Wiedza o kulturze
Prowadząca: dr Jolanta Pasterska
Forma zaliczenia: Ustny egzamin
Pojęcie kultury, terminologia
Termin kultury rozumiemy w 3 aspektach:
- antropologicznym - wytwory człowieka, które wchodzą w skład dorobku ludzkości
- artystycznym - stan artystycznej działalności i aktywności człowieka, który obejmuje teatr, muzykę itp.
- normatywnym - zbiór norm i zwyczajów określających sposób zachowania.
Kultura (łac. cultus) - uprawa, hodowla
Kultura daje nam możliwość poznania przyszłości i przeszłości. Jest to wszystko to, czego uczymy się przez całe życie. Kultura jest cechą społeczeństwa, a nie jednostki.
Kultura - ogół duchowego i materialnego dorobku, wytworzonego w procesie rozwoju historycznego danego społeczeństwa, wzbogacany i przekazywany z pokolenia na pokolenie.
Cywilizacja i kultura to zjawiska nierozłączne.
Paidea - związana z formowaniem się człowieka, wcielająca w życie kalokagatia. Kształcenie i wychowywanie dzieci .
Rzymska urbanistas,
chrześcijańska sanctitas - rola człowieka w kulturze jest znikoma, stwórcą wszystkiego jest Bóg ,
renesansowa humanitas - stwórcą wszystkiego jest człowiek
Najstarsze przejawy kultury pisanej sięgają V w. p.n.e.
Sofiści (V w.p.n.e) wprowadzili pojęcia physei (wszystko to, co było ustanowione przez Bogów) oraz thesei (przez ludzi). Wśród sofistów naczelne miejsce zajmuje Protagoras. Sofiści uważali, że wszystko to co jest obowiązkowe jest wynikiem umowy. Takie stwierdzenie znajdujemy w dziełach Pindara. Od czasów starożytnej Grecji - konwencja jest bardzo ważna i ważniejsza od natury.
W sztuce dominowały: naśladownictwo, iluzja, oczyszczenie.
W Rzymie za życia Cycerona użyto słowa cultura-animi - uprawa duszy.
Wiek XVIII i XIX był odniesieniem do starożytności.
Niemiecki filozof Pufendorf bazując na Cyceronie prowadził badania nad kształtowaniem się moralności. Wprowadził rozróżnienie kultury od nauki. Gerard Herder zaprzeczał badaniom Pufendorfa, traktował kulturę i naukę jako jedno, bo człowiek przystosował się do środowiska. Herder używał tych terminów systematycznie. Dostrzegł rolę języka.
Immanuel Kant podjął polemikę ze średniowiecznym rozumieniem terminu kultura. Zapoczątkował pogląd, że istnieje gdzieś świat materialnej rzeczywistości, uzależnionej od Boga. Przydawał większą rolę językowi. Kładł duży nacisk na rozumowe poznanie świata.
Sposób rozumowania istoty rozumnej wywodził się z informacji nt. poznanego świata.
W wieku XIX Gustaw Klemm uważał, że kultura obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego. Nie wyróżnił on cech kultury.
Edward Taylor w pracy „prymitywne cywilizacje” stworzył bardzo pojemną definicję kultury. Wprowadził pojęcie cywilizacji. Uważał, że kultura i cywilizacja to to samo, obejmujące wszystkie dziedziny życia.
XX w. - Ralf Linton w „Kulturowych podstawach osobowości” stwierdził, że kultura jest konfiguracją nabytych wyznaczonych zachowań, ich rezultatów, których elementy są przekazywane na następne pokolenia. Antonina Kłoskowska stwierdza, że kultura jest integrowaną całością zachowań ludzi wg. Przyjętych wzorów, wyuczonych i przyswojonych w trakcie interakcji oraz zawierającą wytwory takich zachowań.
Pierwsze definicje oparte są na:
- wyliczaniu składników kultury
- konieczności jej nauki
- podkreśleniu jej społecznego rodowodu
- podkreśleniu, że dana kultura jest czymś obowiązującym w danej społeczności.
Stopniowo tworzono coraz bardziej wyrafinowane definicje. Poszerzał się zakres dziedzin. Podkreślano, że kultura jest czymś obowiązkowym w życiu człowieka.
Rozróżnienie kultury
- szerokie - antropologiczne=wszystkie dziedziny ludzkiego życia
- wąskie - symboliczne
Kiedyś mówiło się o kulturze i jej rodzaju, np. medyczna, rolna.
W ujęciu wąskim podkreśla się sferę symbolicznego komunikowania np. przez mowę, TV, radio. Zgodnie z tym kulturą są zachowania.
Kultura w ujęciu atrybutywnym:
- jest traktowana jako zasadnicza cecha gatunku ludzkiego. Mówi się o niej w l.poj.
Kultura w ujęciu dystrybutywnym:
- l.mnoga z uwagi na różnorodność kultur np.:
narodowe: polska, niemiecka, rosyjska.
Etniczne: podhalańska, kaszubska,
Językowe: indochińska
Religijne: chrześcijańska, buddyjska, islamska.
Kultura w ujęciu naukowym:
- dążenie do relatywizmu i dystansu. Abstrakcyjność oraz wielozakresowość w powiązaniu z innymi dziedzinami życia
Kultura w ujęcie potocznym:
Brak dystansu, ujmowanie innych kultur jako „niekulturalnych”
Łączenie kultury z instytucjami
Łączenie kultury z miejskością
Cechy kultury:
- jest pojęciem abstrakcyjnym
- składa się z wzorów zachowań
- nie jest naturą
- posiada zdolność oderwania się od twórcy
- jest nabywana od innych ludzi
- opiera się na społecznym dziedziczeniu
- jest sferą otaczającą człowieka
- obowiązuje w danej zbiorowości
- posiada zdolność trwania w czasie.
Podstawy pojmowania kultury
Wzory kultury (trzy podstawowe)
Różnokulturowość jest zauważona przez badaczy stosunkowo późno. Czystość rasy stała się impulsem do badań.
