C e l e: Kształcenie podstaw rozwoju psychologicznych aspektów myślenia profesjonalno-pedagogicznego oraz psychologicznych komponentów zawodowej wiedzy, umiejętności, nawyków.

T r e ś ć:

1. Przedmiot psychologii. Miejsce psychologii w systemie nauk. Psychologia naukowa i przednaukowa. Zadania psychologii naukowej. Główne nurty teoretyczne psychologii naukowej. Psychologia teoretyczna i stosowana. System nauk psychologicznych. Psychologia a zawody pedagogiczne.

Źródła: Strelau i inni, s.13-29; Kozielecki; wykład.

2. Struktura i funkcje regulacyjne procesów psychicznych. Procesy poznawcze i emocjonalno-motywacyjne. Procesy świadome i nieświadome, dowolne i mimowolne.

Źródła: wykład.

3. Struktura i funkcje procesów poznawczych. Procesy sensoryczno-percepcyjne, myślenie, pamięć, uwaga jako komponenty sfery poznawczej.

Źródła: wykład.

4. Procesy sensoryczno-percepcyjne. Wrażenie i spostrzeganie. Odbiór i różnicowanie bodźców. Rodzaje wrażeń (eksteroceptywne, interoceptywne, proprioceptywne). Właściwości wrażeń (progi, adaptacja zmysłowa, ...). Organizacja procesu spostrzegania. Właściwości spostrzeżeń (stałość, złudzenia, ...). Rodzaje spostrzeżeń. Czynniki wpływające na proces spostrzegania. Metody badania.

Źródła: Włodarski, Matczak, r.5.2; Strelau, s.87-109.

5. Myślenie. Istota myślenia. Informacje jako materiał myślenia (spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia). Operacje myślowe. Rodzaje myślenia (sensoryczno-motoryczne - obrazowe - pojęciowe; twórcze - nietwórcze; inne klasyfikacje). Myślenie i mowa. Rozwiązywanie problemów. Metody badania.

Źródła: Włodarski, Matczak, r.5.3, r.6; Strelau i inni, s.116-124; Tomaszewski, t.1, s.91-107, 118-119;Zimbardo, Ruch, s.196-207;Wykład.

6. Uwaga. Pojęcie uwagi. Właściwości. Rodzaje. Czynniki, wpływające na efektywność uwagi. Metody badania.

Źródła: Maruszewski, s.95-111; Nęcka, s.63-69; Wykład.

7. Pamięć. Procesy pamięci. Rodzaje pamięci. Właściwości. Prawidłowości (reminiscencja, interferencja, krzywe zapominania, ...). Czynniki, wpływające na efektywność pamięci. Metody badania.

Źródła: Włodarski, Matczak, r.5.4; Strelau i inni, s.124-133; Tomaszewski, t.3, s.7-28, 84-87.

8. Uczenie się. Rodzaje uczenia się. Warunkowanie klasyczne i instrumentalne. Uczenie się czynności złożonych. Krzywe uczenia się. Transfer. Czynniki, wpływające na proces i efekty uczenia się. Metody badania.

Źródła: Strelau i inni, s.321-366; Włodarski, Matczak, r.3; Tomaszewski, t.3, s.98-161.

9. Procesy emocjonalne. Funkcje emocji. Struktura dymensjonalna sfery emocjonalnej, podstawowe wymiary emocji. Dobrostan emocjonalny. Czynnościowa dynamika emocji. Rola emocji pozytywnych i negatywnych. Rodzaje emocji. Ekspresja emocjonalna. Metody badania.

Źródła: Tomaszewski, t.2, s.7-57; Włodarski, Matczak, r.7; Strelau i inni, s.134-149; Złudzenia, które...,s.204-253; Seligman M.

