieterska jest niedoświadczona), trzeba ułożyć bardzo dużo alternatywnych sposobów pytania, a jest to bardzo trudne.

W obu przypadkach:

• zapis jest rejestrujący (magnetofon - zapis relacjonujący, notatki)

• opracowanie jakościowe

• tok wywiadu jest dostosowywany do sytuacji respondenta.

Rozmowy informacyjne:

• Etnografia, etnologia, antropologia.

Stosuje się wywiady bardzo podobne do swobodnego, ale są pewne różnice:

• wielokrotna rozmowa z informatorem,

• rozmówca jest wyraźnie obsadzony w roli eksperta,

• z metodologicznego punktu widzenia wywiad taki w ostatecznym rezultacie przypomina wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji.

• Psychologia, szczególnie psychologia kliniczna.

Celem wywiadu jest terapia, dobranie środków terapeutycznych, liczy się bardzo obserwacja rozmówcy. Ci, z którymi rozmawiamy, przychodzą po pomoc, chodzi o ich interes (socjolodzy, etnolodzy szukają rozmówców). Tutaj także jest kontakt wielokrotny. Tematyka wywiadów: motywacje, dążenia, osobowość. Pierwszy wywiad to wywiad mało ukierunkowany, potem wywiad coraz silniej ukierunkowany, aż pojawi się hipoteza i standaryzowana lista pytań przybliża się.

Psycholodzy próbowali wprowadzić dwa znaczeniowo różne terminy:

• rozmowa - jeżeli informacji udziela ten, kto chce uzyskać pomoc,

• wywiad - zarezerwowany dla sytuacji, gdy rozmawia się z innymi osobami, które mogą dostarczyć informacji na temat potrzebującej pomocy osoby.

• Wywiad lekarski na gruncie medycyny - współcześnie ma charakter wstępny w diagnozowaniu.

• Wymiar sprawiedliwości - człowiek może występować w charakterze świadka, oskarżonego. Są to wywiady nieco pod naciskiem, istnieją sankcje za udowodnioną nieprawdę.

• Interview - wstępna kwalifikacja osoby starającej się o zatrudnienie.

• Rozmowy urzędnik - petent.

• Wywiady dziennikarskie.

• Spowiedź - wywiad silnie ukierunkowany, a nawet z listą poszukiwanych informacji :D

• Wywiady społeczne - związane z instytucją opieki społecznej (de facto - mikrobadanie, obserwacja środowiska). Wywiad środowiskowy - wywiad w środowisku, gdzie człowiek żyje, z rodziną, sąsiadami itd.

Typowy wywiad socjologiczny:

Jest dobrowolny, socjolog szuka rozmówcy, który może mu odmówić, nie ma żadnych przymusów. Ważne jest zachęcenie, zaaranżowanie sytuacji badawczej.

Wywiad jest jawny, człowiek ma prawo wiedzieć, po co informacje są zbierane, jaki z nich będzie użytek.

Najczęściej jest to wywiad z jedną osobą, skoncentrowany na doświadczeniach życiowych, biografii respondenta - wywiad ekspresyjno-biograficzny.

Respondenta traktuje się w sposób otwarty, rzetelny.

Wywiad taki ma wyraźne ramy czasowe, załatwiamy go w jednym kontakcie.

Podstawowy problem - jak wzbudzić pozytywne motywacje osób, do których się zwracamy. Nie możemy się odwołać d interesu respondenta, do jakiś sankcji. Strategia musi być przemyślana, badacz musi zdawać sobie sprawę z tego, co może utrudniać, a co ułatwiać uzyskanie zgody.

PRZYGOTOWANIE WYWIADU SWOBODNEGO

1. Przemyślenie celu wywiadu w związku z problemem badawczym i innymi założeniami koncepcji badawczej.

2. Wybór rozmówców, określenie miejsca i czasu prowadzenia wywiadu, warunków, w jakich wywiad powinien przebiegać (myślimy tutaj w kategoriach idealnych).

3. Najważniejsze zadanie - opracowanie wytycznych do prowadzenia wywiadu (wywiad ukierunkowany - dyspozycje do wywiadu, wywiad mało ukierunkowany - problemy, tematy).

Dyspozycje - lista informacji, które podczas wywiadu powinno się zdobyć, jest ona uporządkowana w bloki tematyczne, musi być tak sformułowana, żeby dla ankietera było jasne, że droga zdobycia informacji nie jest z góry przesądzona.

4. Ustalenie tzw. ogólnego tok wywiadu (kolejności poruszanych zagadnień, jest to czynność równoległa z opracowywaniem dyspozycji.

5. Określenie taktyki postępowania wobec respondenta.

REALIZACJA WYWIADU - reguły prowadzenia wywiadu swobodnego

Każdy wywiad składa się z dwóch części:

1. aranżacyjnej,

2. właściwej.

Część aranżacyjna (towarzysko-wyjaśniająca)

Najpierw musimy zidentyfikować respondenta - czy odpowiada on wyznaczonym kryteriom. Przedstawiamy się i określamy temat wywiadu, uprzedzamy o jego czasie, zapewniamy o konfidencjonalności, uprzedzajmy, że dokonamy nagrania rozmowy.

Część właściwa

Reguły ogólne:

• rozpoczęcie wywiadu trzeba przemyśleć; pierwsze pytanie powinno wciągnąć respondenta w temat rozmowy (nie może być nudne, najlepiej ogólne, łatwe, nie wywołujące wewnętrznych oporów),

• należy dbać o logikę konwersacji (między tematami muszą być łączniki, jeśli ich nie ma, sygnalizujemy zmianę tematu),

• na początku trzeba ustalić kompetencje respondenta w danym temacie, czy jest on w danej sprawie informatorem (stosuje się pytanie filtrujące, choć nie zawsze jest to potrzebne),

• zaczynając temat należy stawiać pytania możliwie jak najbardziej ogólne oraz otwarte, potem przechodzić do kwestii szczegółowych (zmniejsza to sugestię, pole rozmowy określa rozmówca), pytania zamknięte są dopuszczalne tylko w odniesieniu do bardzo szczegółowych spraw,

• jedna oszukiwana informacja wymaga zadania wielu różnych pytań, technika ta nie stawia nam ograniczeń,

• lepiej na początku pytać o fakty, a później o ocenę faktów - są one wówczas bardziej przemyślane (zasada ta nie dotyczy stereotypów),

• ankieter musi dokładnie kontrolować intelektualnie to, co mówi rozmówca i zestawiać to z zapotrzebowaniem sformułowanym w dyspozycjach; w czasie wywiady powinno się stosować technikę zwaną sondowanie, dopytywaniem, co uściśla ogólnikowe wypowiedzi respondenta - jest to bardzo ważne, nigdy nie należy zadowalać się pierwszymi odpowiedziami na pytania, trzeba te odpowiedzi przemyśleć, czy są wystarczające, warto dopytywać („Czy ma pan/i jeszcze coś do powiedzenia?”), dobra jest także technika podsumowywania - respondent może zaakceptować to, jak zrozumieliśmy jego słowa,

• najważniejsze jest tu doświadczenie i dobre intelektualne przygotowanie ankietera,

• wywiad musi być wolny od socjomowy,

• musimy zapewnić sobie komunikację, upewniać się co do znaczeń,

• należy unikać określeń, sformułowań, które są zbyt drażliwe, obdarzone dużym ładunkiem emocjonalnym - chodzi o utrzymanie właściwej atmosfery wywiadu.

Wywiady:

• neutralne (zakłada się, że respondent sam z siebie jest pozytywnie nastawiony do badacza i badania, skłonny do szczerości, atmosfera wywiadu ma być bezosobowa, przypomina to idealny wywiad wysokostandaryzowany),

• nieneutralne (założenie przeciwne - respondent skłonny jest do nieszczerości, musimy czynić specjalne zabiegi, by przełamywać opory respondenta, taktyki są dwie: miękka i twarda).