Sposób asymilowania różnych ras - dzieci przebywając w środowisku przejmują jego cechy. Wpływa ono na sposób zachowania.
Kultur jest nieskończenie wiele. Pojawia się wiele relacji wymiennych - przenikanie zwyczajów czyli konfiguracja kulturowa.
Przy badaniu kultury nie możemy wyodrębnić jednego zwyczaju - musimy analizować to całościowo.
Ruth Benedict opracowała pojęcie wzoru, normy i dyrektywy. Dokonała ona analizy i wyodrębniła 3 wzory kultury. Odkryła ona w USA kultury pierwotne, nieskażone innymi wpływami. Badała Indian Weblo. Benedict jest zaliczana do grupy konfiguracjonistów.
Kultura - jest zintegrowaną całością, która stanowi pewną konfigurację wzorów kultury.
Wzór kultury - dominujący w określonej zbiorowości element, umożliwiający określoną integrację w obrębie danej grupy ludzkiej.
Normy kultury - wyznaczniki postępowania jednostek w obrębie danego społeczeństwa. Odnoszą się do ogółu przyjętych wartości kulturowych, których przestrzeganie zmierza do realizacji najważniejszej dla danej grupy wartości kulturowej.
Dyrektywy - postulaty o charakterze praktycznym. Drugorzędny czynnik kultury, który ma dopomóc w racjonalizacji celu, jaki obrała sobie dana grupa społeczna.
Kultura w pojęciu konfiguracjonistów - wewnętrznie powiązana i zhierarchizowana całość. Istnieje nadrzędna wartość kulturowa, czyli światopogląd, przyjęty przez wszystkich członków społeczności, wokół których kształtują się jakieś pomniejsze wartości.
Wg Benedict badania antropologiczne są możliwe na podstawie kultury symbolicznej, na podstawie której można uchwycić światopogląd danej społeczności. Główna myśl Benedict sprowadza się do indiańskiego motta.
3 typy kultury:
- apolińska (Indianie Zumi)
Większość ich zamieszkuje wioskę w stanie Nowy Meksyk. Żyją tam od wieków, nie wyjeżdżają, nie przyjeżdża do nich nikt. Społeczność rolnicza (uprawa kukurydzy, bawełny). Nastawiona pokojowo do wszystkich. Jedyny zryw to powstanie przeciw Hiszpanom (1680). Kobiety ubierały się w legginsy i tuniki, także obszerne płaszcze. W dzisiejszym wieku zostali poddani asymilacji, wioski te są dziś miejscem wycieczek.
Wielką wagę przywiązuje się do autorytetu osobistego. Nie może być indywidualności, która dominowałaby nad społecznością. Człowiek, który wywyższa się jest traktowany pogardliwie. Ideałem jest człowiek dostojny, uprzejmy, nie narażający się sąsiadom. Pożądany człowiek unika zaszczytów, nie szuka i nie zabiega o nie. W tym środowisku jedynie kapłani (zawsze życzą dobrze) i wojownik ma narzuconą swoją pozycję w społeczeństwie. Kwestia przywództwa w rodzinie: liczy się matka, ojciec rytualnie. Ojciec nie ma prawa karać swoich dzieci. Tylko rodzina matki się liczyła. Małżeństwo łączy się z prawem własności i polega na wymianie gospodarczej.
Kradzieże w tej kulturze zdarzały się bardzo rzadko. Ekonomiczne względy nie są ważne. Bogaci mają ogrody, stada owiec itp. - czyli to co dała natura. Nie postrzegają życia, jako wyścig ze śmiercią. Śmierć ich zdaniem nie jest zaprzeczeniem życia, tylko jego kontynuacją. Zumi nie uległo 100% asymilacji.
Cechy kultury apolińskiej:
- rytualizm
- wstrzemięźliwość
- brak agresji
- posiadają kapłanów a nie szamanów
- brak indywidualizmu i konkurencji
- rządzi matka
- dionizyjski - Indianie Kwakiutlowie
Plemię to dominowało z czerpania z natury. Inne nastawienie do życia niż Zumi. W związku z tymi bogactwami następowała rywalizacja o prestiż. Najbardziej bogaci organizowali uczty, na których odbywała się wymiana dóbr. Narodził się inny typ osobowości - agresywnej a przy tym niesłychanie wrażliwej. Plemię to było pozerskie i aroganckie. Dominowała rywalizacja, także o miejsce w hierarchii społecznej. Najwyżej stał szaman (czarownik), niżej wódz wioski, poniżej wojownicy, dalej kobiety, dzieci i starcy. Modlili się o wizje, nadużywali środków odurzających, poddawali się cierpieniom. Ten, kto w wizji zobaczył wodnego węża, zostawał szamanem (musiał wymordować swoich krewnych), kto zaś czarną kobietę, musiał zostać transwestytą. Kto zaś wypluł kamień, także zostawał szamanem. Społeczeństwo hierarchiczne, wysoko ceniono praktyki duchowe, praktyki religijne niezwykle gwałtownie. Osobą do naśladowania był wojownik, przywódca. Pożądane cechy: agresja, siła. Własność była pojmowana dwojako:
- rodzinna (ziemia, ogrody, żony itp.)
- jednostkowa (pieśni, rytuały, nuty, dobra rodowe)
Totemy mogły być przekazywane synowi - jedynie pierworodnemu.
- mieszany - Indianie Dobu -
Kultura ubóstwa i głodu. Żyli w mniejszych grupach lokalnych. Dominował matriarchat (dominacja matki). Wśród tych Indian dominuje poczucie zagrożenia (bezpiecznie jedynie tam, gdzie mieszkają). Wybranki porywali z innego plemienia. Najbardziej bogate życie seksualne. Podstawowe cechy osobowości: zazdrość, podejrzliwość. Prawo pięści. Wrogość i podejrzliwość w obrębie wspólnoty. Środki odurzające, magia zaś tylko po to, aby komuś zaszkodzić.
