OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA

WYKŁADY

Dr A. Demczuk

Rok akad. 2009/2010

WY 1 (6.10.2009)

WY 2 (13.10.2009)

Prawo - szczególne normy postępowania, dające się wyodrębnić z ogólnych zachowań społecznych, religijnych itp. Prawo jako takie jest odbiciem występujących w danym państwie norm religijnych i moralnych.

Jest bardzo wiele spraw z zakresu PCz, które spotykają się z różnym przyjęciem. Sprawy polskie zwykle dotyczą spraw obyczajowych, czy kwestii prawa do życia (aborcja, eutanazja).

PCz to NORMY PRAWNE, a nie etyczne!

• Zapisane są w rozdziale II Konstytucji RP, która zawiera ponadto zapisy art. 7 RP działa w granicach i na podstawie prawa oraz art. 83 Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa. Takie potraktowanie praw człowieka nadaje im status norm ogólnie obowiązujących.

• Ujęte też w aktach prawno międzynarodowych:

• Europejska Konwencja Praw Człowieka (1950) + Protokoły

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)

• Instytucja skargi do Komitetu Praw Człowieka w Genewie

Istnieje bardzo szeroki wachlarz praktyki naruszającej w odniesieniu do praw człowieka. Nie jest ona jednak tożsama z ograniczeniami praw człowieka - są one możliwe, bo prawa człowieka nie mają charakteru absolutnego, ALE są one dopuszczalne tylko w ściśle określonych sytuacjach.

Prawo to ogół swoistych norm postępowania, ukształtowanych w ramach organizacji państwa i pochodzących od lub uznanych przez odpowiednie organy państwowe. W odniesieniu do norm prawa mn, są one przez organy państwowe UZNAWANE (ratyfikacja).

Dwie koncepcje prawa:

1. KONCEPCJA PRAWA NATURALNEGO - podejścia:

1. Prawo naturalne pochodzi od istoty nadprzyrodzonej - jest to podejście religijne, prawo naturalne jest rozumiane jako odbicie prawa boskiego;

2. Prawo natury wynika z nadrzędnych cech natury ludzkiej - związane jest z godnością osobową, na której osadzają się PCz;

3. Prawo naturalnej pochodzi z samej istoty życia społecznego - są to nadrzędne zasady życia społecznego.

2. POZYTYWIZM PRAWNICZY - prawo to takie normy, które są ustanowione, bądź uznane przez odpowiednie organy państwa i zagwarantowane przymusem państwowym. PCz są gwarantowane przymusem państwowym dopiero wtedy, gdy są skonstytucjonalizowane.

FILOZOFIA PRAW CZŁOWIEKA: idee, wartości, aksjologia, uzasadnianie wartości, określa kiedy prawo jest dobre i sprawiedliwe.

TEORIA PRAW CZŁOWIEKA: badanie tekstów i ich budowa, wykładnia PCz. Budowa tekstów prawnych jest szalenie ważna, ich wpisanie w cały system źródeł prawa, bo ma to znaczenie dla wykładni i rozstrzygania w sprawach praktyki naruszającej PCz.

Nurt postmodernistyczny: pozytywistyczna koncepcja prawa konserwuje istniejący stan życia społecznego. Krytyka idei uniwersalności. W odniesieniu do PCz: czy są one uniwersalne? Są przeciwnicy poglądu o ich uniwersalności, na ca wskazują praktyki stosowane przez rządy reżimowe, niedemokratyczne.

12 grudnia 1948 r - Powszechna Deklaracja PCz - były głosy wstrzymujące się od ratyfikacji (interes kolonialny). Jej przyjęcia chciały natomiast przede wszystkim państwa skolonizowane. Paradoks polega na tym, że po odzyskaniu niepodległości same przestały w pierwszej kolejności jej przestrzegać.

PRAWA CZŁOWIEKA to jedno z najmłodszych pojęć w słowniku polityki. Są ważnym kryterium oceny działalności władz państwowych, konstytucji, prawa w ogóle. Są „papierkiem lakmusowym”. Obecność, lub też jej brak, w konstytucji państwa X dużo mówi o tym państwie.

Prawa człowieka to prawa powszechne, o charakterze podstawowym, przynależne jednostce w jej kontaktach z państwem. Funkcjonują tylko w relacjach jednostka - państwo (płaszczyzna wertykalna).

Naruszenia godności człowieka, zachodzące między jednostkami (płaszczyzna horyzontalna), są po prostu przestępstwem, a nie naruszeniem praw człowieka. Wynika z tego, że państwo ma monopol przymusu, natomiast my nie. PCz są „tarczą”, zapewniającą jednostce sferę autonomii. Niektórzy dostrzegają przejaw horyzontalnej płaszczyzny PCz w obowiązku państwa ochrony swoich obywateli przed przestępcami.