10. Motywacja. Charakterystyki procesu motywacyjnego. Podstawowe czynniki, determinujące natężenie motywacji: wartość celu i subiektywne prawdopodobieństwo jego osiągnięcia; inne czynniki. Motywacja a sprawność czynności: prawa Yerkesa-Dodsona. Motywacja pozytywna i negatywna. Konflikty motywów. Motywacja osiągnięć. Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna. Hierarchia motywów/ potrzeb. Metody badania.

Źródła: Tomaszewski, t.2, s.59-114; Strelau i inni, s.150-159; Wykład.

11. Osobowość. Teorie osobowości (psychoanalityczna, behawiorystyczna, poznawcza, humanistyczna, ....). Osobowość jako system mechanizmów, wyznaczających ukierunkowanie czynności (Koncepcja J. Reykowskiego): a) Podstawowe założenia; b) Podsystem mechanizmów motywacyjnych (narzędzia wartościowania: hedonistycznego, normatywnego, poznawczego) i ich rola w regulacji podstawowych form aktywności człowieka; c) Podsystem mechanizmów oceny możliwości: umiejscowienie kontroli, samoocena, ocena rzeczywistości (optymizm-pesymizm, style poznawcze, ...); d) Podsystem mechanizmów samoregulacji i samokontroli.

Źródła: Tomaszewski, t.2, s. 115-187; Zimbardo, Ruch, s. 392-412, 542-550; Włodarski, Matczak, r.9; Kozielecki; Hall, Lindzey. Wykład.

12. Temperament. Pojęcie temperamentu. Właściwości temperamentu. Teorie i typologie temperamentu: Hipokratesa-Galena, konstytucjonalne (Kretschmer, Sheldon, ...) pawłowowska, opisowe (Guilford, ...). Regulacyjna rola temperamentu (koncepcja J. Strelau). Temperament a indywidualny styl działania. Metody badań.

Źródła: Tomaszewski, t.4, s.7-81; Strelau i inni, s.177-190; Włodarski, Matczak, r.11.2.2.

13. Inteligencja. Pojęcie inteligencji. Struktura inteligencji: teorie strukturalne (Spearmana, Thurstonea, Vernona,...), teoria Piageta, inne teorie. Inteligencja płynna i skrystalizowana (istota, rozwój ontogenetyczny). Zdolności wybitne. Upośledzenie umysłowe. Czynniki, determinujące różnice indywidualne. Pomiar inteligencji.

Źródła: Tomaszewski, t.4, s.83-154; Strelau i inni, s.190-206; Włodarski, Matczak, r.11.2.1.; Strelau, s.39-46; Nęcka; Seligman D.

14. Psychologia czynności. Struktura czynności. Miejsce procesów poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych w strukturze czynności. Osobowość, temperament, inteligencja w kontekście czynności.

Źródła: Kurcz, Kądzielawa, 2002; Tomaszewski, 1963; Łukaszewski, 1974. Wykład.

15. Metody badań psychologicznych. Ogólne zasady badania psychologicznego. Elementarne pojęcia statystyczne. Obserwacja i eksperyment. Testy psychologiczne. Podstawowe cechy testów. Wywiad, ankiety, kwestionariusze. Analiza wytworów.

Źródła: Strelau i inni, s. 259-293; Brzeziński.

LITERATURA PODSTAWOWA:

- Pilecka W., Rudkowska G., Wrona L. (red.), Podstawy psychologii: podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Kraków, 1999, 2004, 2005, ...

- Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2. Gdańsk. 2000, 2007.

- Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z. Podstawy psychologii dla nauczycieli. W-wa, 1975, 1979, ...

- Tomaszewski T. (red.), Psychologia ogólna. T. 1, 2, 3, 4.W-wa, 1992, 1995.

- Włodarski Z., Matczak A. Wprowadzenie do psychologii. W-wa, 1992, 1998, …

- Szewczuk W. (red.): Encyklopedia psychologii, W-wa, 1998.

- Zimbardo P.G., Gerrig R.J. Psychologia i życie. W-wa, 2007.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA:

- Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych; W-wa, 1997, 2002, ....