Uważa się, że wywiady swobodne powinny być prowadzone według techniki miękkiej.

Problem atmosfery wywiadu

Ankieter musi się zachowywać tak, by respondent czuł przychylny stosunek do jego osoby. Nie wolno ujawniać swoich ocen, własnych poglądów w sprawie, której dotyczy wywiad. Bardzo ważna jest umiejętność słuchania. Wywiad musi być prowadzony spokojnie, dokładnie, ankieter musi okazywać zainteresowanie. Można podsumowywać to, co zostało powiedziane. Nie należy natomiast wytykać sprzeczności w wypowiedziach respondenta, choć trzeba je wyjaśnić. Wywiad kończymy wówczas, gdy wyczerpały się dyspozycje. Nie należy unikać rozmów towarzyskich po wywiadzie, często uzyskuje się wtedy cenne informacje, pozwalające ocenić wartość uzyskanego materiału. Jest to również ważne dla równowagi relacji.

Ocena uzyskanych informacji

Są dwa rodzaje danych:

• obserwacja respondenta w czasie wywiadu,

• obserwacja otoczenia respondenta.

Zawsze trzeba oceniać respondenta - czy był skupiony, starał się być dokładny, precyzyjny, itd.

Uboczne wypowiedzi respondenta też mogą być źródłem cennych informacji.

Sposób utrwalania informacji

Może to być rejestracja magnetofonowa bądź notatki. Wykorzystujemy to wszystko przy sporządzaniu sprawozdania, czasami badacz żąda również transkrypcji nagrania.

Notatki są uboższe niż nagrania, nie ma tutaj żadnego materiału ilustracyjnego.

Reguły pisania sprawozdania

Sprawozdanie powinno być napisane jednostronnie, z dużym marginesem po prawej stronie, czytelnie.

Sprawozdanie ma trzy części:

• część ewidencyjno - informacyjna

problem badawczy, temat wywiadu, dyspozycje, z kim przeprowadzono wywiad, cechy społeczno-demograficzne, data i czas „od-do”, kiedy sporządzono sprawozdanie, nazwisko ankietera, który to był wywiad z kolei w badaniu, miejsce i warunki wywiadu;

• część zasadnicza

zrelacjonowanie wypowiedzi respondenta, jakie otrzymaliśmy informacje, postępujemy według:

• schematu chronologicznego bądź

• schematu wg dyspozycji,

relacja własnymi słowami sensu wypowiedzi respondenta, ewentualnie ilustracja cytatami, pytań się nie przytacza, chyba że bez tego niezrozumiały jest sens wypowiedzi, ważne jest, by pisać precyzyjnie i jednoznacznie;

• część oceniająca

• ocena merytoryczna (odpowiedź na pytanie, czy udało się zrealizować dyspozycje, a co się nie udało - braki informacyjne, z czego one wynikają),

• ocena metodologiczna (wykorzystujemy dane z obserwacji, wypowiedzi ubocznych, komentarzy po wywiadzie, ocena gotowości do współpracy, rzetelności respondenta, opis atmosfery wywiadu),

• wnioski ankietera (np. krytyka dyspozycji, propozycje zmian, sugestie co do taktyki postępowania, przygotowania ankietera do wywiadu.).

TECHNIKI OBSERWACJI

Obserwacja to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu uzyskania odpowiedzi na pytania problemowe i weryfikacji hipotez. Spostrzeżenia dokonywane są przez obserwatora, zjawiska postrzegane to przedmiot spostrzeżeń. Obserwacja to proces angażujący wzrok i słuch.

Proces postrzegania charakteryzuje się trzema cechami:

• jest celowy (znalezienie odpowiedzi na pytania problemowe/weryfikacja hipotez),

• jest planowy (z góry określone zjawiska, które chcemy postrzegać oraz czas

i okoliczności, w jakich to nastąpi),

• jest krytyczny (rezultaty obserwacji muszą być poddane ocenie, kontroli).

Źródłem błędów w procesie obserwacji mogą być cechy psychofizyczne człowieka oraz jego poglądy itd. Należy je eliminować.

Obserwator musi być spostrzegawczy, uważny, posiadać umiejętności selekcjonowania spostrzeżeń.

Przedmiotem obserwacji są ludzie, ich wygląd, zachowania werbalne i pozawerbalne oraz wytwory tych zachowań.

Dla ich interpretacji konieczna jest znajomość symboli kulturowych.

W bezpośredni sposób nie możemy natomiast obserwować przeżyć psychicznych - możemy się ich tylko domyślać na podstawie obserwacji zachowań.

Obserwacja stosowana jest nie tylko w naukach społecznych, służy także do obserwacji w świecie przyrody (obserwacje przyrodnicze).

OBSERWACJA
w naukach przyrodniczych	w naukach społecznych
specjalna aparatura (np. mikroskop elektronowy)	rzadko dokonywana przy pomocy specjalnych aparatur (jeśli już, nie jest analogiczna do tego, co mamy w przyrodoznawstwie - nie da się zauważyć tego, czego nie zobaczyłby uważny obserwator, aparatura może go tylko zastąpić - inna funkcja aparatury)
ilość informacji zdobytych w ciągu jednej obserwacji:
niewiele informacji, ich rodzaj jest z góry kontrolowany, określony; obserwacje się powiela	bardzo dużo informacji, nie zawsze są z góry dokładnie określone; obserwację jednego zjawiska są rzadko powtarzane
Warunki obserwacji:
typowa sytuacja: laboratorium, eksperyment	rzadziej w warunkach laboratoryjnych w ramach eksperymentu
obserwacja zjawisk in vitro	obserwacja zjawisk in vivo

Podziały technik obserwacji

• Podział wg kryterium standaryzacji:

• techniki obserwacji standaryzowanej/kontrolowanej (cel: policzenie wcześniej poklasyfikowanych zjawisk),

• techniki obserwacji niestandaryzowanej (koncentracja na szczegółowym opisie postrzeganych zjawisk).

• Obserwacja zjawisk wywołanych i obserwacja zjawisk niewywołanych. Bardzo ważne są czynności związane z wywoływaniem zjawisk, muszą być przedmiotem namysłu oraz później szczegółowego opisu.

• Podział wg kryterium, czy osoby obserwowane wiedzą, że są przedmiotem obserwacji:

• techniki obserwacji ukrytej,

• techniki obserwacji jawnej.

Obserwacje jawne dzielimy z kolei na:

• obserwacje z ukrycia (np. przez lustro weneckie, obserwator nie znajduje się w polu widzenia obserwowanych, ale wiedzą oni, że są obserwowani),

• obserwacje nie z ukrycia.

• Podział ze względu na miejsce obserwacji:

• badania terenowe,

• badania w laboratorium.

	standaryzowane	niestandaryzowane
terenowe	standaryzowane terenowe badanie obserwacyjne	niestandaryzowane terenowe badanie obserwacyjne (badania antropologiczne, etnograficzne, field-study)
laboratoryjne	standaryzowana obserwacja laboratoryjna (badanie najbardziej zbliżone do obserwacji kontrolowanej, logika tego badania przypomina badania survey'owe)	niestandaryzowana obserwacja w warunkach laboratoryjnych

• Obserwacja ciągła i obserwacja jednorazowa. Obserwacja ciągła trwa tak długo, jak badacz przebywa w terenie. Obserwacja jednorazowa to obserwacja zjawisk łatwych do wyodrębnienia w czasie i przestrzeni, takich, które mają naturalne granice.