U podstaw PCz leżą trzy tezy:

1. Każda władza jest ograniczona.

2. Każda jednostka ma sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza.

3. Każda jednostka może domagać się od państwa ochrony jej praw.

Cechy praw człowieka:

• Przyrodzone

• Wynikają z istoty człowieczeństwa, z faktu bycia człowiekiem

• Niezależne od władzy

• Niezbywalne, nie można się ich zrzec

KLASYFIKACJA PCz:

• Prawa materialne - konkretne prawa i wolności, np. prawo do życia

• Prawa proceduralne - zapewniają realizację praw materialnych, innych praw

• Prawa negatywne - „wolność od…”, wolności, swobody, zakaz ingerencji państwa

• Prawa pozytywne - „prawo do…”, umożliwienie realizacji praw: uznanie jurysdykcji ETPCz, odwołanie, odpowiednie procedury itp.

OGRANICZENIA PRAW CZŁOWIEKA: muszą być zgodne z procedurami, standardami: jak? Kiedy? Kto? W jakiej sytuacji? Ograniczenie musi być LEGALNE, czyli przewidziane przepisami prawa (ustaw). Chodzi tu o maksymalne ograniczenie uznaniowości władzy, dowolności w zakresie decyzji o ograniczeniu praw człowieka. Środki powzięte w ramach takiego ograniczenia muszą być współmierne do oczekiwanego efektu, ochranianej wartości, nie mogą być kolosalne.

Ograniczeniom nie podlegają:

• Zakaz tortur

• Wolność od niewolnictwa

• Prawo do sądu

• Wolności myśli, sumienia i wyznania

• Zakaz karania bez podstawy prawnej.

Nullum crimen sine lege.

Nullum poena sine lege.

TRZY GENERACJE PRAW CZŁOWIEKA:

1. Wolności i prawa polityczne i obywatelskie + podstawowe

2. Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (2. poł. XIX w.)

3. Prawa skodyfikowane w latach 60.-70., jako odpowiedź na „nowe czasy”, np. prawo do samostanowienia narodów, zapisane w art. 2 MPPOiP.

Prawa I i II generacji mają charakter indywidualny, prawa III generacji cechuje ich grupowy charakter.

WY 3 (20.10.2009)

Podział praw człowieka:

• Indywidualne

• Zbiorowe - prawo do samostanowienia narodów

Skróty:

MPPOiP - Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

MPPESiK - Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych

EKPCz - Europejska Konwencja Praw Człowieka

ETPCz - Europejski Trybunał Praw Człowieka

KPP - Karta Praw Podstawowych (2000)

DEMOKRACJA: powinna być ograniczona, bo tylko taka stwarza nadzieję na to, że prawa człowieka będą respektowane.

• Istnieje zbiór praw i wolności,

• Jest przyjętą zasadą konstytucyjną.

Dla skutecznej ochrony PCz ważne jest nie tylko pisane prawo, nie tylko istnienie odpowiednich instytucji stojących na straży ich przestrzegania, ale także istnienie odpowiednich PROCEDUR.

Maj 1993 r. - uznania jurysdykcji ETPCz przez Polskę:

• Postępowanie przed Trybunałem musi dot. jedynie tych naruszeń, które miały miejsce po tej dacie;

• Jeżeli naruszenie miało miejsce przed tą datą, ale jego skutki są nadal odczuwalne, to Trybunał jest właściwy do rozpatrzenia skargi na takie naruszenie.

Dwie koncepcje wolności:

• Wolność przez państwo - Hobbes - Europa

• Wolność od państwa - Locke - Ameryka

FUNKCJE PCz:

• Ochronna - chronią jednostkę przed nadużyciami ze strony władzy państwowej

• Programowa - tworzą pewne ramy działania

• Dyskusyjne jest uznanie funkcji ochronnej w odniesieniu do relacji między jednostkami.

Organizacja państwa - warunki konieczne dla poszanowania PCz:

• Podział władzy - trójpodział z naciskiem na władzę ustawodawczą i dualizm władzy wykonawczej,

• Niezależność sądów - bezstronność, niezawisłość i niezależność sędziów,

• Istnienie sądownictwa konstytucyjnego - ochrona konstytucyjna PCz.

KONCEPCJE PRAW CZŁOWIEKA

Prawa człowieka to normy regulujące najbardziej fundamentalne uprawnienia jednostki, tworzące sferę jej autonomii w relacjach z władzą publiczną.

Co jest źródłem tych uprawnień?

• Istota boska

• Prawo natury

• Godność człowieka

Różne tradycje: tradycja liberalna (J. Locke), chrześcijańska myśl społeczna (encykliki papieskie). W tradycji judeochrześcijańskiej wyróżniono dwa poziomy norm: prawo stanowione przez władcę oraz prawo boskie, którego odbiciem jest prawo naturalne, mające w stosunku do prawa stanowionego pozycję nadrzędną.