Wzór - określa ich jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za ważne dla niej samej i dla grupy do której należy, aby zachować się zgodnie z jej oczekiwaniami i nie popaść w konflikt z innymi członkami grupy. Mniej lub bardziej ustalony sposób myślenia w danej zbiorowości.
Wzór kultury rozważamy dwojako:
- znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych
- jako mniej lub bardziej ustalony dla danej zbiorowości sposób myślenia i zachowania
Możemy je rozpatrywać w dwóch aspektach:
- normatywnym
- behawioralnym - wedle realizacji tej mamy w konkretnym zachowaniu członków danej zbiorowości.
Uczestnictwo w kulturze:
- wyjaśnienie terminologiczne
Wszyscy w kulturze istniejemy, mamy w niej udział. Bycie w kulturze to posiadanie wewnętrznych predyspozycji do rozumienia wzorów kultury i wynikających z nich zachowań ludzi, jak też rozumienie wytworów kultury, które warunkują kontakt jednostki z otoczeniem.
Aktywność kulturowa - świadome podejmowanie decyzji związanych z samorozwojem dotyczącym kultury.
Recepcja kultury - przyjmowanie treści kultury. Przyswajanie dotyczące ich poznawania, zrozumienia i interpretacji
Kontakty kulturowe - każde behawioralne spotkanie człowieka z innym człowiekiem oraz wytworem lub instytucją kultury, a także treściami zawartymi w środkach masowego przekazu
Uczestnictwo w kulturze - wszelki kontakt człowieka z wytworami kultury oraz zachowaniami kulturowymi, a tym samym bezpośredni lub pośredni kontakt z innymi ludźmi
Kontakt kulturowy - używanie wytworów kultury. Przyswajanie, przetwarzanie i odtwarzanie tkwiących w nim wartości. Podleganie tkwiącym w kulturze wzorom oraz tworzenie nowych jej wytworów i wartości
Uczestnictwo w kulturze - kultura dotyczy każdego człowieka. Kreuje (stwarza) człowieka. Jest splotem ekspresji, percepcji i przeobrażeń kultury. Trudno rozróżnić role czynne i bierne. Zawiera połączenie elementów intelektualnych i emocjonalnych. Jest efektem procesu wychowania i kształcenia. Rozwój uczestnictwa następuje stopniowo, ze względu na pokonywanie trudności intelektualnych. Jest interakcją społeczną. Może być to interakcja pośrednia i bezpośrednia. Wpływa na sposób interpretacji świata i otoczenia. Przebiega w różnych układach kultury.
- Układy kultury
Opracowane na podstawie badań Antoniny Kłoskowskiej. Wyodrębniła ona 4 układy kultury:
- pierwotny
- instytucjonalny
- układ środków masowego przekazu
- zamiejscowy
Pierwotny - najstarszy, człowiek wchodzi w kontakty kulturalne z innymi. Oparty jest na pierwotnych formach kontaktu człowieka z człowiekiem, na bezpośrednich relacjach i dobrej znajomości kodu kulturowego. Związany z mową, z rozmową a także bezpośrednią komunikacją niewerbalną, np. uliczni grajkowie.
Instytucjonalny - dotyczy kontaktu z instytucjami kultury. Powstał później niż pierwotny. Powstał w wyniku przekształcenia pierwotnego (np. muzea publiczne). Związany z tworzeniem instytucji kultury przez państwo lub duchowieństwo. Przejście od życia wspólnotowego do życia w społeczeństwie. Cechy: charakter formalny (nadawca i odbiorca występują w konkretnych rolach), nieprzechodniość ról nadawcy i odbiorcy, stałość i profesjonalizm ról, przechodniość i incydentalność roli odbiorcy. Przejawiają pozytywne aspekty: poziom artystyczny i profesjonalizm działania.
Układ środków masowego przekazu - powstał w wyniku oddziaływania na odległość. Narastał stopniowo od wynalezienia druku. Charakteryzuje najpełniej XX wiek. Jednostronne epatowanie treściami. Zakłada silne zinstytucjonalizowanie i scentralizowanie przekazu. Cechy: pośredniość kontaktu, powstaje na skutek ograniczonej reakcji zwrotnej, przeznaczony jest do spontanicznego (powierzchownego) przekazu.
Układ zamiejscowy - wszelkie kontakty z wytworami kultury poza terytorialnymi miejscami zamieszkania i pracy.
Kulturę możemy rozpatrywać w trzech płaszczyznach
Zróżnicowanie kulturowe - style życia
Współczesny model mężczyzny i kobiety
Podkultury, subkultury
Poziomy kultury
Ocena i porównywanie kultur (świat slangu, kultura japońska, amerykańska)
- porównywanie kultur, definicje
Ryszard Kapuściński twierdził, że świat jest wielką wieżą Babel, w której Bóg pomieszał nie tylko języki, ale też kulturę. Nasza kultura daje wiele impulsów dla kultur wielu narodów, jest ostoją wartości moralnych. Stanowisko to jest ważne dla podtrzymania świadomości międzynarodowej, ale może także prowadzić do wielu skrajnych wypatrzeń.
W wielokulturowym świecie powszechne jest porównywanie i ocenianie kultur. Jest to uwarunkowane pierwotnie i naturalnie.
Ocenianie - jest rozumiane jako swoisty mechanizm selekcyjny, jako ogólne zaakceptowanie, dystans lub odrzucenie ocenianego obiektu. Wyraża się ono zarówno w ocenach oceniających, jak i w emocjach. W każdym jednak przypadku taka ocena jest niejasna, jest nieumotywowana naukowo, posługujemy się subiektywnym wrażeniem, jakie inność w nas wywołuje. Ocena jest wynikiem spotkania czy kontaktu z innym. W ocenie kierują nami interesy, własne emocje. W skutek przyjęcia takich „emocyjnych” założeń ocenianie nie może być wiarygodne ani sprawdzalne. Kryteria, które staramy się ustalić nie mają wagi absolutu. Najczęściej, będzie to kryterium własnego „widzi mi się”. Kierujemy się opiniami „swoich”, którzy kształtują wyraźną opozycję do obcych. Pomimo, iż ocenianie jest aktem jednostkowym, to jest uwarunkowane społecznie, ponieważ ocenianiu najczęściej towarzyszy wiele tzw. przesądów.
