Metodologia badań społecznych
Metodologia - jest to sposób badania rzeczywistości , system jasno określonych reguł i procedur , które pozwalają badać rzeczywistość
Opiera się na zasadach w/g których :
natura jest uporządkowana,
natura jest poznawalna ,
każde zjawisko można opisać,
wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny,
nic nie jest dowiedzione samo w sobie , oznacza to konieczność badan i weryfikacji,
wiedza jest wyprowadzana z nabytego doświadczenia ,
im staranniejsze badania tym większa jest nasza wiedza,
wiedza przewyższa ignorancję
Rolą metodologii jest dostarczenie reguł komunikowania się , wnioskowania oraz reguł intersubiektywności.
Dwa konteksty naukowe metodologii :
kontekst odkrycia - coś nowego na co wpadamy w toku naszych badań , nowe zjawisko.
kontekst uzasadniania - podejmujemy wtedy , kiedy chcemy potwierdzić nasze założenia , myśli hipotezy
Rodzaje motywacji:
praktyczno-społeczny
sytuacja społeczna, mniejszości etniczne, emigranci, stan zastany a stan oczekiwany, transformacja, industrializacja, emigranci
poznawczo-naukowy
ciekawość, brak odpowiedniej wiedzy, dwie sprzeczne hipotezy, nowe podejście metodologiczne, konkurujące teorie
Problem badawczy - jest to zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Jeśli chcemy aby był prawidłowy musimy spełnić kilka warunków :
sformowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej wiedzy zawartej w temacie badań
sformowania powinny zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi
problem powinien być rozstrzygalny empirycznie i praktycznie ( w fazie koncepcji nie możemy mieć co do tego pewności )
Problematyka badawcza (charakterystyka ) - zhierarchizowany system pytań od ogólnych do bardziej szczegółowych , cel pytań odnoszących się do pytań szczegółowych , pytania dotyczą przedmiotów zdarzeń lub procesów , przedmioty zdarzenia lub procesów nie są problemem badawczymi , możliwość uzyskania odpowiedzi na ogólne pytanie w momencie udzielenia odpowiedzi na pytania szczegółowe , problem badawczy wstępuje w postaci pytania np. czy kary są skuteczne ?
W procesie formowania problemów badawczych dużą role odgrywają:
rozważania teoretyczne,
badania eksploracyjne,
intuicja badawcza,
proces ukonstytuowania się końcowego pytania problemu badawczego ( długi proces , na początku pytania są mgliste , później precyzują się )
Rodzaje pytań i ich założenie :
pytania rozstrzygnięcia ( CZY ? ) - są to pytania zawsze zamknięte tzn. liczba możliwych odpowiedzi jest z góry określona , pytania przewidują dwie odpowiedzi TAK lub NIE
pytania dopełnienia ( KTO ? KIEDY ? ) - są to pytania twórcze , są podstawą do formowania innych pytań i mogą mieć postać pytań otwartych lub zamkniętych.
założenia w pytaniach ? pozytywne ( można uzyskać jedna bezpośrednią odpowiedź właściwą )
Koncepcja badań - powinna zawierać naczelne pojęcia i wskaźniki przedstawione jako definicje pojęć podstawowych dla proponowanej problematyki , ważne jest możliwie precyzyjne i zwięzłe przedstawienie głównego problemu badawczego
W koncepcji badań duży nacisk kładzie się na utworzenie hipotez ubocznych ponieważ od nich zależy pośrednio lub bezpośrednio skuteczność i efektywność działań
Następnym etapem organizacji badań jest odpowiedni dobór próby .
Kolejnym etapem postępowania metodycznego jest określenie metod, technik i narzędzi badawczych.
Badacze wyróżniają następujące metody badawcze:
eksperymentu,
monografii,
sondażu diagnostycznego,
indywidualnych przypadków,
porównawcza .
Każda metoda posługuje się wieloma metodami badawczymi.
Ważną częścią koncepcji badań jest procedura weryfikacji hipotez.
Plan procesu badawczego wg Pilcha:
Określenie przedmiotu i celu badań , kwerenda literatury.