W wielu nurtach myśli europejskiej pojawiła się idea szczególnych, naturalnych uprawnień, których nawet władca absolutny nie może naruszyć. Ius resistendi - prawo do oporu.

Praktyka prawa zawierała elementy przywilejów:

• Magna Charta Libertatum (1215) - art. 39 mówił o tym, że nie można nikogo ukarać bez wcześniejszego osądzenia.

• Habeas Corpus Act (1679)

• Artykuły Henrykowskie, Przywilej Jedliński

Tendencja nadawania przywilejów jest szczególnie charakterystyczna dla prawa precedensowego tam, gdzie istniało przekonanie o przyrodzonych prawach człowieka, np. Wielka Brytania, Holandia.

STAROŻYTNOŚĆ

• Kodeks Hammurabiego - ochrona słabych przed silnymi, ale bardzo restrykcyjna: prawo zemsty i talionu. Zakładał zrównanie szkody materialnej z karą cielesną (np. odcięcie ręki za kradzież).

• Artystoteles - propagator niewolnictwa. Ludzie z natury nie są równi. Tak samo z natury jest się niewolnikiem.

• Prawo ius gentium - prawo wspólne dla wszystkich ludzi, uzasadnione poczuciem prawa natury, rozsądku i słuszności.

• Cyceron - prawo natury to podstawa elementarnych związków i wspólnot w społeczeństwie. Państwo to wyraz solidarnego działania wspólnoty dla ochrony praw jednostek. Dla państwa podstawowa jest idea sprawiedliwości, jako fundament jego rozwoju. Ale to nie oznacza zrównania materialnego jednostek, bo nierówności stabilizują sytuację społeczną.

ŚREDNIOWIECZE

• Św. Augustyn (IV-V w.) - De Civitate Dei. Nie czynił rozróżnienia między filozofią i teologią. Wiedza prowadzi do Boga. Uzasadniał bieg historii walką między Państwem Bożym i Państwem Ziemskim. Już on odrzucał podział na wolnych i niewolników. Niewolnictwo to domena Szatana, prowadzi do moralnej i intelektualnej degradacji człowieka. Wolność i praca człowieka wolnego, służą rozwojowi osobowości i kreacji nowych wartości. Bóg człowieka stworzył wolnym. Stan niewoli właściwy jest grzesznikowi. Hierarchizacja praw: 1. prawo Boskie (lex Aeterna), 2. prawo naturalne (lex Naturalis), 3. prawo doczesne (lex temporalis). Prawo doczesne musi być zgodne z Boskim, inaczej nie stosuje się. Prawo naturalne jest wspólne dla wszystkich narodów (wzorce: ius gentium, nakazy moralne Starego Testamentu). Zwolennik wspólnoty dóbr i idei równości.

• Św. Tomasz (XIII w.) - Suma Theologica. Wizja hierarchii i harmonii świata, pozostającego w jedności ze sferami duchowymi i Bogiem. Wszechświat to wielka piramida. Materia jest bierna, kształtowana przez ideę. Występuje zatem konieczność istnienia istoty świata - jest nią Bóg. Św. Tomasz przyjął podział prawa zaproponowany przez św. Augustyna, z tym że prawo doczesne określił jako prawo ludzkie (lex Humana, czyli prawo ustanowione przez ludzi w stosunkach społeczno-państwowych). Dodatkowo wyróżnił także prawo kanoniczne (lex Divina). Człowiek ma zdolność odróżniania dobra od zła. Ius resistendi - prawo obalenia tyrana. Podkreślił indywidualizm człowieka, choć twierdził, że wolnością cieszymy się dzięki łasce Boskiej. Prawo własności jest elementem ius gentium. Praca jest natomiast naturalną potrzebą człowieka i wartością Boską, można zatem mówić wręcz o obowiązku pracy. Obowiązkiem państwa jest organizacja pracy. Powinno ono zagwarantować powszechność pracy i sprawiedliwe wynagrodzenie (takie, które pozwala na oszczędność bez wielkich wyrzeczeń). Organizacja państwa opierać się powinna na trzech elementach: porządek, pokój, sprawiedliwość (ordo, pax, iustitia)

WY 4 (27.10.2009)

WIEK XVI i XVII

Pojawiła się wówczas nowoczesna teoria prawa natury, wykształciła się również ideologia wolności gospodarczej. Swobodę umów zaczęto traktować jako gwarancję wolności człowieka.