• Podział wg kryterium ilości obserwatorów:

• obserwacja jednoosobowa,

• obserwacja wieloosobowa (te same zjawiska są obserwowane przez niezależnych obserwatorów - możliwość kontroli wyników).

TECHNIKI CZYSTE OBSERWACYJNE

1. obserwacja zwykła

2. obserwacja kontrolowana

3. technika mieszana (podstawową formą zdobywania informacji jest obserwacja, dodatkowo elementy rozmów):

• obserwacja uczestnicząca,

• obserwacja quasiuczestnicząca.

OBSERWACJA ZWYKŁA

Jest to obserwacja niestandaryzowana, jednorazowa, prowadzona w sytuacjach naturalnych, terenowa, z pozycji zewnętrznego obserwatora, a nie uczestnika, najczęściej kryta, ale bywają obserwacje, gdzie ujawnia się cele. Kodeksy etyki prowadzenia badań mówią, że jeśli nie ujawniamy osobom, że zbieramy o nich informacje, to potem musimy uzyskać zgodę na wykorzystanie tych informacji.

Efektem obserwacji jest napisanie sprawozdania z tej obserwacji.

Przygotowanie obserwacji zwykłej:

1. Ustalenie celu i przedmiotu danej obserwacji.

Uświadomienie sobie problemów i hipotez stojących u początku całego pomysłu, chodzi o cel obserwacji. Określenie kategorii zjawisk, których dane będą dotyczyć.

2. Wybór sytuacji, w której będzie dokonywana obserwacja (ustalenie jej miejsca i czasu).

Wybór musi być zawsze poprzedzony rozważaniami badacza, w jakich sytuacjach ludzie będą zachowywać się w sposób jak najbardziej naturalny, rozważania w powiązaniu z problemami, które badacza interesują.

3. Przygotowanie szczegółowych wytycznych do obserwacji (dyspozycje).

Wytyczne obejmują określenie szczegółowych kategorii zjawisk, szczegółowość ta jest różna w zależności od określenia problemu badania, jego konceptualnego zaawansowania.

4. Przemyślenie sposobów zachowania się obserwatora w danej sytuacji.

Wiąże się przede wszystkim z ukryciem celu obserwacji.

5. Przygotowanie techniczne, program działania w terenie.

Jak notować, jak filmować itp.

Przeprowadzenie obserwacji

Cel: zebranie jak największej ilości danych, wybór odpowiedniego miejsca, skupienie się na zjawisku, zrobienie notatek…

Reguły sporządzania sprawozdania

• w jak najkrótszym czasie po obserwacji

• jednostronnie, margines

• trzy części:

1. ewidencyjno-informacyjna

temat badania, tema obserwacji, dyspozycje, opis sytuacji, w jakiej obserwacja była przeprowadzana, ewentualnie szkic sytuacyjny, data i czas trwania, nazwisko obserwatora, data sporządzenia sprawozdania;

2. zasadnicza

opis tego, co zaobserwowaliśmy tak, by czytelnik miał wrażenie, że uczestniczy w opisywanej sytuacji - zdania spostrzeżeniowe;

3. oceniająca

czy udało nam się zdobyć informacje, powody, dla których się nie udało, ocena skuteczności narzędzi badawczych.

OBSERWACJA KONTROLOWANA

Obserwacja kontrolowana ma dwie trwałe cechy:

• wysoki stopień standaryzacji,

• prowadzona jest z pozycji zewnętrznej.

Jej rezultaty opracowywane są w sposób ilościowy.

Dość często jest przeprowadzana w warunkach laboratoryjnych, często z ukrycia (np. lustro weneckie), często jest wieloosobowa, prowadzona przez niezależnie działających obserwatorów.

Została zapoczątkowana w badaniach prowadzonych przez psychologów nad małymi dziećmi, potem badania nad pracą przy taśmie w fabryce (lata '40, '50). Później także badania nad małymi grupami osób (dyskusja nad jakimś problemem).

W obserwacji kontrolowanej musi być użyta karta obserwacji. Informuje ona, na co zwracać uwagę i służy do zapisu.

Co musi zawierać karta obserwacyjna?

1. Określenie jednostek obserwacji.

2. Klasyfikacja zachowań, które badacza interesują, podlegają obserwacji, musi być logicznie poprawna, rozłączna i wyczerpująca, klasy muszą być dokładnie opisane.

3. Muszą być sprecyzowane zasady doboru jednostek obserwacji i ich zachowań.

4. Musi być ustalony język zapisu (np. kody liczbowe, symboliczne).

5. Informacje porządkowe (kiedy była obserwacja, kto był obserwatorem, ewentualne uwagi).

Ogólna ocena tej techniki

Jej zastosowanie jest dość wąskie (małe grupy, jednostki), również ograniczenie problemów.

Często obserwacje takie prowadzone są w warunkach laboratoryjnych, bp trudno znaleźć sytuacje naturalne, które zadawałyby się do obserwacji.

Trzeba mieć ściśle opisany program postępowania, wywoływania zjawisk - takie ujednolicenie wymaga dodatkowej kontroli.

Zalety:

• likwidacja nadmiaru danych,

• ścisłość danych,

• rzetelność danych,

• istnieje możliwość porównania danych.

OBSEWACJA UCZESTNICZĄCA

Jest to technika mieszana, inicjujemy jakieś rozmowy, które dostarczają informacji, i choć rozmowy te nie są elementem koniecznym i niezbędnym, dużo wnoszą, jeśli chodzi o interpretację sytuacji. Zaangażowany jest wzrok i słuch, do tego komunikowanie się.

Definicja obserwacji uczestniczącej wg Schwarz'ów:

Obserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym, w którym obserwator przebywa w środowisku społecznym dla celów naukowych, jest w bezpośrednich, bliskich stosunkach z obserwowanymi, współuczestniczy w ich naturalnym życiu i w ten sposób zdobywa materiał do swoich naukowych analiz.

Nie przesądza się, jaki jest charakter tego środowiska, współuczestniczy się.

Podstawą wyodrębnienia technik obserwacji uczestniczącej jest udział badacza w obserwowanych zjawiskach. Nie tylko obserwuje inne osoby, ale i sam siebie - podwójna rola badacza-badanego. Dokonuje on nie tylko obserwacji innych osób, ale kieruje uwagę na własne uczucia, doznania - samoobserwacja badacza.

Jest to obserwacja ukryta, aby mieć dostęp do zachowań naturalnych, zazwyczaj jest długotrwała.

Podstawowy problem - prowadzenie notatek (dziennik obserwacji). Jest to zapis dzień po dniu, dokładny opis nie tylko zachowań innych osób, rozmów, ale i swoich zachowań, emocji. Im bardziej dokładny, plastyczny jest ten zapis, tym lepiej.

OBSERWACJA QUASIUCZESTNICZĄCA

• obserwator nie brał udziału w obserwowanych zjawiskach, jest jednocześnie badaczem i badanym,

• typ pośredni - badacz ma bardzo dużą wstępną wiedzę o osobach z danego środowiska, osoby te zachowują się w kontaktach z badaczem bardzo naturalnie,

• można obserwować własne środowisko, w którym się tkwi lub takie, w które badacz dla celów obserwacji wnikał,

• technika: bycie cieniem (shadowing) - bycie stale przy osobie badanej, ale minimalizowanie swojej obecności, w żadnym wypadku dominacja.

WADY I ZALETY OBSERWACJI UCZESTNICZĄCEJ

Zalety:

• dostęp do zachowań w postaci naturalnej,

• możliwość dokonywania spostrzeżeń w odniesieniu do takich zjawisk, do których obcy nie ma dostępu, rozmawianie o sprawach, o których z obcym się nie rozmawia,

• długi okres trwania obserwacji powoduje, że zakres zdobywanych informacji jest bardzo szeroki, można uchwycić regularność w zachowaniach,

• zapewnienie dużej trafności interpretacji i trafności wyników,

• daje, choć ograniczony, dostęp do danych o przeżyciach, do warstwy psychologicznej.