Walter Lippman w 1922r. opracował zasady powstawania przesądów.
Stereotyp - ma istotny wpływ na ocenianie. Pewien schemat przedstawiania sobie różnych osób, rzeczy, zjawisk. Źródłem powstawania stereotypów jest ogólnoludzka tendencja do czynienia uogólnień. Płyną one z niechęci do rewidowania raz ustalonego schematu. Cechą stereotypów jest to, że przyjmowane są one od otoczenia, albo przyswajane z treści kultury masowej. Bez wcześniejszej warstwy poznawczej wydajemy o czymś sąd.
Autostereotypy - są to wyobrażenia o własnej grupie, o własnym narodzie, przyjmowane na ogół bezrefleksyjnie, bez sprawdzenia ich własności poznawczej. Najczęściej są pozytywne i wyrażają dobre mniemanie o własnym państwie, rodzinie czy grupie społecznej.
Są to zjawiska, które zmierzają do ukształtowania się pojęcia ETNOCENTRYZMU
- etnocentryzm i relatywizm kulturowy
Pojęcie to sformułował William Summer.
Etnocentryzm - Zespół przekonań, na mocy których własna grupa społeczna jest uznana za centrum wszystkiego, a także miarę i skalę innych grup społecznych. Łączy się z nim postulat współdziałania ze swoimi, a także pragnienie pozostania w wybranej przez siebie grupie społecznej, gotowość walki w obronie swojej kultury. Nie jest to zjawisko jednorodne.
Rozciąga się on w skali od etnocentryzmu umiarkowanego, który charakteryzuje się swoistym narcyzmem - afirmacją wobec własnej grupy i jej kultury, bez jakiejś deprecjacji wobec innych kultur.
Etnocentryzm agresywny (skrajny), w którym wyraźnie obecna jest ideologia propagująca hegemonię własnych wartości i nietolerancję wobec innych. Tutaj będzie miało także zjawisko ksenofobii.
Etnocentryzm wypływa z:
enkulturacji i niemożności oderwania się od wzorów nabytych.
sztywność z wartości wychowania, które później trudno poddać reemisji
Zaburzeń równowagi w osobowości, w skutek represyjnego wychowania.
Dążenie do pozytywnej samooceny.
Odrębność między naszymi a innymi
Antagonistyczne podejście do innych grup
Rywalizacja o możliwość ekspansji systemów kulturowych
Sprzeczność interesów i rywalizacji o zasoby, np. gospodarcze
Etnocentryzm może być przytłumiony, lub tez (zwłaszcza współcześnie) przybierać formę bardziej wyrafinowaną, polityczną.
Etnocentryzm może być:
W rodzinie
W kategoriach płci
W kategoriach wieku
W warstwach, klasach społecznych, zawodach
Wobec etnocentryzmu rodzi się potrzeba walki z nim. Tutaj rodzi się pojęcie poprawności politycznej.
Poprawność polityczna - termin narodził się w USA. Reakcja na segregację rasową. Zjawisko to będzie bazowało na zakłamaniu. Dotyczy to nie tylko rasy, ale także wszelkiego rodzaju grup etnicznych.
Edukacja ku wielokulturowości - boimy się rzeczy, której nie znamy. Polega ona na przybliżeniu wartości innych kultur.
Antyantyetnocentryzm - koncepcja opracowana przez Richarda Rorthy'ego. Zaleca ona zachowanie własnej odrębności i tożsamości wynikającej z takiego a nie innego zamieszkania ludzi, a w związku z tym uznanie za oczywiste obecność różnic kulturowych, któremu będzie towarzyszyło przekonanie o prawie do ich istnienia.
Relatywizm kulturowy - koncepcja będąca syntezą zakorzenionych głęboko w socjologii, antropologii. suma propozycji różnych badaczy. Oparty jest on na założeniu że wszystkie kultury są równe, nie ma gorszych i lepszych, badania nad kulturą muszą mieć charakter obiektywny. Musi tym badaniom towarzyszyć przekonanie o unikalności i nieporównywalności wszystkich kultur. Wyróżniamy dwa rodzaje relatywizmu:
Relatywizm umiarkowany - zgodnie z jego założeniem każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane z punktu widzenia kultury, w której powstało, a więc zdecydowanie ten rodzaj relatywizmu unika wartościowania.
Relatywizm skrajny - kultury są unikalne i niepowtarzalne, zatem nie można formułować żadnych ogólnych praw dotyczących charakteru i rozwoju danej kultury.
Konsekwentny relatywizm kulturowy wyklucza wyjście poza własną kulturę. Będzie postulował zamknięcie się w swoich własnych gettach kulturowych i obojętność wobec innych.
Relatywny relatywizm - postulat zaproponowany przez Leszka Kołakowskiego. Uważa on, że należy uwzględniać relatywizm jako ludzką potrzebę pewności i prawdy, czyli potrzebę poznania świata, orientowania się w nim, bo ta wiedza jest nam potrzebna do tego, by nie zagubić się chaosie różnic społecznych i odmienności kulturowych.
Antyantyrelatywizm - twórcą jest Clifford Geertz. Postulat ten opiera się o założenie istnienia wspólnej, ludzkiej natury oraz ludzkich zachowań symbolicznych przy jednoczesnej tolerancji wobec odmienności kulturowych.
Każdy z nas jest genetycznie zainteresowany poznaniem innych ludzi, innych kultur. Zawsze musimy sobie zdawać sprawę, że to poznanie nigdy nie będzie pełne i prawdziwe.