• Hugo Grotius (XVI w.) - O prawie wojny i pokoju, O wolności mórz. Przyczynił się do laicyzacji praw człowieka. Uważał, że są one niezależne od dogmatów wyznaniowych. Są zasadami nieprzemijalnymi, fundamentalnymi, ale wynikającymi z natury świata i natury człowieka. Nawet Bóg nie mógłby ich zmienić. Cztery podstawowe i samoistne prawa natury to: 1. obowiązek poszanowania cudzej własności; 2. obowiązek wynagradzania wyrządzonych szkód; 3. obowiązek dotrzymywania umów; 4. obowiązek ponoszenia kary za przewinienia. W odniesieniu do wojen, dzielił je na sprawiedliwe (dopuszczalne w sytuacji zagrożenia praw natury) i niesprawiedliwe. Wojna była jednak dla niego środkiem ostatecznym. Powinna być przy tym prowadzona w sposób humanitarny (tzn. oszczędzić przeciwnika, nie krzywdzić zwłaszcza kobiet i dzieci, minimalizować szkody po stronie przeciwnej). Wskazał przypadki uzasadnionej interwencji humanitarnej. Opowiadał się za niewolnictwem i był przeciwny równouprawnieniu narodów. Niektóre narody są predestynowane do słuchania, a nie rządzenia. Był przeciwnikiem ius resistendi, chociaż uważał, że lud może wypowiedzieć posłuszeństwo władcy, który łamie prawa natury. Zapoczątkował oddzielenie praw naturalnych od prawa Boskiego.

• Samuel Pufendorf (XVII w.) - w jego przemyśleniach pojawiają się zarówno echa myśli Grocjusza, jak i Hobbesa. Wg niego człowiek posiada dwie zasadnicze skłonności: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego. Wywodził z tego, że każdy powinien z jednej strony chronić swoje dobra i majątek, z drugiej strony nikt nie powinien działać na szkodę społeczeństwa. Prawa naturalne są wspólne dla wszystkich narodów i jednostek. To pewien zbiór nakazów, podyktowanych przez rozum. Cztery ważne komponenty: 1. każda jednostka miłuje samą siebie; 2. bez pomocy bliźnich jednostka jest bezbronna; 3. jednostka szuka tej pomocy; 4. w naturze ludzkiej tkwi destruktywna chęć szkodzenia innym. Wobec każdego człowieka istnieją pewne podstawowe nakazy: 1. jednostka ludzka posiada obowiązek i prawo ochrony własnego życia i mienia; 2. nikt nie ma prawa naruszania harmonii życia społecznego. Był autorem nowoczesnej koncepcji powstania państwa: opiera się na umowie społecznej, składającej się z 3 aktów: 1. akt zrzeszenia się jednostek w społeczeństwo; 2. akt nadania społeczeństwo ram konstytucyjnych; 3. akt poddania się przez społeczeństwo władzy suwerena.

• Thomas Hobbes (XVI-XVII w.) - Lewiatan. Uzasadniał konieczność utrzymania absolutnej władzy - obrona egoistycznych jednostek przed nimi samymi. Homo homini lupus est. Stan natury wynikał z pewnych składników osobowościowych człowieka - egoizm, brak rozsądku. Stan natury jest wobec tego idealną postacią anarchii. Siły motoryczne ludzi w stanie natury: 1. niepohamowane pragnienie władzy i bogactw (jest przyczyną walk i sporów), 2. nieustanny strach przed niebezpieczeństwem gwałtownej śmierci. Jednostka skazana jest tylko na siebie i nieustanną walkę. Wywołuje to permanentny stres i frustracje. Stan natury charakteryzuje się: absolutną wolnością - w osiągnięciu czegokolwiek człowiek posługuje się wyłącznie siłą; człowiek korzysta jedynie z uprawnień, nie ma obowiązków i ograniczeń (reguł); silny subiektywizm - każdy jest sam sędzią własnego postępowania, ale i postępowania innych. Do powstania państwa dochodzi w momencie, gdy jednostki dostrzegą bezsens swojego bytowania w takim stresie i nabywają świadomości konieczności zorganizowania się w zbiorowość. Umowa społeczna - zawierana przez każdą jednostkę z każdą inną jednostką. Na jej mocy powierzają one pełnię władzy nad sobą suwerenowi. Nie jest to umowa dwustronna, ale akt zrzeczenia się uprawnień na rzecz władcy. Suweren nie ma żadnych zobowiązań względem jednostek. Państwo jest Lewiatanem. Źródłem prawa jest wola suwerena, który przesądza we wszystkich sprawach. Skodyfikowane prawo suwerena jest powszechnie wiążące, narzucane ludziom z bezwzględnym obowiązkiem jego przestrzegania. Podstawową miarą zachowania jednostek jest wola suwerena. Prawa natury są inkorporowane do prawa stanowionego. Suweren decyduje zatem, czy przysługują one jednostce, czy nie. Alternatywą absolutyzmu jest anarchia. Brak tu stanu pośredniego. Hobbes bywa krytykowany za brak odwołań do rozsądku.