Wady:

• szczególnie tam, gdzie bada się grupy - wchodzi się do niej w określonej roli, która przeszkadza w dostępie do pewnych sytuacji,

• nieraz badacze nadmiernie identyfikują się z grupą i może to zakłócać obiektywizm w odbiorze zjawisk - może się to dziać poza świadomością badacza,

• im dłużej trwa obserwacja i im lepiej przyswajamy sobie wzory zachowań, tym rzadziej znajdują one odzwierciedlenie w zapiskach jako błahe, nieważne, oczywiste,

• zewnętrzna kontrola wyników jest tu zupełnie niemożliwa,

• problemy sfery etycznej.

SPOSOBY ZDOBYWANIA PISEMNYCH

NIESTANDARDOWYCH WYPOWIEDZI

Sposoby te można podzielić na dwie grupy:

• wypowiedzi zdobywane pod nadzorem badacza,

• wypowiedzi samozwrotne.

WYPOWIEDZI ZDOBYWANE POD NADZOREM BADACZA

• technika wypracowań szkolnych

trzeba zadbać o to, by nauczyciele nie byli obecni, zapewnić, że nie ma to nic wspólnego z wypracowaniem na ocenę; zasadniczy bodziec to temat wypracowania, innych bodźców nie ma - poza apelem o jak najbardziej rozbudowane wypowiedzi i zapewnieniem, że najważniejsza jest szczerość, a nie styl wypowiedzi;

• technika opisu według dyspozycji

przygotowanie dość szczegółowych dyspozycji na podstawie których ma być badane jakieś środowisko; wykorzystuje się sytuację szkolną, ale i domową (choć tam kontrola badacza jest mniejsza);

• pisanie dziennika na zamówienie badacza

badacz zwraca się do wybranych osób z propozycją, aby na bieżąco przez jakiś czas prowadziły dziennik, osoby te wybierane są celowo, trzeba je zachęcić do dłuższej współpracy; nadzór badacza ogranicza się do intencjonalnego wyboru danej osoby;

• sporządzanie autobiografii na zamówienie badacza

opis własnych doświadczeń z pozycji ex post, wybór badacza jest celowy.

WYPOWIEDZI SAMOZWROTNE

• technika masowych obserwacji

np. w Wielkiej Brytanii w okresie wojny - apele w prasie, aby danego dnia opisywać, co się robiło, czuło, myślało, widziało (uzyskano około tysiąca odpowiedzi, opublikowano 32);

• technika konkursu na wypowiedź autobiograficzną

z nią przez długi czas była identyfikowana polska socjologia;

1921 r. - Znaniecki (Instytut socjologiczny w Poznaniu) zwrócił się do robotników polskich z prośbą o życiorysy, uzyskano 149 życiorysów. Sukces tego konkursu zapoczątkował lawinę takich inicjatyw (życiorysy bezrobotnych, mieszkańców Śląska itd.).

1936 r. - Chałasiński ogłosił konkurs, w wyniku którego powstało „Młode pokolenie chłopów”.

Z tymi inicjatywami związana jest najwcześniejsza wersja metody biograficznej.

Zasady związane z organizowaniem konkursu:

• zawsze konkurs z nagrodami (zwykle pieniężnymi),

• apelujemy do jakiejś grupy, która jest jednorodna ze względu na jakieś cechy społeczno-demograficzne,

• jeżeli apeluje się do grupy o silnej identyfikacji narodowej, to efekt jest lepszy,

• odezwa konkursowa - jej treść można propagować w różny sposób, trzeba wymyślić coś ciekawego. Zawartość odezwy - informacja o organizatorach konkursu, możliwości kontaktu, odwołanie się do autorytetu, cel, dla którego zbiera się materiały, zasady publikacji wyników, informacja o składzie jury, termin nadsyłania, termin rozstrzygnięcia, forma i miejsce ogłoszenia wyników, sformułowanie tematu konkursu, także uwagi mówiące tym, co opis powinien zawierać - niezbyt szczegółowe dyrektywy, zaznaczenie, że przedmiotem oceny jest to, na ile odpowiedź będzie dokładna i szczera - kryterium oceny to nie sprawność pisarska. Odezwa musi być sformułowana językiem dostosowanym do poziomu środowiska, do którego jest kierowana. Nie określa się liczbowo objętości wypowiedzi, prosi się o wypowiedzi możliwie obszerne.

CASE STUDY

Case study - badanie pojedynczych przypadków, studium indywidualnego przypadku.

Robert Yin - case study to empiryczne badanie pojedynczego przypadku,

skoncentrowane na współczesnych zjawiskach, dziejących się

tu i teraz w naturalnym społecznym kontekście przy wykorzystaniu

wielu źródeł i materiałów.

Obiektem tego studium są zjawiska współczesne badaczowi, występują w ich naturalnym kontekście - jest to bardzo ważne.

Wykorzystuje się różne źródła i materiały:

• obserwacja,

• wywiad swobodny,

• dane statystyczne,

• dane ankieterskie,

• źródła historyczne, dokumenty urzędowe itd.

Są to ujęcia jakościowe i ilościowe.

Case study to studium o bardzo szczegółowym charakterze - szczegółowa analiza konkretnego przypadku, w której staramy się odpowiedzieć na pytanie, jaka jest geneza opisywanych zjawisk (ich kontekst).

Obiekt case study (jednostka analizy):

• pojedynczy człowiek,

• konkretne małżeństwo, rodzina,

• organizacja albo instytucja społeczna,

• ruch społeczny,

• społeczność lokalna (monografia antropologiczna),

• zdarzenie o niepowtarzalnym charakterze (np. pierwsze demokratyczne wybory w Polsce),

• szczególna decyzja w wywołane przez nią skutki,

• proces społeczny (np. case'y ekonomistów dotyczące prywatyzacji).

Są to merytorycznie bardzo różne sfery.

Dobór respondentów do tego studium jest zawsze celowy. Wyboru dokonuje się albo ze względu na typowość albo ze względu na unikalny charakter przypadków.

W jednym procesie badawczym można badać:

• jeden przypadek,

• serię przypadków (wielokrotne case study).

Typologia case'ów według Stake'a

Są trzy typy podstaw:

1. autoteliczne studium przypadku, badanie prowadzone dla lepszego zrozumienia danego przypadku, ważnego ze względu na jego wyjątkowość, cel: analiza i opis, możliwie dokładny i wszechstronny, nie cele teoretyczne (budowa teorii);

2. instrumentalne studium przypadku, analizuje się dany przypadek, by zilustrować ogólniejsze zjawisko, problem, teorię, dobiera się przypadki typowe, analiza pełni role instrumentalną, pomocniczą, celem jest zrozumienie czegoś, co jest poza danym zjawiskiem;

3. wielokrotne studium przypadku, zbiorowe studia przypadków, analizuje się serię przypadków po to, aby je porównać i stworzyć teoretycznie uogólnienie.

Istnieje pewna odmiana tych typów: instruktażowe studium przypadku.

Korzysta się z niego, gdy chce się zobrazować punkt widzenia na przykładzie jakiejś instytucji (studiuje się konkretny przypadek, by dobrze zrozumieć dany problem).

Typologia Roberta Yin'a

• eksploracyjne studium przypadku

Opis case'a ma nam umożliwić wstępne rozpoznanie problemu, który nas interesuje, umożliwić szczegółowe sformułowanie problemu do danej części badań.

• wyjaśniające studium przypadku

Już po przeprowadzeniu badań, staramy się opisane zjawisko wyjaśnić przez odwołanie się do konkurencyjnych teorii.