- kryteria i oceny porównywania systemów kulturowych
Możemy tutaj mówić o kulturach wspólnych:
badamy złożoność struktury danego systemu kulturowego
stopień spójności (koherencji - wzajemnego dopasowania)
stopień społecznej identyfikacji z wzorami i wytworami danej kultury
kierunek dyfuzji wzorów i wytworów kultury
prestiż - co budzi największe uznanie
- terminy: różno kulturowość, wielokulturowość, trans kulturowość, multikulturalizm
- sąd wartościujący na temat lektury
Wielokulturowość - świadome występowanie różnych grup ludzkich i kultur
Trans kulturowość - współczesne przepływy kulturowe i splątana wskutek nich sieć nici kulturowych
Multikulturalizm - ideologia i polityka respektowania i harmonizowania różnic kulturowych na obszarze danego państwa
Różne ich przejawy:
- otwarty antagonizm
- pasywny antagonizm
- segregacja
- izolacja
- koegzystencja polegająca na wzajemnej akomodacji czyli przystosowaniu się
- asymilacja połączona ze wzajemną akceptacją i współdziałaniem. Wielokulturowość w dzisiejszym zglobalizowanym świecie wyłoniła się na skutek zmian różno kulturowości ludzkiego świata.
Koncepcja trans kulturowości zakłada, że kultury stanowią złożone, splątane ale powiązane ze sobą sieci kulturowe. Transkulturowość jest konsekwencją procesów migracyjnych, globalnych powiązań gospodarczych i politycznych.
Pojęcia kultura masowa Horkheimer użył po raz pierwszy w roku 1941. Dwight McDonald w 1944 zaczął używać terminu kultura masowa. Pojawiła się formacja kulturowa, która była wynikiem całego stulecia. Pojawiła się maszyna drukarska, radio (stacje radiowe). Kilka lat wcześniej pojawiła się telewizja. Na określenie tych wszystkich zjawisk przyjęto nazwę kultura masowa. Od początku zaczęła ona wywoływać zarówno obawy, jak i nadzieje. Zarówno sprzeciw, jak i aprobatę. Od początku z tymi sprzecznymi stanowiskami towarzyszyła refleksja naukowa, intelektualna, która starała się opisać jej fenomen. Erwin Morrin twierdził, że kultura masowa jest wytwarzana zgodnie z normami produkcji przemysłowej, rozprzestrzeniana przy pomocy technik przekazu masowego i adresowana do technik mas społecznych.
Antonina Kłoskowska stwierdziła, że kultura masowa to treści przekazywane za pomocą technicznych środków przekazu. Kultura popularna i kultura masowa są utożsamiane łącznie. W obu przypadkach mamy do czynienia z dużą liczbą odbiorców, przekazuje liczne i dość proste treści. Kultura popularna niezależnie od środka przekazu jest łatwa w odbiorze, skonwencjonalizowana, zawiera wyraźne elementy rozrywkowe. Podstawową definicją jest to, że kultura masowa jest zdefiniowana przez charakter przekazu.
Kultura popularna zdefiniowana jest przez cechy treści przekazu. Obejmuje zarówno te przejawy kultury masowej, które budzą zainteresowania licznych odbiorców, jak i przejawy kultury ludycznej (festyny, mecze, pokazy jarmarskie).
Kultura masowa uważana jest za produkt wtórny rewolucji przemysłowej, jaka dokonała się na przełomie XVIII i XIX wieku, a jej skutki zaczęto odczuwać pod koniec wieku XIX i na początku XX wieku. Była wynikiem rozwoju techniki i zmian społecznych i kulturowych. To wszystko przyczyniło się do masowego przekazania informacji. Druga przyczyna jest o wiele bardziej złożona i wydaje się bardziej ciekawa. Chodzi tu przede wszystkim o zjawisko urbanizacji - z małych miejscowości do miast ściągały całe rzesze ludzi, którzy podejmowali pracę w fabrykach, zakładach produkcyjnych. Miasta rozwijały się. W związku z tym zaczęto dostosowywać potrzeby teatrów, firm do potrzeb nowego społeczeństwa. Upowszechnienie instytucji kultury wiązało się z rozwojem edukacji.
Kultura masowa jest produktem nowoczesności. Istnieje wszędzie, gdzie docierają choćby drobne jej wpływy. Jest produktem cywilizacji zachodnio-europejskiej. Kultura masowa zatacza coraz szersze kręgi.
Kultura masowa jest zjawiskiem wielopostaciowym. Mimo tego trzeba ją próbować opisać, scharakteryzować. Skoro jest tym wielopostaciowym zjawiskiem, na pewno ma jakieś ukryte cechy i podteksty. Witkacy charakteryzował człowieka masowego.
Homogenizacja kulturowa - jest scalaniem różnych modeli kulturowych, które odbywają się na trzech poziomach.
Homogenizacja upraszczająca - polega na podawaniu elementów wyższego poziomu kultury pewnym przeróbkom, traktowanym jako środek ich uprzystępnienia (Biblia jako komiks).
Homogenizacja immanentna - polega na włączeniu do dzieła kultury wyższego poziomu elementów, zdolnych przyciągnąć szerszą publiczność. To włączenie dokonywane jest przez samego autora.
Homogenizacja mechaniczna - polega na przeniesieniu w nienaruszonej postaci dzieł artystycznie dojrzałych, wartościowych, do masowych środków komunikowania.
McDonalizacja - w sposób szybki, prosty dotrzeć do jak największej ilości odbiorców. Termin ten jest związany z konsumpcyjnym stylem życia. Towary materialne, ale także wydarzenia z życia człowieka. Najbardziej kuriozalne przypadki mcdonalizacji opisał George Reizer.