• John Locke (XVII-XVIII w.) - Dwa traktaty o rządzie, List o tolerancji. Jego myśl stoi w opozycji do Hobbesa. Stan natury regulowany jest rozsądkiem jednostek, który podpowiada im postępowanie zgodnie z prawem natury. Wolne bytowanie, w zgodzie z prawem natury, ale bez pytania o pozwolenie, niezależność od innych jednostek. Życie w stanie natury skłania jednostki do poszanowania praw innych (skłania je do tego rozsądek). Wszyscy są równi, bo każdy jest obdarzony takim samym katalogiem praw i wolności. Tolerancja religijna w ujęciu Locke'a oznaczała jednak tolerancyjne traktowanie tylko tych, którzy w coś wierzą. Dla ateistów nie było tolerancji. Prawa naturalne są własnością człowieka. Każdy ma równą władzę zachowania swojej własności (wolności, własności i życia). Po co państwo? Ludzie postanowili wyjść ze stanu natury dla poczucia bezpieczeństwa, bowiem niejasne było, kto wymierza sprawiedliwość. Niewskazane jest by ludzie byli sami sędziami we własnej sprawie. Wymiar sprawiedliwości powinien być zatem domeną państwa. Locke krytykował Hobbesa: nie podobała mu się koncepcja cedowania własnych praw naturalnych na rzecz suwerena. Jednostka się tych praw nie zrzeka, ale wręcz uzyskuje ich lepszą ochronę. Koncepcja umowy społecznej: państwo powstaje etapami: 1. powstanie społeczności - każdy obywatel musi na to wyrazić zgodę; 2. umowa powołująca instytucję państwa - w tym przypadku wystarczy jedynie zgoda większości. Państwo, na mocy umowy społecznej, uzyskuje kompetencję do karania za naruszanie praw naturalnych. Możliwe jest jednak wyznaczenie granicy takich interwencji państwa. Sens przystąpienia jednostek do społeczności i do państwa sprowadza się zatem do gwarancji ochrony praw natury i ich poszanowania. Locke był zwolennikiem zasadniczego rozdzielenia kościoła i państwa.

OŚWIECENIE

Przed Oświeceniem w myśli politycznej dominowała relacja władca - poddany. Myśl oświeceniowa wprowadziła nowy rodzaj relacji: przedstawicielski rząd - obywatel. Pojawiła się też kwestia praw wyborczych: kto je posiada i jakie to są prawa?

Epoka Oświecenia to zmiana sposobu legitymizowania władzy politycznej i narodziny społeczeństwa obywatelskiego. Przemiana poddanych w obywateli wymagała zagwarantowania im praw politycznych, obywatelskich, osobistych. To one tworzą sferę swobody jednostki w stosunku do państwa.

Doktryna konstytucjonalizmu: głosi nadrzędność konstytucji nad całym systemem prawa w państwie. Konstytucja miała zawierać gwarancje ochrony praw obywateli, chronić ich przed arbitralnością władzy. Jest też podstawą mechanizmu sądowej kontroli konstytucyjności.

Koncepcja praw człowieka: są niezbywalne, naturalne i wynikające z natury człowieka i społeczeństwa (człowieczeństwa). Miały one pomagać człowiekowi brać udział w życiu społecznym, ale i realizować się, swoją indywidualność, dążyć do szczęścia. Stają się jednocześnie podstawowym elementem doktryny państwa demokracji przedstawicielskiej.

W tym właśnie czasie powstało sztandarowe dzieło Thomasa Paine'a Prawa człowieka (1791).

Dwie koncepcje praw człowieka (wynikały z różnych doświadczeń historycznych różnych społeczeństw):

• KONCEPCJA FRANCUSKA: opiera się na zapisach Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Wielka Rewolucja Francuska wyznaczyła początki jurydyzacji (w formie deklaracji) praw człowieka. Promowano wartości wolności, równości i braterstwa.

• Odwołanie do uniwersalności praw naturalnych - przysługują każdemu, z faktu bycia człowiekiem, niezależnie od kontekstu politycznego i społecznego.

• Powszechność i niezbywalność praw

• Większa rola państwa w realizacji tych praw - jest to wręcz obowiązkiem państwa. Szczególny akcent kładziony na ochronę słabszych przed głodem i niedostatkiem. Obowiązkiem państwa jest konieczność dbania o dobrobyt obywateli.

• KONCEPCJA AMERYKAŃSKA: wiąże się z walką o niepodległość USA i wkładem w tę walkę ojców założycieli (Washington, Jefferson, Hamilton, Madison) oraz z Kartą Praw (pierwsze 10 poprawek).