• deskryptywno-teoretyczne studium przypadku

Przed przystąpieniem do realizacji projektu badawczego, badacz ma teoretyczny opis zjawiska i ten zbadany przypadek porównuje z teoretycznym tworem - zwykle potem jest w stanie sformułować jakieś hipotezy.

Kiedy mówimy ogólnie o case study, to da się je ułożyć na kontinuum od studiów ilościowych do jakościowych.

Case'y , których przedmiotem jest społeczność lokalna

W założeniu są to studia czysto jakościowe (ewentualnie z elementami ilościowymi) - antropologiczne monografie terenowe.

Społeczność ta jest traktowana specyficznie - jest to całość złożona z różnych, powiązanych ze sobą elementów. Można ją opisać i zrozumieć zasady jej trwania i rozwoju. Jest to podejście typowe dla badań z zakresu antropologii kulturowej.

Muszą być spełnione pewne warunki:

• długi czas spędzony w terenie przez badacza, osobiste prowadzenie prac badawczych,

• konieczność zastosowania rozmaitych technik zbierania i opracowywania danych, techniki jakościowe pełnią funkcję ważniejszą niż te prowadzące do danych ilościowych,

• mogą zawierać w sobie case'y poszczególnych osób, rodzin lub zdarzeń,

• mamy obraz zjawisk z naturalnym kontakcie, całościowy obraz społeczności i kultury, czytany opis jest przemawiający do wyobraźni czytelnika (plastyczny), jednocześnie bardzo subiektywny.

Case'y to takie badanie, w których brak jest wyraźnych rygorów prowadzenia badań, dużo zależy od kompetencji teoretycznej i wyobraźni socjologicznej.

Niesłusznie twierdzi się, że case'y nie stawiają sobie żadnych celów teoretycznych. Procedura teoretycznego uogólnienia jest u bardzo specyficzna - indukcja analityczna.

Jest to procedura opisana przez Znanieckiego: uogólnianie przez abstrahowanie od konkretnych przejawów do cech ogólnych.

Fazy procedury analitycznej:

1. sformułowanie hipotezy, która wyjaśnia dany przypadek, sformułowanie prowizorycznych definicji,

2. zebranie obserwacji, opis tego, co się dzieje w danym przypadku,

3. abstrahowanie od konkretnych przejawów cech istotnych,

4. ponowna redakcja wstępnej hipotezy, redefinicja pojęć.

ANALIZA JAKOŚCIOWA

Jakościowo możemy analizować dane z:

• obserwacji,

• niektórych wywiadów swobodnych,

• autobiografii konkursowych, wypracowań szkolnych,

• materiałów zastanych.

Jest to specyficznie pojmowana grupa materiałów.

Chodzi o paradygmat normatywny, pozytywistyczny.

Zasadnicze cele opracowania tej kategorii danych jakościowych:

• przedstawienie możliwie zwartego obrazu zjawiska,

• analiza powiązań funkcjonalnych między zjawiskami, powiązanie zjawisk z całością.

Liczby nie mają to znaczenia - materiał nie jest reprezentatywny, co najwyżej możemy opisać cały repertuar zjawisk, zaznaczyć, że cos dominuje (częstość występowania zjawisk).

Warsztat badawczy do pewnego stopnia jest taki, jaki tworzy sobie badacz. W analizie jakościowej liczą się walory literackie, chodzi o rozjaśnienie spraw wcześniej ujętych ściśle, statystycznie.

Materiał jakościowy służy do ilustracji pewnych hipotez, nie ma charakteru kokluzywnego.

Etapy opracowania materiału jakościowego:

• krytyka i selekcja

Rozpoczynamy od zapoznania się z materiałem - przeczytanie go jest nieraz czasochłonne. Zwykle dokonuje się wartościowania materiału - dzieli go na bogaty, ciekawszy i mniej wartościowy. Ten lepszy analizowany jest w pierwszej kolejności.

Kryteria waloryzacji:

• czy materiał jest przygotowany przez te osoby, do których się zwracaliśmy przy doborze,

• czy materiał jest adekwatny do analizy problemów, które badamy, czy są w nim informacje o badanym zjawisku, ocenie podlega zawartość merytoryczna,

• czy materiał jest ilościowo wystarczający,

• czy materiał nie budzi zastrzeżeń co do wiarygodności (szczerość wypowiedzi).

Które materiały są ciekawsze?

Te, które mają bogatą zawartość w warstwie merytorycznej, gdy swoboda w pisaniu jest większa, liczy się umiejętność przedstawiania swoich doświadczeń (np. w pamiętnikach), czy wypowiedzi są pełne, dłuższe. Sztywnych kryteriów z góry nie da się ustalić.

• przygotowanie materiału do opracowania

Materiały zawsze trzeba zewidencjonować, czasami przepisać (ujednolicić format), skserować. Potem - tematyczne porządkowanie materiału, szukanie fragmentów sprawozdania odpowiadających poszczególnym problemom. Często jedną kopię zostawia się w orginalnej całości, a resztę tnie i zakłada teczki problemowe.

Czasami pojawia się konieczność stworzenia zespołu lektorów - muszą to być osoby dobrze osadzone w tematyce badań.

• opracowanie właściwe

Rodzaje opracowań:

• tylko publikacja zebranego materiału (np., w nurcie pamiętnikarskim), tylko z krótkim teoretycznym wstępem socjologicznym,

• socjolog pisze obszerny tekst własny i ilustruje go materiałem empirycznym, w jego oparciu tworzy teoretyczną koncepcję (np. „Młode pokolenie chłopów polskich” Chałasińskiego),

• w oparciu o analizę materiałów dochodzimy do tekstu teoretycznego i rezygnujemy z warstwy ilustracyjnej.

Różne rodzaje analizy jakościowej:

• minimum analizy - opis wg problem ów, aby pokazać powiązania między nimi (zwarty obraz pola problemowego),

• analiza pojedynczych obserwacji - chodzi o obserwacje „zadziwiające”, które są w jakimś stopniu w konflikcie z nasza dotychczasową wiedzą itp.,

• tworzenie systemów opisowych - budowa typologii rozmaitego rodzaju, od prostych typów aż do systematycznych typologii.

Typy - rozbudowane odwzorowania badanych zjawisk, które obejmują wiele cech jednocześnie, nie muszą dokładnie odpowiadać rzeczywistości, nie muszą stanowić podstawy dla logicznie poprawnej klasyfikacji.

Typy pomagają porządkować badaną rzeczywistość, natomiast nie służą jej opisowi (np. typy idealne, typy biegunowe, wzory osobowe).

Rodzaje typologii:

• prosta typologia (spis odrębnych typów, chodzi o wyróżnienie odróżniających się zachowań, wstęp do analizy typologicznej),

• typologia uporządkowana (układanie typów na pewnym continuum, np. wg stadium rozwoju, uporządkowanie wg jednego wymiaru z pominięciem innych),

• systematyczna typologia (każdy typ wyrasta z kombinacji wymiarów, cech, które się brało pod uwagę przy konstrukcji typów).

Analiza typologiczna wymaga wielokrotnego czytania materiałów.

Można próbować wprowadzić element zewnętrznej kontroli - aby dążyć do intersubiektywizacji.

JAKOŚCIOWE BADANIE ZALEŻNOŚCI

Opieramy się na jakościowym opracowaniu kilku przypadków, próbujemy je oglądać z punktu widzenia powiązań między zjawiskami (które są skutkami, które przyczynami).

TWORZENIE FORM MATRYCOWYCH

Badacz staje przed problemem dużej liczby szczegółów, różnorodnych faktów i chce stworzyć pojęcie, które je podsumuje na wyższym poziomie abstrakcji.