Problemy badawcze ( zestaw pytań spełniających
Zadania:
wyczerpać zakres tematu ,
ukazać kierunki poszukiwań badawczych oraz sposoby badań ,
wyjaśnić temat
Sformowanie hipotez - odpowiedź na problem badawczy ,zdanie twierdzące - które jest odpowiedzią na pytanie badawcze , które chcemy udowodnić
Wybór terenu badań i dobór próby - określenie środowiska badawczego , liczba osób , wiek , płeć
Wybór metody , techniki i narzędzi badawczych
Badanie pilotażowe
Opracowanie optymalnych wersji problematyki badawczej ,hipotez roboczych oraz warsztatu badań
Przeprowadzenie badań
Uporządkowanie materiałów badawczych i ich analiza - klasyfikacja odpowiedzi
Sprawdzenie hipotez
Opracowanie i uogólnienie wyników - na tym etapie wiadomo czy hipoteza jest prawdziwa lub błędna )
Opracowanie teoretyczne
Od 1 do 6 to zaplanowanie - wybrać temat, zjawisko badawczo dostępne, koszy badań jak najmniejsze, sczytanie literatury, emocjonalne zainteresowanie tematem.
Od 7 do 9 to badania pilotażowe - stanowią weryfikacje naszej wstępnej wiedzy o środowisku, o jej charakterze oraz zróżnicowaniu. Dzięki nim uzyskujemy potwierdzenie lub obalenie założonej wcześniej określonej zależności między zjawiskami. Uzyskana w poprzednich etapach wiedza może stać się podstawią do zmiany brzmienia tytułu naszej pracy, może go też poszerzyć lub też zawęzić. Do badań zasadniczych przystąpić należy zaraz po zakończeniu badań pilotażowych. Należy pamiętać o dynamice przeobrażeń społecznych. Naszym zadaniem jest za pomocą narzędzi zarejestrować pewien stan umiejscowiony w czasie i przestrzeni.
Od 10 do 13 to opracowanie, uporządkowanie - może być przeprowadzone według następujących zasad:
zakresu zagadnienia,
grupy społeczne lub rodzaju zjawiska czy zależności społecznej,
kodyfikacja według klucza,
opracowanie statystyczne,
analiza jakościowa,
klasyfikacja zagadnień i zależności.
Nie zawsze jest możliwość przeprowadzenia tak precyzyjnych podziałów. Jeśli nie ma takiej możliwości to należy doprowadzić to logicznego uporządkowanie zagadnień i faktów. Następnie odbywa się weryfikacja hipotez.
Hipotezy badawcze:
potrzebna jest wiedza teoretyczna o badanym zjawisku,
wiadomości o badanym terenie,
znajomość wyników podobnych badań,
wiadomości ogólne z zakresu ped. socjologii,
psychologii - po uzyskaniu informacji można formułować hipotezy,
Hipoteza to twierdzenie częściowo uzasadnione, może być obalona lub potwierdzona, zadaniem badacza jest sformułowanie wielu hipotez.
Rodzaje badań :
Teoretyczne - służą budowie teorii naukowej
Eksploracyjne - dostarczają wskazówek co do budowy teorii
weryfikacyjne - sprawdzają przewidywania teorii z myślą o jej potwierdzeniu lub podważeniu
Praktyczne - służą do usprawnienia działania , oparte są na wiedzy teoretycznej zaadresowane do konkretnego odbiorcy.
rozpoznawcze ( diagnostyczne ) - dostarczają odbiorcy informacji o rodzaju , zasięgu i głębokości praktycznej trudności.
Oceniające ( ewaluacyjne ) - dostarczają wiedzy o zamierzonych i niezamierzonych następstwach programu działania.
Każde badanie może mieć charakter uogólniający bądź indywidualizujący.
Podział badań :
ilościowe - wyniki , które otrzymamy są wynikami po przeliczeniu ( chodzi o stopień występowania zjawiska w społeczeństwie )
metody to : sondaż diagnostyczny ( technika : ankieta )
jakościowe - dotyczą jakości zjawiska , sprowadzają się do wnioskowania na podstawie opisów ,
metody to :
metoda indywidualnego przypadku np. przypadek w jakim stopniu w tym konkretnym przypadku rodzice wpłynęli na wybór szkoły ,
monografia - dotyczy zjawisk bądź instytucji np. uczelnia ,dom dziecka , badania biograficzne np. życiorys ważnej osoby.
Zmienne ze względu na przyjmowane wartości - jeśli o danej właściwości możemy powiedzieć , że przyjmuje ona różne ( co najmniej dwie ) wartości to jest to zmienna np. płeć , poziom wykształcenia itp.