• Każdy człowieka ma prawa przyrodzone, gwarantowane konstytucyjnie, nienaruszalne przez władzę

• Prawa te przysługują jednakże tylko obywatelom, na terytorium federacji i są przedmiotem interpretacji ze strony sądów. Sąd Najwyższy jest depozytariuszem interpretacji praw konstytucyjnych (system prawa precedensowego). Występuje „wypracowywanie” pewnych swobód obywatelskich przez grupy społeczne.

• Nieobecna idea państwa, aktywnie działającego na rzecz jednostki, gwarantującego prawa socjalne.

• Od początku każdy obywatel wyposażony jest w prawo skargi do sądu na naruszenie praw konstytucyjnych.

WY 5 (17.11.2009)

WY 6 (24.11.2009)

SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA DO 1945 (c.d.)

SYSTEM LIGI NARODÓW:

1. Prawa wszystkich osób na danym terytorium

2. Prawa wszystkich obywateli

3. Prawa dla obywateli należących do mniejszości narodowych (równość prawna, zakaz dyskryminacji, równe prawo do udziału w życiu publicznym, zakładania instytucji społecznych)

4. Prawa gwarantujące specjalny, autonomiczny charakter obszarom zamieszkanym przez mniejszości narodowe.

System ochrony praw mniejszości Ligi Narodów przyznawał prawa całym grupom (prawa grupowe). Współcześnie mówi się raczej o prawach osób należących do mniejszości narodowych.

Najbardziej nowatorskim elementem westfalskiego systemu ochrony praw mniejszości był system kontroli przestrzegania tych praw. Np. Rada LN była wyposażona w prawo podejmowania pewnych kroków wobec państw, chociaż występował tu wymóg jednomyślności. Dużo skuteczniejsze okazały się: postępowanie petycyjne i orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Mn. Prawo do składania petycji przysługiwało nie tylko członkom mniejszości narodowych, ale i ich organizacjom. Trybunał kontrolował natomiast jakość realizacji traktatu. Wydał 7 opinii doradczych, które okazały się znaczącym wkładem w dyskusję nad prawami mniejszości narodowych.

Do 1945 r. oprócz systemu ochrony ofiar wojny (pomoc humanitarna) oraz systemu wersalskiego, ważne było powstanie Mn Organizacji Pracy (po wojnie jej dorobek został włączony do systemu ONZ). Była to próba stworzenia systemu ochrony mn w odniesieniu do praw II generacji.

Do 1945 r. wprowadzono także pewną ochronę ludności autochtonicznej na obszarach mandatowych i zakaz niewolnictwa.

Do 1945 r. dostrzegalne są pewne tendencje w konceptualizacji i normatywizacji PCz:

• Ochrona PCz jest zwyczajem narodów cywilizowanych, więc jest obowiązkiem aktorów mn

• Umiędzynarodowienie ochrony PCz, pierwsze regulacje bilateralne i multilateralne

• Pierwsze instytucje kontroli przestrzegania PCz

• Początki upodmiotowienia jednostki na arenie mn (skarga indywidualna)

• Pierwsze organizacje mn i międzyrządowe, np. Czerwony Krzyż, MOP

SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA PO 1945

Nastąpił znaczny rozkwit systemów ochrony PCz i to zarówno globalnego (ONZ), jak i pan regionalnych (RE, UE, KBWE/OBWE, Liga Państw Arabskich i inne). Nastąpiła też gwałtowna normatywizacja PCz.

SYSTEM ONZ

Dokumenty przygotowujące powstanie ONZ:

F.D. ROOSEVELT: koncepcja powojennego porządku mn (6.01.1941):

1. wolność od strachu (→ rozbrojenia)

2. wolność od nędzy (→ mn porozumienia gospodarcze)

3. wolność słowa

4. wolność wyznania

Karta Atlantycka (14.08.1941) - prawo wszystkich ludów do wybrania formy rządu, pod którym chcą żyć.

Deklaracja NZ (1.01.1942) - zawierała postulat zwycięstwa nad faszyzmem, co jest niezbędne dla poszanowania życia, wolności i praw człowieka.

Karta NZ (26.06.1945) - powołała do życia Narody Zjednoczone. Podpisana w czasie konferencji w San Francisco. Akt ten uznaje się za początek procesu internacjonalizacji PCz. Był to czas, gdy świat stał wobec poważnych problemów: rasizm, apartheid, totalitaryzmy, zimna wojna, kolonializm.

Statut ONZ - wpisana jest w niego zasada, że mn ochrona PCz jest jednym z podstawowych warunków utrzymania pokoju na świecie.