JAKOŚCIOWE POTWIEDZANIE TEORII

Potwierdzanie dla wielkich teorii społecznych (np. dla teorii zmiany społecznej analizujemy materiały o charakterze historycznym).

Badania i analiza jakościowa mogą wydawac się łatwiejsze - brak ostrych reguł, większa swoboda. Łatwość ta jest iluzoryczna - analizy muszą być wartościowe naukowo, musi być duża wiedza teoretyczna, wyobraźnia socjologiczna, jest to warunek dla opracowań wstępnych.

Analizy jakościowe trafiają do wyobraźni czytelnika-niesocjologa. Jest to funkcja humanistyczno-obywatelska tych analiz.

ŹRÓDŁA ZASTANE

Źródła zastane to źródła, które są niewywołane przez badacza, są źródłami utrwalonymi (zapisko, fotografie, filmy, dane z Internetu). W toku biurokratyzacji społeczeństw źródeł takich przybywało. Jest to bardzo ważna kategoria źródeł, choć dosyć rzadko wykorzystywana.

Źródła zastane mogą być traktowane jako:

• opisowe (przez historyków nazywane źródłami pośrednimi), opisują rzeczywistość społeczną, zawsze trzeba ocenić ich wiarogodność,

• ślad rzeczywistości społecznej, jej fragment (przez historyków nazywane źródłami bezpośrednimi), należy ocenić ich autentyczność.

Ten podział nie ma charakteru wyczerpującego, są źródła, które mogą być rozpatrywane z obu tych punktów widzenia (np. prasa).

Podział źródeł zastanych wg kryterium standaryzacji:

• źródła o wysokim stopniu standaryzacji (np. ankiety personalne wypełnianie przy przyjmowaniu do pracy),

• źródła o niskim stopniu standaryzacji (np. listy, prasa).

Zawsze możliwa jest wtórna standaryzacja (np. prasa poddana analizie ilościowej).

• źródła zastane pierwotne (np. protokół z zebrania, obserwacja zachowań),

• źródła zastane wtórne (np. sprawozdanie z działalności instytucji)

Podział źródeł wg miejsca pochodzenia:

• źródła znajdujące się w archiwach rodzinnych (metryki, świadectwa szkolne, zapiski wspomnieniowe, zdjęcia, listy),

• dokumenty znajdujące się w rozmaitych urzędach:

1. statystyki urzędowa,

zarówno te prowadzone przez urzędy typu GUS, WUS itd., ale i statystyki branżowe, np. medyczne, a także statystyki prowadzone w obrębie danej instytucji,

2. ustawy, rozporządzenia i wszelkie akty normatywne,

szczególny rodzaj materiałów - zakreślają normatywne ramy życia społecznego, a wiedza w nich zawarta nie może mieć statusu fałszu lub prawdy,

3. dokumenty personalne,

np. centralny rejestr skazanych, ankiety personalne, karty zdrowia,

4. dokumenty finansowe i handlowe,

5. sprawozdania z działalności danego urzędu, instytucji, organizacji,

6. korespondencja wchodząca i wychodząca,

7. w pewnych instytucjach - dokumenty trudno dostępne (donosy, listy interwencyjne);

• dokumenty ogólnoinformacyjne i okolicznościowe (książki telefoniczne, adresowe, ulotki, afisze),

• prasa i inne publikatory (np. audycje, archiwa telewizyjne),

• archiwa (dokumenty archiwalne, materiały gromadzone przez instytucje państwowe).

Źródła zastane mogą być wykorzystywane w badaniu procesów społecznych - wymiar dynamiki.

Źródła zastane są bardzo zróżnicowane, mogą się odnosić do jednego bądź wielu momentów czasowych (jako wynik ciągłej rejestracji zdarzeń).

Niekiedy rejestruje się elementy co pewien czas, w określonym rytmie (np. wybory) - jest to wykorzystywane do obserwacji i opisu zjawisk.

Nieraz rejestruje się w różnych odstępach między momentami czasowymi (koncerty ipt.).

Źródła zastane mogą dotyczyć różnych poziomów analizy socjologicznej:

• poziom indywidualny

indywiduum to niekoniecznie jednostka ludzka, ale np. instytucja, parafia; badania typu case study,

• poziom grupowy

np. poziom diecezji (zbiór parafii), poziom województwa (zbiór powiatów),

Lazarsfeld, Menzel wśród cech zbiorów na poziomie grupowym wyróżnili:

• cechy analityczne (agregatowe), przypisywane w wyniku agregacji cech tych elementów zbioru,

• cechy globalne (integralne), o nich nie wnioskujemy z właściwości poszczególnych elementów tego zbioru.

Źródła zastane najczęściej mają charakter obiektywny, mało mówią o stanach psychicznych, rejestrują taki rodzaj obiektywnych danych jak:

• zachowania,

• łatwo rozpoznawalne atrybuty jednostek ludzkich,

• dyspozycje, np. umiejętność czytania i pisania.

Dane te rzadko rejestrują stany świadomości, do wyjątków należą wyniki wyborów w ustroju demokratycznym czy wskaźniki zaburzeń psychicznych w statystykach medycznych.

Niekiedy na podstawie danych obiektywnych socjolog wyprowadza twierdzenia dotyczące stanów subiektywnych - myślenie wskaźnikowe.

Interpretacja źródeł

Można wyróżnić trzy warstwy znaczące przekazu:

1. treści wypowiedziane wprost (explicite),

nie ma problemu z interpretacją, raczej z odbiorem informacji,

2. treści przemilczane,

sytuacja rzadsza; rozumowanie z milczenia: dostrzega się fakt, że o jakimś zjawisku nie mówi się w źródłach i przyjmuje się, że źródła rejestrowałyby te zjawiska, gdyby zaszły,

3. forma przekazu,

poszukiwanie informacji w warstwie pozatreściowej,

klasyczny przykład - B. Lewis „O narodzinach współczesnej Turcji”.

Zastosowanie źródeł zastanych

• jako źródła nowych problemów, hipotez,

• mogą służyć do pośredniej obserwacji zjawisk społecznych, zjawisk o charakterze historycznym, których nie można badać bezpośrednio,

• wykorzystywanie do opisu procesów społecznych, rozumianych jako zmiana wartości danej zmiennej w analizowanym okresie czasu,

• sprawdzenie hipotez o zależnościach między zmiennymi dla jednego momentu czasowego,

• wykorzystanie dla opisu normatywnych ram życia społecznego.

Ograniczenia i trudności w korzystaniu ze źródeł zastanych

1. brak istotnych źródeł,

2. socjolog niedostatecznie orientuje się co do istnienia źródeł, niewystarczająca wiedza na temat ich istnienia,

3. niedostępność niektórych źródeł zastanych,

4. urzędowy charakter kategoryzacji danych,

5. nieznajomość okoliczności zapisu,

6. selektywny charakter danych (socjolog powinien zastanowić się, od jakich czynników zależało powstanie i przetrwanie danych),

7. kłopoty z oceną źródeł, ich autentyczności, wiarygodności..

Krytyka źródeł

Wzorem jest tutaj warsztat badawczy historyków.

Krytyka zewnętrzna - polega na badaniu autentyczności źródeł (gdzie, kiedy powstał dokument, czy jest orginalny).

Krytyka wewnętrzna - badanie wiarygodności źródła, stosowane w odniesieniu do źródeł opisowych (jaka jest wartość informacyjne zawartych w źródle opisów dla rekonstrukcji wydarzeń).

Koncepcja Jerzego Giedymina - eksplikacja postępowania historyków przeprowadzających krytykę wewnętrzną źródeł:

W1 - wiarygodny jest ten informator, który dostarcza dużo prawdziwych informacji z danej dziedziny. Przyjmuje się tu założenie, że jeśli w zestawieniu z tym, co już wiadomo na podstawie innych źródeł jego opisy okazały się prawdziwe, to w pozostałych (nie mających zewnętrznej kontroli) będziemy go uznawać za wiarygodnego informatora.