Ze względu na wielkość zbioru z którego dana zmienna przyjmuje wartości wyróżniamy:
zmienne dwuwartościowe ( dychotomiczne ) - przykładem zmiennej dychotomicznej może być płeć (kobieta lub mężczyzna).
zmienne wielowartościowe ( politomiczne ) - przykładem może być podział ludności pod względem wykształcenia lub pochodzenia społecznego.
Zmienne ze względu na przyczyny i skutki
Zmienne wymagające wyjaśnienia, stanowiące przedmiot badania naukowego to zmienne zależne, które stanowią bezpośrednie i pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. Zatem są to pewne zjawiska wyjaśniane przez badacza oraz przez niego poszukiwane
Zmienna niezależna to taka zmienna, za pomocą której wyjaśnia się zmiany w obrębie zmiennej zależnej. Zmienna niezależna wyjaśnia dane zjawisko oraz powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej, stanowi ona zakładaną przyczynę tych zmian (jak sama nazwa wskazuje, zmienna zależna "zależy" od zmiennej niezależnej
Zmienne zależne mogą się znajdować w sferze oddziaływania zmiennych niezależnych, na które nie można mieć wpływu. Zmienne te mogą zarówno sprzyjać jak i utrudniać w występowaniu badanego zjawiska i noszą one miano zmiennych pośredniczących. Zwracają one uwagę, iż istnieją również inne istotne przyczyny badanego zjawiska, które nie zostały nieuwzględnione w badaniach. Przykładami zmiennych pośredniczących mogą być: stan zdrowia badanej osoby, nastawienie ucznia do szkoły, sympatia do nauczyciela, zainteresowanie (lub brak) danym przedmiotem, cechy osobowości badanych itp.
Zmienne kontrolne - odwołujemy się do nich kiedy zmienne zależne i niezależne oraz pośredniczące nie tłumaczą zachodzących zależności , wprowadza się dodatkowe zmienne pośredniczące.
Zmienne ilościowe - mają miejsce w badaniach, w których przedmiot stanowią mierzalne właściwości przedmiotów. Najczęściej występują one w naukach ścisłych takich jak fizyka, matematyka czy statystyka.
Zmienne jakościowe - nie poddają się pomiarowi; można jedynie stwierdzić ich występowanie lub ich brak. Przykładem zmiennych jakościowych może być: płeć osób badanych, pochodzenie społeczne, zainteresowania literackie, poglądy polityczne, sympatie, przekonania religijne itp.
Zmienne stanowiące przedmiot badań należy uszczegółowić oraz opisać, czemu służą wskaźniki. Wskaźnik jest to właściwość, fakt, zdarzenie, stan lub proces, które są możliwe do zaobserwowania oraz na podstawie których można poznać, iż wystąpiło dane zjawisko czy cecha. Przykładami wskaźników mogą być: zaczerwieniona twarz , trzęsące się ręce , określone zachowanie , wypowiedzi
Rola wskaźników:
stanowią warunek poprawnie zorganizowanych badań pedagogicznych ,
pomagają nam w życiu codziennym w wydawaniu opinii i sądów ,
poprzez wskaźniki docieramy do badanego zjawiska ,
dobór wskaźnika jest zdefiniowaniem zmiennej ,
zjawisko wskazywane nazywamy indicatum wskaźnik zaś indykatorem ,
ze względu na charakter wskazywanego zjawiska wyróżnia się wskaźniki przedmiotowe ( zew. cechy ) , i podmiotowe ( wew. cechy ) ,
wynikają z definicji badanego zjawiska lub faktu ,
między zjawiskiem a wskaźnikiem zachodzi tożsamość pojęciowa ,
wskaźnik jest badanym zjawiskiem a jego cechy składają się na definicję danego pojęcia,
zjawisko wskazujące nazywamy definiesem zaś wskazywane definiendum ,
definicja równościowa składa się z definiendum zwrotu łączącego i definiensu
Wyróżniamy następujący podział wskaźników:
Definicyjne - zwracają one uwagę na sposób, w jaki łączą się ze sobą wskaźnik i wartość wskazywana. Przy ich wykorzystaniu próbuje się przedstawić definicję właściwości, która jest celem przeprowadzonego badania. Aby dobrać wskaźnik do badanej sytuacji trzeba najpierw dokonać definicji tej sytuacji, której wyrażeniem ma być wskazywany obiekt. Przykład: Ilość wyborów ucznia.