ORGANY ONZ:

• Zgromadzenie Ogólne ONZ

• Rada Gospodarczo-Społeczna (dostała zalecenie utworzenia Komisji Praw Człowieka)

• Komisja Praw Człowieka (miała za zadanie opracować tekst Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, obecnie zastąpiona przez Radę Praw Człowieka)

• Rada Powiernicza

• Rada Bezpieczeństwa

• Sekretariat Generalny

MIĘDZYNARODOWA KARTA PRAW CZŁOWIEKA (elementy składowe):

1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - przyjęta 10.12.1948 r. w Paryżu, ma charakter „soft law”, gdyż nie podlega ratyfikacji;

2. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych - przyjęty 16.12.1966 w Nowym Jorku, wszedł w życie w 1976, a w Polsce zaczął obowiązywać w 1977

3. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych - j.w.

PDPC jest tu jakby „konstytucją PCz”.

Skutki uchwalenia PDPC:

• W miarę upływu czasu PCz zajmowały coraz więcej miejsca w działalności organizacji międzynarodowych

• Stworzono systemy powszechny i regionalne ochrony PCz

• PCz weszły do konstytucji wielu państw i to najczęściej jako jedne z pierwszych rozdziałów

• Rozpoczął się proces rozwoju i konsolidacji (umowy, rezolucje, konwencje, deklaracje)

• Można obecnie mówić już wręcz o obowiązku ochrony PCz.

KOMISJA PRAW CZŁOWIEKA - utworzona w 1946 r. (nie mylić z Komitetem Praw Człowieka!). Prowadziła prace nad tekstem PDPC w latach 1947-48. Państwa przesyłały w tym czasie swoje komentarze i poprawki do komitetu redakcyjnego deklaracji. Tekst był gotowy w grudniu 1948 r. W sumie komitet poświęcił deklaracji aż 86 posiedzeń i 1400 głosowań. Deklaracja uchwalona została 48 głosami. Od głosu wstrzymało się 8 państw: 6 państw socjalistycznych, w tym Polska, uznało że deklaracja w sposób niedostateczny ujmuje prawa ekonomiczne i socjalne, a także brak jest konkretnych sposobów urzeczywistnienia tych praw. RPA wstrzymała się ze względu na podobną kwestię praw ekonomicznych, a także nie akceptując zapisu o prawie wszystkich do rządzenia. Arabia Saudyjska uznała, że postanowienia deklaracji są niezgodne z naukami islamu. Wśród autorów deklaracji wymienia się: Eleanor Roosevelt (przewodnicząca, USA), Peng-chun Chang (vice, Chiny), Charles Malik (sprawozdawca, Liban), Rene Cassin (Francja), John Peters Humphrey (Dyrektor Wydziału Praw Człowieka z Sekretariacie ONZ, Kanada).

PDPC składa się ze wstępu i 30 artykułów.

• Art. 1-3 - odwołanie do dorobku rewolucji francuskiej i walki o niepodległość USA, francuskiej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z XVIII w.

• Art. 1 wszyscy są wolni i równi w godności i prawach

• Art. 2 każdy jest uprawniony do korzystania z wolności (zakaz dyskryminacji)

• Art. 3 każdy ma prawo do życia, bezpieczeństwa i wolności swojej osoby.

• Art. 4-21 - poświęcone są prawom obywatelskim i politycznym. Obywatelskie: zakaz niewolnictwa i tortur, prawo do sądu, prawo do posiadania osobowości prawnej, do zawierania małżeństw, własności, wolność myśli, wyznania, sumienia, słowa. Polityczne: prawo posiadania obywatelstwa, stowarzyszania się, uczestniczenia w rządzeniu, prawa wyborcze.

• Art. 22-27 - prawa II generacji, np. prawo do pracy, urlopu, ubezpieczenia społecznego, nauki.

• Art. 29 - obowiązki jednostki wobec społeczeństwa.

• Art. 30 - zakaz korzystania z praw i wolności w sposób sprzeczny z duchem deklaracji (nadużywanie praw).

W deklaracji zawarta jest indywidualistyczna koncepcja praw człowieka. Występuje tu także równorzędne traktowanie praw różnych generacji. Nie ma tu preferowania jednych praw kosztem innych.

Podejmowano próby nadania Deklaracji charakteru wiążącego, gdyż jako rezolucja nie mogła być uznawana za „twarde prawo”. Pojawiły się trzy stanowiska wobec mocy wiążącej Deklaracji:

1. Deklaracja jest autentyczną interpretacją Karty NZ, więc ma moc wiążącą;

2. postanowienia Deklaracji są uwzględnione w szeregu umów mn, więc pośrednio, poprzez ich wiążący charakter, ona też staje się wiążąca;

3. sama w sobie nie jest wiążąca, ale poprzez powszechne wprowadzenie jej postanowień do konstytucji i licznych aktów mn staje się prawem zwyczajowym, które jest wiążące.