W2 - wiarygodność informatora ocenia się biorąc pod uwagę, czy miał bezpośredni dostęp do informacji, o których pisze, czy chciał je przekazać rzetelnie, rozważamy czynniki, które mogły działać na korzyść/niekorzyść rzetelności (np. badania kryminalistyczne).

Różnice między W1 a W2 - w W2 ocenia się osobę informatora, w sensie W1 na drodze oceny innych źródeł weryfikujemy fakty, które informator przekazał.

ANALIZA ILOŚCIOWA TREŚCI

Analiza ilościowa treści jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej zawartości komunikatów.

(Berelson, lata '40)

Jawna zawartość komunikatów - chodzi o taką analizę, która jest wyrażona wprost, bez szukania ukrytych intencji nadawcy, chodzi o składniowe, znaczeniowe, semantyczne aspekty przekazu, przedstawienie wprost zawartych treści.

Ten warunek w chwili obecnej jest nieaktualny - nie ograniczamy się tylko do zawartości jawnej, na jej podstawie wysuwamy daleko idące wnioski.

Technika obiektywna - chodzi o intersubiektywność, różni badacze klasyfikują ten sam materiał w oparciu o te same kryteria i uzyskują te same wyniki (rzetelność pomiarów).

Systematyczność analizy - pula materiałów tekstowych poddanych analizie jest ściśle określona. Wszystkie treści, zawartość przekazów z tego zbioru musi być bardzo dokładnie zanalizowany, aby objąć wszystkie elementy tego przekazu. Zasady analizy muszą być opisane.

Analiza ilościowa - określenie częstości występowania danych elementów przekazu.

Analiza ilościowa treści dotyczy m. in przekazów masowych (programy telewizyjne, przekazy prasowe, ulotki, plakaty), czyli takich, które mają szansę dotrzeć do masowego odbiorcy. Analizuje się także materiały polityczne, propagandowe, pamiętniki

RODZAJE ILOŚCIOWEJ ANALIZY TREŚCI

• można badać zjawiska jakie występują między charakterem przekazu a właściwościami psychologicznymi osób, które przekaz stworzyły (w politologii - studia nad osobowościami polityków na podstawie języka);

• często bada się treść i formę przekazu po to, by ujawnić intencje nadawcy (po II wojnie światowej - dużo analiz dotyczących prasy wydawanej w ZSRR);

• analizy, które polegają na ustaleniu związku między treścią przekazu a obiektywną rzeczywistością w celu ujawnienia świadomych bądź nieświadomych deformacji obrazu świata, a tym samym ujawnienia optyki ideologicznej (np. jak różne pisma przedstawiają pewne wydarzenia);

• analiza, w której bada się związki między treścią i formą przekazu a kanałami, którymi są one przeprowadzane (np. serwisy informacyjne telewizji publicznej i prywatnej, budowanie „modelu przekaźnika”);

• badanie związku między cechami przekazu a historycznym momentem powstania przekazu (np. przekaz tego samego nadawcy w różnych okolicznościach - uchwycenie ewolucji postawy nadawcy);

• badanie związku między cechami przekazów z cechami odbiorców, do których przekaz jest kierowany, próba wykrycia potencjalnych odbiorców (np. porównanie treści pism kobiecych z domniemanymi zainteresowaniami kobiet);

• badanie związków między cechami przekazu a reakcjami odbiorców (konieczność przeprowadzenia badań nad odbiorem).

OPIS PROCEDURY BADAWCZEJ

1. Faza wstępna - preanaliza (ustalamy koncepcyjnie, jak analiza będzie wyglądała)

2. Zastosowanie opracowanych narzędzi badawczych do analizy wybranego materiału

3. Opracowanie i interpretacja wyników

Faza wstępna ma kluczowe znaczenie, ma do spełnienia cztery zadania:

1. sformułowanie problemów i hipotez badawczych

Musimy rozpocząć od swobodnej lektury choć części materiałów objętych analizą

Wymagane jest, by byłe sformułowane hipotezy, nie tylko pytania problemowe - mają to być hipotezy robocze, już zoperacjonalizowane, ponieważ cała procedura jest żmudna i trzeba dokładnie wiedzieć, czego się szuka.

2. wybór przekazów, które mają być poddane badaniu

Na wyborze przekazów opiera się systematyczność całej analizy. Wybór ten jest intencjonalny, zasada wyboru musi być ujawniona.

uniwersum przekazów - całość przekazów

korpus - grupa wybrana do badania

Uniwersum może być równe korpusowi, kiedy wszystkie stworzone przekazy zostają objęte analizą - zasada wyczerpania.

Korpus może się różnić od uniwersum - dobieranie próby:

• celowo,

• losowo.

Czasami mamy do czynienia z intencjonalnym wyborem momentów czasowych.

Zasady doboru materiału:

• zasada homogeniczności (wybrane materiały muszą być jednorodne),

• zasada trafności (materiały jako adekwatne źródło informacji w stosunku do badanego problemu).

3. określenie jednostek analizy i zasad ich pomiaru

jednostka analizy - element zawartości przekazu, który w trakcie analizy jest klasyfikowany wg przyjętego schematu

Jednostki analizy:

• słowo - najmniejsza jednostka analizy, łatwo identyfikowalna, problemem jest wieloznaczność słów, konieczność zapoznania się z ich kontekstem;

• pojedynczy sąd - głównie w analizach argumentacji, występują tu kłopoty z identyfikacją;

• zdanie - analizowane od kropki do kropki, główmy problem to pomiar jednostki analizy (zdania są różnej długości);

• postać - w jakich rolach występują poszczególne postaci, jakie są ich cechy, konieczność odróżniania postaci pierwszo- czy drugoplanowych (np. reklamy - częstą jednostką analizy jest postać bohatera);

• wypowiedź - cały artykuł, program, książka itd.

Zasady pomiaru jednostek analizy:

1. Można badać wystąpienie bądź brak danej jednostki analizy.

2. Kiedy jednostką analizy jest zdanie, chcemy znać nie tylko jego temat, ale interesuje nas także jego objętość (waloryzacja, przyjmuje się system mnożników - zasada częstości ważonej, za pomocą linijki mierzy się powierzchnię pola).

3. Można mierzyć intensywność występowania cechy w jednostce analizy (gradacja, skala).

4. pracowanie tzw. kategorii analitycznych (schemat, wg którego klasyfikujemy jednostki analizy)

Schemat opracowania (klucz kodowy) jest zależny od problemu.

Podział zmiennych wg Berelsona:

1. „co się mówi”

• przedmiot przekazu - czego przekaz dotyczy,

• czy przedmiot przedstawiony w przekazie został potraktowany korzystnie czy nie,

• na jakiej podstawie ten przedmiot został tak a nie inaczej oceniony,

• jakie cele i wartości ujawnia przekaz,

• jakie metody stosuje się do realizacji tych celów i wartości,

• jakie są cechy postaci występujących w przekazie,

• kto, jakie postacie podejmują działanie,

• w czyim imieniu wygłasza się tezę,

• gdzie powstał przekaz,

• do kogo przekaz jest kierowany

• „jak się mówi”

• forma wypowiedzi - cechy gramatyczne, składnia,

• sposób jej sformułowania,

• intensywność wypowiedzi (siła, emocje),

• skuteczność (jaki jest charakter wypowiedzi z punktu widzenia funkcji propagandowych).