Empiryczne - charakteryzują się tym, że cecha i obiekt wskazywane są możliwe do zaobserwowania. Związek pomiędzy obiektem wskazywanym, a cechą obija się o doświadczenie, które przeżywamy w bezpośredni sposób, w momencie obserwowania. Korzystną cechą tego rodzaju wskaźników jest to, że da się bez problemu zauważyć, że mają one miejsce. Przykład: Dziecko ma w posiadaniu gitarę, co może oznaczać, iż interesuje się ono grą na niej, czyli muzykowaniem.
Interferencyjne - pojawia się w bardziej skomplikowanej sytuacji tj., gdy cesze wykazywanej nie da się przyporządkować definicji, jakiejś sytuacji, która by ja opisywała i nie jest możliwe dokonanie jej obserwacji. O tym, że jakaś sytuacja miała miejsce możemy stwierdzić pośrednio (nie przez obserwacje bezpośrednią), a więc okazuje się, iż coś się wydarzyło, a my to zauważamy mimo, że się ono nie ujawnia. Przykład: Jeżeli uczeń ma na twarzy wypieki podczas pisania sprawdzianu, może to oznaczać, że się on denerwuje.
Wyżej opisane wskaźniki są jednorodne. Niestety rzadko tak bywa w pedagogice, że gdy prowadzone są badania wykorzystuje się tylko jeden rodzaj wskaźnika. Często pojawia się kilka cech wskazywanych w jednym czasie i wówczas są one inaczej nazywane i pojmowane. Przyjęcie kilku różnych wskaźników będzie zależało od problemu, który badamy, od kogoś lub czegoś (przedmiot badania), co jest przez nas badane, od tego, jak bardzo złożone jest badane zjawisko, od zdolności i kompetencji badacza, co do wybierania odpowiednich wskaźników. W takiej sytuacji zazwyczaj korzysta się z wszystkich wyżej wymienionych wskaźników tj. definicyjnych, empirycznych i interferencyjnych. Można je dowolnie ze sobą zestawiać, aby spełniały odpowiednie warunki.
Wyróżniamy, zatem następujące wskaźniki złożone:
Definicyjno - empiryczne
Definicyjno - interferencyjne
Empiryczno - interferencyjne
Definicyjno - empiryczno - interferencyjne- zaliczamy tu wszystkie składniki, na których podstawie możemy dokonać częściowego zdefiniowania wyznaczników, przejawiających się w różnoraki sposób, które da się zaobserwować bezpośrednio lub nie istnieje taka możliwość.
Metody , techniki i narzędzia badawcze :
Metoda - powtarzalny sposób postępowania albo rozwiązywania pewnego zagadnienia; dochodzenie do stwierdzeń drogą dedukcji lub poprzez wnioskowanie indukcyjne; zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentów obejmujących całość postępowania badacz, zmierzająca do rozwiązywania określonego problemu, jej ważna cecha jest celowość, gdyż powinna umożliwić osiągnięcie zamierzonego efektu.
Wyróżnia się następujące metody badawcze :
sondaż- jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz o zjawiskach społecznych, opiniach i poglądach
monografia- to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadząca do rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych
eksperyment- jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej
metoda indywidualnego przypadku- polega na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk
Główne elementy metody:
ustalenie celów i zadań,
sprecyzowanie funkcji, jakie maja doprowadzić do ich realizacji,
określenie zasad, jakimi należy się kierować w procesie działania oraz kryteriów oceny efektywności działania,
wybór racjonalnych metod postępowania.
Techniki badawcze - są to czynności praktyczne , regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami , pozwalające na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji , opinii , faktów Mają węższy zakres i są podrzędne w stosunku do metod
Najczęściej stosowane techniki to :
obserwacja,
wywiad,
ankieta.,
badanie dokumentów,
analiza treści,
techniki projekcyjne
Obserwacja - jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.
Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów. Z uwagi na jej wszechstronność i jej złożoność istnieją niekiedy tendencje do nazywania jej metoda badawczą.
Obserwacja można nazwać prostą nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych (kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie).
Najpopularniejszą obserwacją jest tzw. Obserwacja otwarta albo swobodna. Stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.
Obserwacja otwarta spełnia także ważną rolę w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej. Uzyskuje się ogólną wiedzę o badanym przedmiocie, która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań, głównie do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych.