Ponadto należy brać pod uwagę cały czas jej nieprzerwanego obowiązywania - obecnie to już 60 lat - nie może być więc błahym dokumentem.

Dla funkcjonowania systemu ONZ ważna jest „TRIADA”: prawo - instytucja - procedura.

Podstawa prawna: kluczowe są konwencje ONZ, zwane niekiedy „grudniowymi”, z racji tego, że często są przyjmowane w grudniu, gdy kończy się sesja ZO. Wypracowywane są w łonie organizacji. Dają ONZ możliwość decydowania o kierunkach zmian w systemie konwencji.

Oprócz konwencji powstaje także szereg innych dokumentów, opracowywanych pod auspicjami ONZ. Uchwalane są przez państwa, które mają w tym względzie znacznie większą swobodę.

Procedury:

1. procedury badania praktyki realizacji umów przez państwa-strony (głównie ochrona traktatowa):

1. procedura sprawozdawcza (państwa sporządzają sprawozdania, wstępne lub okresowe; sprawozdania wstępne zawierają ogólne informacje na temat stanu prawnego i faktycznego w momencie związania państwa umową),

2. procedura inicjowana złożeniem skargi (skargi mają charakter zarówno indywidualny, jak i państwowy),

3. procedura badań na miejscu (przewidziana tylko w konwencji przeciw torturom).

2. procedury kontroli politycznej:

1. procedury stałe

1. publiczna (rezolucja ECOSOC nr 1235) - odbywa się generalna debata w Radzie nad sytuacjami poważnych i powtarzających się naruszeń PCz ze strony państwa.

2. Poufna (rezolucja ECOSOC nr 1503) - przyczyną wszczęcia procedury jest zawiadomienie o poważnych i powtarzających się naruszeniach PCz i podstawowych wolności. Zawiadomienie do Komisji PCz może przesłać zarówno jednostka, czy grupa będąca ofiarą takich naruszeń, jak i osoby będące świadkami takich naruszeń, organizacje pozarządowe i wszelkie inne podmioty posiadające świadectwo zaistnienia takich naruszeń - przy czym nie muszą być w żaden sposób związane z oskarżanym państwem. Procedura ta nie wymaga żadnej zgody państwa na kontrolę. Etap 1. jest etapem przygotowawczym. Etap 2. to etap zasadniczy, czyli właściwa debata. Może się przekształcić w publiczną (generalną) i zakończyć wydaniem rezolucji potępiającej skarżone państwo.

2. Procedury specjalne:

1. Badanie sytuacji poszanowania PCz przez niezależnego eksperta

2. Badania tematyczne (analiza konkretnego aspektu ochrony PCz)

3. Procedura doradcza (grupa ekspertów, wysłana na teren danego państwa ma za zadanie wspomaganie procesów stabilizujących poszanowanie PCz, nawet pomoc w przygotowaniu odpowiedniego ustawodawstwa).

WY 7 (1.12.2009)

Podstawowa dla ochrony PCz w ramach systemu ONZ jest oczywiście ochrona traktatowa (widoczna tu jest „triada”):

1. Podstawa prawna: Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1966) - konwencja szczegółowa

1. Organ: Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej - złożony z 18 ekspertów, wybierani przez państwa, ale wykonujący obowiązki we własnym imieniu. Wybierani wg klucza reprezentacji geograficznej, cywilizacyjnej, różnych systemów prawnych. Kadencja 4 lata.

2. Procedury:

1. Sprawozdawcza - Komitet rozpatruje okresowe sprawozdania państw o stosowanych przez nie środkach służących urzeczywistnianiu postanowień Konwencji;

2. Skargowa - inicjowana skargą indywidualną lub państwową do Komitetu.

2. Podstawa prawna: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)

1. Organ: Komitet Praw Człowieka w Genewie (nie to samo, co Komisja!) - złożony z 18 niezależnych ekspertów wybranych na 4 lata. Zbiera się 3 razy w roku na sesje ok. 3-tygodniowe.

2. Procedury:

1. Sprawozdawcza - sprawozdania składane co 5 lat, rozpatrywane są w trybie jawnym,

2. Skargowa - skarga indywidualna (na mocy Pierwszego Protokołu Fakultatywnego, po wyczerpaniu krajowej ścieżki prawnej) oraz międzypaństwowa (jak dotąd nie wykorzystana). Należałoby może raczej mówić o zawiadomieniach do Komitetu, gdyż nie jest on organem sądowym.

3. Podstawa prawna: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966)

1. Organ: Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych

2. Procedury:

1. Sprawozdawcza - sprawozdania co 5 lat

2. Skargowa - wprowadzona protokołem fakultatywnym

4. Podstawa prawna: Międzynarodowa Konwencja ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (1979, w Polsce od 1982)

1. Organ: Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet

10

---