ANALIZA POLA SEMANTYCZNEGO

Polega na wyszukiwaniu w tekście słów, zwrotów, które wobec badanego słowa (podmiotu) pełnią funkcję:

• określeń,

• asocjacji,

• opozycji,

• ekwiwalentów,

• opisu działań podmiotu,

• opisu działań wobec podmiotu.

Nie robimy tutaj analizy ilościowej (jak często one się pojawiają) - tworzymy mapę pojęć.

ZOGNISKOWANY WYWIAD GRUPOWY

Wykorzystanie zogniskowanych wywiadów grupowych (fokusów):

• Znajdują zastosowanie w badaniach eksploracyjnych jako podstawa dla sformułowania problematyki badań, źródło hipotez.

• Focusy traktujemy jako etap przygotowania wywiadu kwestionariuszowego.

• Wykorzystanie focusów dla pogłębienia interpretacji badań survey'owych.

Technika ta obecna jest od początku lat '40. Twórcy, pionierzy badań focusowych: Merton, Lazarsfeld. Została ożywiona przez marketingowców po wielu latach zarzucenia - formuła badania została nieco zmodyfikowana. Współcześnie zainteresowanie socjologów tą techniką wzrosło.

Współczesny wywiad focusowy wymaga grupy od 8 do 12 osób, które wspólnie dyskutują na ściśle określony problem pod nadzorem moderatora.

Idealne miejsce: pracownia focusowa, składa się z 2 pomieszczeń:

• tam, gdzie odbywa się sesja focusowa (okrągły stół, kamera, nagrywanie dźwięku),

• pomieszczenie podglądowe, oddzielone lustrem weneckim - „podglądarnia”.

Mniej idealne warunki: bez lustra, przekaz za pośrednictwem telewizora.

Sesje trwają od 1 do 4 godzin.

Zogniskowany wywiad grupowy jest to dyskusja bardzo szerokim sensie w szerszym gronie. W założeniu wymiana komunikatów między badanymi pozwala wyprowadzić dane o nowej jakości - dlatego focusy nie mogą być zastąpione przez indywidualne wywiady.

W fokusach wykorzystuje się właściwości grupy jako narzędzia badawczego.

Właściwości grupy (z psychologii społecznej):

• efekt synergii

Przeświadczenie, że wspólnym wysiłkiem wygenerujemy większą liczbę szerszej gamy pomysłów i informacji niż rozmawiając z każdą osobą oddzielnie.

• efekt kuli śniegowej

Wypowiedzi jednych uczestników wywołują repliki innych osób, te także są komentowane - w rozmowę wciąga się większą liczbę osób, to także zwiększa ilość generowanych informacji.

• efekt stymulacji

Grupa wyzwala większą motywację, entuzjazm do wykonania kolejnego zadania.

• efekt bezpieczeństwa

Uczestnicy działając w grupie posiadają większe poczucie bezpieczeństwa, utwierdzają się w swoich opiniach, śmiało ujawniają własne przekonania.

• efekt spontaniczności

1. Cała sytuacja rozmowy w grupie jest dość naturalna, zwraca się uwagę na to, że opinie ludzi zwykle są tworzone w relacjach grupowych - sytuacja bliższa codziennemu doświadczeniu, mniej sztuczna.

2. Inny sens: w wywiadzie kwestionariuszowym panuje sytuacja narzucenia wypowiedzi, są one ograniczone, w fokusie wypowiedzi są bardziej naturalne i spontaniczne.

Zjawiska negatywne:

• zjawisko myślenia grupowego

Konformizm, moderator powinien temu przeciwdziałać.

• zjawisko przesunięcia ryzyka

Skłonność do prezentowania bardziej radykalnych poglądów niż w sytuacji sam na sam z badaczem.

Zogniskowanie polega więc na:

• koncentracji na wąskim temacie,

• koncentracji na jakimś pokazie.

Czasami elementem badania marketingowego lub politycznego jest pokaz.

ETAPY PROCEDURY BADAWCZEJ

1. Zdefiniowanie problematyki i sformułowanie pytań problemowych.

2. Określenie badanej populacji i zasad doboru próby.

Nie jest to próba w sensie statystycznym, dobór jest celowy.

Bada się kilka grup, istnieje zasada, że z obrębie grupy osoby muszą być jak najbardziej podobne, natomiast między grupami może być kontrast. Grupa nie powinna być zróżnicowana szczególnie w zakresie wykształcenia.

Grupy należy budować aż do nasycenia teoretycznego.

Ludzie ci nie mogą mieć żadnej wiedzy o metodzie, nie powinni znać się nawzajem - grupa powinna być tworzona ad hoc. „Łapacz” rekrutuje uczestników, jest wyposażony z list zapowiedni i kwestionariusz selekcyjny.

3. Dobranie moderatora.

Firmy współdziałają z takimi osobami, moderatora dobiera się ze względu na:

1. temat badania,

2. wiedzę z zakresu psychologii społecznej małej grupy.

Moderator dba o sprawny przebieg dyskusji, kierunkuje dyskusję, wymaga się od niego wielu cech, takich jak umiejętność przyjęcia roli przyjacielskiego przywódcy, dbanie, aby każdy miał głos na równych prawach, ważna jest elastyczność, umiejętność wyjścia poza scenariusz, zdolności empatyczne, umiejętność słuchania, dobra pamięć, umiejętność syntetyzowania, umiejętność analizy i tworzenia tekstu (wyniki badania muszą być przedstawione w formie raportu).

4. Opracowanie scenariusza.

Jest to narzędzie pracy moderatora, scenariusze są różne, niektóre mają odnośniki czasowe, pytania do zagajenia dyskusji.

badacz przygotowuje scenariusz, wskazane jest by moderator miał możliwość współuczestniczenia lub wprowadzenia modyfikacji do scenariusza

5. Przygotowanie strategii realizacji.

Umówieni ludzie przychodzą w określonym momencie, ponowne wypełnianie ankiet kwalifikacyjnych w celu odsiania osób podszywających się. Moderator zapoznaje się z tymi osobami, decyduje, kto weźmie udział w badaniu.

Technika rozsadzania skorelowana jest z cechami osób.

Pytania zaplanowane są wg scenariusza, moderator czuwa, aby odpowiedzi dotyczyły tematu, pilnuje, czy kwestie zostały wyczerpane.

6. Realizacja terenowa.

TECHNIKI PROJEKCYJNE

Jest to częsty element focusów, przerywa monotonię rozmowy, polega na wykonywaniu pewnych zadań:

• technika collage

Poprzez użycie określonych symboli ludzie mogą wyrazić emocje, skojarzenia, nawet te nie do końca uświadomione.

• tworzenie chińskiego portretu

Technika po raz pierwszy użyta przez Bourdieau w badaniu nad politykami. Polega na dodawaniu do obiektu najbardziej dla niego odpowiednich cech, o obiekcie myślimy jako o człowieku (personifikacja).

Zalety badań focusowych:

• sytuacja badawcza jest bliższa sytuacjom realnie występującym w życiu,

• możliwość odkrywania warstw emocjonalnych występujących za poglądami ludzi,

• uzyskuje się informacje ujęte w taki sposób jak ludzie je formułują , nie narzuca się języka wypowiedzi,

• pole zastosowania ze względu na tematykę jest bardzo szerokie, także ze względu na wiek,

• opracowanie, raport jest zrozumiały, bez statystyk, przemawiający do wyobraźni,

• wypowiedzi badanych możemy w trakcie uściślać, doprecyzować sens,

• jest to technika tania i szybka.

Wady badań focusowych:

• mała liczba grup,

• niewielka liczba osób w grupach,

• możliwość wystąpienia efektu myślenia grupowego i efektu przesunięcia ryzyka,

• badacz może przywiązywać większą uwagę do wyników niż jest to uzasadnione materiałem (nadinterpretacja),

• moderator może wprowadzać zakłócenia.

















70

---