Kicz - utwór o miernej wartości, schlebiający popularnym gustom, który w opinii krytyków sztuki i innych artystów nie posiada wartości artystycznej. Określanie czegoś kiczem wskazuje odbiorcy brzydotę i lichość oraz małą wartość artystyczną tak nazwanego dzieła, wykonanego z pewnym przepychem, ale zupełnie pozbawionego gustu: przedmiotu, kompozycji plastycznej, utworu literackiego, filmu itp. Kicz jest określeniem silnie pejoratywnym i często kontrowersyjnym. To, co dla jednych jest kiczem, przez innych może być uznane za wartościową sztukę. Określenie to powstało ok. 1870 r. w monachijskich kołach malarskich i pierwotnie dotyczyło tylko obrazów.
Zarzuty kultury masowej:
- proste, utrwalone, a wszystko to co nowe potępiamy - nostalgia za przeszłością
- sprzeciw cywilizacji przemysłowej
- filisterstwo kulturowe - pogarda dla mas
Kultura masowa jest instrumentem manipulacji politycznych. Najczęściej wytwarza ona sztuczne potrzeby. Jest instrumentem manipulacji ekonomicznej, wpływa na bierny stosunek do życia, stępia wrażliwość. Ogranicza życie wewnętrzne. Zniekształca obraz rzeczywistości. Zrywa związki z przestrzenią i czasem. Wpływa negatywnie na dzieci i nie troszczy się o dobro publiczne.
Cechy kultury masowej:
- popularność - może być czasami kryterium pozytywnym.
- demokratyzacja odbiorów tzw. kultury wyższej
- działania edukacyjne i dydaktyczne
- kultura masowa wypełniła lukę po kulturze ludowej
- będzie wspierała integrację społeczną
- jest swego rodzaju odpowiedzią na szare, proste życie codzienne
- zaspokajanie ambiwalentnych potrzeb odbiorców
Każda epoka wytwarza własne wzorce.
Sztuka - pojęcie, kanony piękna, sztuka jako zjawisko kulturowe, system artystyczny, tworzenie, obieg, obecność i odbiór sztuki
Johan Werner - w pracowni malarza. Na tym obrazie przedstawił on nie tylko przedmioty, które ułatwiają życie, ale te które mogą się nam podobać. Dają nam konkretne wrażenie estetyczne.
Sztuka jest to pojęcie znacznie węższe niż kultura.
Od zarania dziejów istnieje funkcja sztuki, które twierdzi że obiekty mają spełniać nie tylko użyteczne ale też estetyczne. Przykładowo piramidy Inków. Malowidła w jaskiniach także miały charakter modlitewny - miały dziękować Bogu za owocne zbiory i błagać o następne.
Rozwojowi kultury towarzyszyła sztuka. W starożytnej Grecji za sztukę uważano wszystko to, co człowiek wytwarza według określonych reguł. Zatem sztuką było wszystko to, co wytworzył zarówno artysta, jak i rzemieślnik. W wiekach średnich za prawdziwe, wyższe sztuki, tzw. wyzwolone uważano jedynie te umiejętności, które nie wymagały wysiłku fizycznego. Była to np. sztuka wymowy, arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.
W dobie renesansu wielkie osiągnięcia, zarówno architektów jak i malarzy spowodowało, że pojęcie to znacznie się rozszerzyło, ale dopiero w wieku XVIII powstała koncepcja tzw. sztuk pięknych, do których zaliczono: poezję, wymowę, taniec, muzykę, architekturę, rzeźbę i malarstwo. Od XVIII wieku przez sztukę zaczęto rozumieć przede wszystkim wytwarzanie piękna. Efektem pracy artysty stały się w związku z tym dzieła sztuki.
Każda sztuka, aby była nazwana mianem sztuki musi być efektem aktu twórczego. Akt twórczy polega czasem na niezamierzonej intencji autora. Autor z niezliczonej ilości, barw, dźwięków, ruchów, nadaje im odpowiedni porządek. Jest to właśnie akt twórczy.
Władysław Tatarkiewicz uważał, że dzieło sztuki jest to odtwarzanie lub konstruowanie form albo wyrażanie przeżyć w taki sposób, że efekt tych działań może zachwycać, wzruszać lub wstrząsać.
Sztuki, które znajdują się na pograniczu dwóch sfer: taniec, film, teatr. W rozumieniu dzieła sztuki ważny jest stosunek do rzeczywistości, ponieważ dzieło sztuki nie tylko odtwarza to co jest w rzeczywistości.
Starożytni za sztukę uważali wszystko to, co wiernie naśladuje rzeczywistość. Malarz, czy rzeźbiarz, poeta, aktor, nawet tancerz mieli za zadanie imitować naturę. Pierwsza z tej naśladowniczej maniery wyzwoliła się muzyka. W wieku XX odwróciło się także malarstwo - pojawiła się sztuka abstrakcyjna, całkowicie oderwana od rzeczywistości.
Abstrakcjonizm koncentruje się tylko na formie, mniej istotny jest temat. Abstrakcjonizm służy wyrażeniu siebie, stanu swojego ducha. Spełnia formę oczyszczającą.
Sztuka figuratywna to sztuka przedstawiająca, która odtwarza formy świata rzeczywistego. Najczęściej są to formy zniekształcone, bazujące na wizjach, marzeniach sennych, natomiast sztuka abstrakcyjna to sztuka zdecydowanie oderwana od konkretnych obiektów świata rzeczywistego, która polega tylko i wyłącznie na czystej kompozycji barw, kolorów, linii czy brył.
Cele sztuki - sformułowane już w starożytności (uczyć, poruszać i sprawiać przyjemność). Wiązało się to z koncepcją władz duchowych człowieka (rozum, wiara i namiętności). Sztuka miała działać na rozum i wzbudzać namiętności.
Sztuka zakłada równorzędność formy i treści.
Treści - idee przekazywane przez dzieło
Forma - to, co dane bezpośrednio zmysłom, kształtom czy układem kompozycji.
Poprzez formę zawsze przewija się treść.
Od malarzy i muzyków od XIX wieku zaczęto wymagać oryginalności, a wszelkie zapożyczenia traktowano jako kradzież czy też brak talentu.