Przy prowadzeniu badań metodą sondażu diagnostycznego obserwacja jest jej nieodzownym etapem przygotowawczym.
Wywiad - jest to rozmowa badacza z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości.
Główne typy wywiadów:
skategoryzowany (ma usystematyzowane pytania, ujednolicone, ściśle ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań, zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych)
niekategoryzowany (daje swobodę formułowania pytań oraz zmieniania ich kolejności, a nawet pogłębianie zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych)
jawny ( badany poinformowany jest o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu, musi być skategoryzowany)
ukryty (forma luźnej rozmowy, w której badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane. Stosuje się go wtedy, kiedy postawy osobiste badanego SA różne od postaw i ról społecznych pełnionych w danej zbiorowości, bądź jeśli przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe)
indywidualny
zbiorowy
Wywiad daje cenny materiał poznawczy. Stosujemy go tam gdzie nie możemy uzyskać pełnej wiedzy o badanym przedmiocie na innej drodze np. obserwacji, ankiety badania dokumentów.
Ankieta - jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera21. Pytania ankiety SA zawsze konkretne, ścisłe i jedno problemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone tzw. Kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi:
kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt oznaczony słowem ?inne?.
kafeterie koniunktywne które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.
Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych gdzie pytamy o cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cecha odróżniającą ją od wywiadu jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na pytania.
Zalety: potrafią zbadać wszystko to co się odnosi do wypowiedzi osób badanych, mogą być przeprowadzane w krótkim czasie, zestawienia statystyczne poprawnie wykorzystane mogą ułatwić wyciągnięcie słusznych wniosków dokumentów tego rodzaju badań.
Wady: występują często błędy dokumentów formułowaniu pytań, niepewność badacza, nadużywanie badań.
Badanie dokumentów - jest techniką służącą do gromadzenia wstępnych , a także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także poznawaniem biografii jednostek , opinii wyrażonych w dokumentach . Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania wyróżniamy :
kronikarskie ? wszelkie materiały statyczne obrazujące określone sytuacje , dokumentujące fakty i działania , to wszelka dokumentacja instytucji badanej placówki czy zjawiska
opiniodawcze ? osobiste materiały , powstałe bez udziału bającego w ogóle lub tylko jako czynnika inspirującego tj. pamiętniki , wypracowania , listy . Takie dokumenty dostarczają wiedzy o samej rzeczywistości , lecz głównie o opiniach na jej temat. Traktowana jest jako metoda pomocnicza
Analiza treści - pozwala na stawianie diagnozy cech psychicznych osób i grup , służy do obiektywnego , systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych.
Techniki projekcyjne - polega na wprowadzeniu między badającego a badanego czynnika ( bodźca ) , co do którego można żywic nadzieje że wywoła w badanym określone reakcje i emocje. Charakter tych reakcji , ich siła , natężenie , trwanie stanowią przedmiot badacza . ( zastosowanie np. w psychologi klinicznej i eksperymentalnej )
Narzędzie badawcze - jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań . W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie : kwestionariusz wywiadu , magnetofon , arkusz obserwacyjny , dzienniki obserwacji
Ogólne zasady metodologiczne konstruowania narzędzi badawczych
Nie można opierać poznania na jednej technice badań
Należy budować odrębne narzędzia badawcze
Pytania w narzędziu powinny być podporządkowane celom ogólnym zawartym w problemach badawczych
W przypadku badania opinii i faktów konstrukcja pytań powinna odróżniać opisywanie od opiniowania
Należy trzymać się właściwej kolejności przygotowaniu badań:
określić ich celowość
sformułować problemy badawcze
wybrać teren badań
konstruować narzędzia badawcze
Musi być surowa dyscyplina w zakresie używanych ścisłości i jednoznaczności używanych pojęć i zadań.
Wewnętrzna struktura narzędzi badań ma istotne znaczenie dla wiarygodności uzyskiwanych informacji.
Literatura:
J. Gnitecki: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej. Wydawnictwo WSP, Zielona Góra 1993.
M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001
W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych. Wydawnictwo Uniwersytety Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985.
Orientacje w metodologii badań pedagogicznych. Pod red. S. Palki. Wydawnictwo UJ, Kraków 1998.
S. Palka: Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna. GWP, Gdańsk 2006.