Plagiat - artysta przywłaszcza sobie cudze pomysły.
W wieku XX pojawiła się koncepcja sztuki malarskiej, opracowana przez Wasila Kandinskiego.
Za trzy podstawowe elementy malarskiego języka uznał punkt, linię i płaszczyznę.
Zdaniem artysty w tych trzech, prostych formach geometrycznych zawarte są wszystkie ludzkie przeżycia. Jego zdaniem punkt wyraża milczenie, bezruch. Jest elementem negatywnym w sztuce.
Linia jest punktem w ruchu, w zależności od swojej formy może być prosta, łamana, falista. Kojarzy się z różnymi emocjami. Płaszczyzna jest zawsze podłożem obrazu, podłożem treści, która ze względu na swój kształt nadaje mu różne dodatkowe sensy. Elementy te połączył z kolorami: linia pozioma - czerń, pionowa - biel, przekątna - czerwień, swobodna prosta - zółcień i błękit.
Tors belwederski - okaleczona rzeźba, fragment Heraklesa? Znajduje się w Watykanie.
Piękno - pojęcie subiektywne. Piękno jest zależne od zamiłowań, lub zależy od narzuconej przez daną epokę mody. Czym innym będzie piękno w odniesieniu do sztuk plastycznych, czym innym w literaturze. Zauważono, że piękny może być także jakiś fantastyczny ornament. Zachwyt mogą wzbudzać budowle oparte na prostych budowlach geometrycznych. Stara maksyma mówi: o gustach się nie dyskutuje.
W starożytności powstała teoria zwana wielką teorią, wedle której piękno jest czymś obiektywnym, nie zależnym od czasu i indywidualnego gustu. Polega zatem na porządku. Porządek jest fundamentem wszelkiej sztuki, rozumianym jako właściwy dobór proporcji i układ części - harmonii. Uważano, że piękno jest uchwytne, to znaczy że u jego podstaw leżą zależności matematyczne. Dlatego od antyku aż po nasze czasy poszukiwano właściwych proporcji ludzkiego ciała.
Witurwiusz - posłużył się koncepcją człowieka do ustanowienia człowieka jako dzieła przyrody o odpowiednich proporcjach.
Leko Gussier stworzył proporcje związane z lewą dłonią uniesioną do góry z wyraźnie zaznaczonym pępkiem. Jest to odbicie tej proporcji w budowlach różnego rodzaju kaplic (np. Notre Dame) gdzie widoczne jest wiele analogii.
Sztuka jako zjawisko kulturowe - należy zauważyć że mamy wiele przejawów działalności artystycznej i wiele różnych sposobów pojmowania sztuki. Nie ma jednej definicji piękna, mamy pojedyncze wyznaczniki pozwalające obracać się w kręgu estetyki.
Mała teoria - miała polegać na braku regularności, na ruchu, malowniczości i żywiołowości. Zakładała ona, że wszystkie sądy o pięknie są subiektywne. To co się podoba jednemu człowiekowi nie musi wcale wzbudzać zachwytu drugiego.
Badacze sztuki współczesnej raczej unikają słowa piękna, które raczej funkcjonuje w sferze mowy potocznej. Raczej mówi się, że coś jest autentycznie ciekawe, wyraża się sądy estetyczne.
Sztuka jako zjawisko kulturowe
Pojęcie sztuki jest pojęciem względnym. Nie ma jednoznacznej definicji sztuki, która satysfakcjonowałaby zarówno widzów, jak i badaczy. Zgodnie z Tatarkiewiczem sztuka to odbieranie i wytwarzanie rzeczy w celu wywołania wrażenia u odbiorcy. Sztuka zawsze będzie związana z życiem społecznym. Jesteśmy ściśle związani z kulturą, bez względu na rodzaj związku, bez względu na to czy jest wynikiem działań grupowych czy jest czymś indywidualnym, zawsze będzie efektem życia społecznego. Sztuka nie determinuje naszego życia. Każdego człowieka łączą pewne potrzeby, pragnienia związane z wchodzeniem w role społeczne. Sztuka powoduje nawiązanie kontaktów interpersonalnych. Musimy pamiętać, że społeczeństwo jest współkształtowane przez sztukę, przez jej wytwory. Kulturę na przestrzeni wieków traktowano odmiennie, także jako formę użytkową. Jako badacze musimy wziąć pod uwagę pewne kręgi tematyczne. Interesowały nas będą:
geneza sztuki, ewolucja sztuki (w tym jej historia, konteksty filozoficzne i historyczne, w jaki sposób społeczeństwo akceptowało bądź nie akceptowało), gatunki, rodzaje, formy (w tym style) artystyczne, komunikacja artystyczna. W jej ramach planuje się ustalić składniki wzajemnej komunikacji. Zadajemy sobie pytanie - kto mówi, co mówi, przy pomocy jakich środków, do kogo i z jakim skutkiem. Ustalenie znaczenia symboli, metafor czy też innych, ukrytych przesłań artystycznych. Proces twórczy - nie tylko to, w jaki sposób powstaje dzieło, ale także chodzi o funkcjonowanie w ogóle zawodu artysty, wszelkiego rodzaju mity i mitologie związane z osobą artysty. Ważne jest aby odgadnąć motywację artysty. Obieg i odbiór sztuki- droga dzieła od sztuki do odbiorcy. Refleksja nad odbiorem sztuki - co nim rządzi, co rządzi zachowaniami społecznymi, kim są tzw. przywódcy artystyczni którzy nagłaśniają dane wydarzenie artystyczne. Życie artystyczne, kultura artystyczna.
System artystyczny i jego składniki. Jednym z pierwszych, który mówił, że dzieło sztuki jest systemem złożonym z pewnych części, był Hipolit Taine. Dlatego poznanie go wymaga zbadania całego układu, do którego dzieło należy i które go tłumaczy. Mamy tu do czynienia z systemowym pojęciem sztuki. Punktem wyjścia jest zawsze człowiek jako wytwórca. Żeby wykonać jakąś rzecz trzeba podjąć czynność. LUDZIE -> CZYNNOŚCI -> WYTWORY -> WARTOŚCI. Wytwory i wartości składają się na sztukę. Mając na myśli system artystyczny mówimy o ludziach, ich czynnościach i wytworach przenikniętymi wartościami przejawiającymi się w różnych dziedzinach. Pamiętamy, że ludzi często zastępują instytucje. Wytwory postrzegane są jako dzieła. Wytwory i wartości tworzą szeroko rozumianą kulturę, której częścią jest sztuka. System artystyczny = instytucje+dzieła.
Znajomość charakteru instytucji, poznanie ich składu, zasady funkcjonowania, jest podstawowym warunkiem poznania sztuki, dlatego że w instytucji zbiegają się te elementy, o których mówiliśmy. Są one związane z obiegiem, obecnością i odbiorem sztuki. Drugim podstawowym elementem są dzieła, wytwory artystyczne. Wytwory techniczne, religijne czy naukowe od wytworów artystycznych. Punktem, który odpowiada za to rozróżnienie jest to podobanie - czyli pragnienie obcowania z danym wytworem (przyjemność obcowania z nim). Wytwory zawsze występują jako samoistne zjawiska. Mówiąc o instytucjach artystycznych musimy pamiętać, że dzielą się one na formalne i nieformalne. Sformalizowanie następuje poprzez szereg znaków, które utrwalają je w pamięci ludzi np. znaki firmowe, znaki własne, dokumenty opatrzone logo. Wszystko, co dzieje się z danym dziełem sztuki odbywa się z instytucjami artystycznymi. Każdy z aktów, każde z zachowań społecznych może być realizowane przez instytucje. Zachodzi to w czterech podstawowych układach - układ instytucji tworzenia (szkoły artystyczne). (Filharmonia Artura Malawskiego)Twórcy, pracownie, kolonie artystów, salony i kawiarnie artystyczne. Galerie, środki masowego przekazu, stowarzyszenia krytyków, salony literackie.
Instytucje obecności: muzea, kolekcje prywatne, stałe ekspozycje sztuki.
Instytucje odbioru: audytoria, stowarzyszenia przyjaciół sztuki, tzw. fankluby, szkoły kształcące odbiorców sztuki.
Ludzie stymulują odbiór dzieł, selekcjonują dzieła, ustalają te wartości, które społecznie uznane są za ważne. Każde, nawet najbardziej prywatne zjawisko jest zjawiskiem kulturalnym jeśli zostanie unormowane, zaczyna być ważne dla całego systemu artystycznego. Należy pamiętać o trzech podstawowych osobliwościach tego systemu - 1. płynność granic, 2. Względna trwałość tego systemu, 3. Obserwowanie w nowożytnej cywilizacji zjawisko zmniejszania się roli systemu artystycznego (wraz z upływem lat rola sztuki i jej znaczenie maleją) Do wieku XVII był zakaz malowania na obrazach dzieci.
Twórczość to wytwarzanie takich faktów, jakich nigdy dotąd człowiek nie rozpoznał i nie doświadczył.
Tworzenie jest procesem ciągłym, którego nieznane są skutki. Nie wiemy do jakiego momentu nas doprowadzi, co będzie wytworem.
Trzy aspekty nowości: 1. realizacja czegoś, czego przedtem nie było. 2. przeciwstawienie się staremu. 3. Wszystko to co rozgrywa się w teraźniejszości.
Tak jak w przypadku całej sztuki i oryginalność, i nowość i indywidualizm są pojęciami subiektywnymi.
Twórczość artystyczna balansuje na granicy powtarzalności stereotypów, tworzeniem nowych a destrukcją starych. (triada tworzenia).
Wszystko, co twórcze jest nowe. Nie wszystko nowe musi być twórcze. Dlatego trzeba zdawać sobie sprawę ze skutków nowości. Czy jest to jakaś wartość, która wpływa na społeczeństwo, bo jeśli tak tylko wtedy będzie uznana za twórczość artystyczną. Potwierdzeniem wartości procesu artystycznego jest wpływ na życie ludzi i dalszą ich twórczość.
Motywy podejmowania działań twórczych: realizacja samego siebie, wzbogacenie doświadczeń, tworzenie idei, powołanie.
Miłość, odczuwanie cierpienia, trauma - także mogą być impulsem. Czasem jest to zbiór doznań.
Kim jest artysta? Jest to człowiek, który zajmuje się działalnością twórczą o indywidualnym charakterze, która zdradza jego biegłość w tym co robi. Jego działalność jest społecznie akceptowana. Artysta ma wiele wcieleń wynikających z różnic między gatunkami artystycznymi, czy też koncepcji awangardowych. Także historia zawodu artysty jest skomplikowana i niejednoznaczna (dopiero w renesansie). Przekonanie, że sztuki piękne nie należą do sztuk wulgarnych. Artysta propagowany przez epokę romantyzmu przepełniony był cierpieniem.
Mit wyjątkowości - artysta różni się od innych ludzi
Mit indywidualizmu, niepowtarzalności
Mit powołania - artysta jest wyposażony od urodzenia w talent
Mit bezinteresowności - artysta i sztuka jest zajęciem wykonywanym nie z pobudek materialnych
Mit niepodległości - zarówno w sferze działalności arystycznej
Mit cierpienia.
Mit odrzucenia - bez względu na to co tworzy nigdy nie będzie zrozumiały.
Zagrożenia z tkwienia w jednej kulturze: etnocentryzm, relatywizm kulturowy
Literatura
Systemy kulturowe, podst. Koncepcje
Teorie kultury:
- ewolucjonizm
- funkcjonalizm
- dyfuzjonizm
Opracowanie wybranej literatury (1 książka lub 3 opracowania)
- teza
- argumenty