- De Catanzaro D.A. Motywacje i emocje. W ujęciu ewolucyjnym, fizjologicznym, rozwojowym i społecznym. Poznań. 2003.

- Doliński D., Weigl B. (red.) Od myśli i uczuć do decyzji i działań. W-wa, 2001.

- Hall C.S., Lindzey G. Teorie osobowości; W-wa, 1990, 2002, ....

- Kofta M., Szustrowa T. (red.) Złudzenia, które pozwalają żyć, W-wa, 2001.

- Kozielecki J. Koncepcje psychologiczne człowieka; W-wa, 1996, ...

- Kurcz I., Kądzielawa D. (red.) Psychologia czynności. Nowe perspektywy. W-wa, 2002.

- Lindsay P.H. Norman D.A. Procesy przetwarzania informacji u człowieka;W-wa,1984.

- Łukaszewski W. Wielkie pytania psychologii. Gdańsk. 2003.
- Malim T., Birch A., Wandeley A. Wprowadzenie do psychologii; W-wa, 1995, ..., 2007.

- Maruszewski T. Psychologia poznania. Gdańsk, 2001.

- Mietzel G. Wprowadzenie do psychologii. Gdańsk, 2008.

- Mietzel G. Psychologia dla nauczycieli. Gdańsk, 2009.

- Nęcka E. Inteligencja. Genzeza, struktura, funkcje. Gdańsk, 2003.

- Obuchowski K. Człowiek intencjonalny, czyli o tym, jak być sobą. Poznań, 2000.

- Seligman D. O inteligencji prawie wszystko. W-wa, 1995.

- Strelau J. Inteligencja człowieka. W-wa, 1997.

- Tomaszewski T. Wstęp do psychologii, W-wa, 1963.

2.

Procesy poznawcze - procesy tworzące i modyfikujące struktury poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (w umyśle), będące przedmiotem badań kognitywistyki i psychologii poznawczej. Można stwierdzić, że procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu, kształtującej zachowanie (służą poznawaniu otoczenia). Można również stwierdzić, że są to procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji - zachowania.

6.

Uwaga odpowiada za selekcjonowanie informacji. Jest nierozerwalnie związana z procesami percepcji do tego stopnia, że w niektórych sytuacjach wygodnie jest traktować uwagę tak, jakby była procesem percepcyjnym. Warto wtedy wiedzieć, że istnieją w psychologii teorie późnej uwagi, w jakich mechanizm selekcji operuje nie na "wejściu" systemu poznawczego, ale na "wyjściu", dokonując selekcji reakcji. Można wyróżnić dwie główne kategorie:

Uwaga mimowolna (ang. bottom-up attention) - jest wyzwalana przez otoczenie i przykładem może być odruch orientacyjny.

Uwaga dowolna (ang. top-down attention) - jest uruchamiana przez organizm, wiąże się z podjęciem aktywności celowej, wolicjonalnej (przynajmniej w zakresie uwagi) i opisuje się ją poprzez następujące charakterystyki, traktowane niekiedy jako odrębne procesy

12.

Koncepcja Hipokratesa

- sprowadził ludzką naturę do czterech soków: krew, flegma, żółta i czarna żółć.

Koncepcja Galena (II w. n.e.)

- pierwsza w historii typologia temeramentów

a) sangwinik: krew,

b) flegmatyk: flegma,

c) choleryk: żółta żółć,

d) melancholik: czarna żółć.

Pawłow potwierdził swoimi badaniami powyższe twierdzenie. W Polsce badania nad temperamentem prowadzi J. Strelau (Warszawa).

Sangwinik

- typ silny, zrównoważony, ruchliwy.

Flegmatyk

- typ silny, zrównoważony, powolny.

Choleryk

- typ silny, niezrównoważony, ruchliwy.

Melancholik

- typ słaby, zrównoważony, powolny.

Charakterystyka temperamentów Hipokratesa - Galena

Cechy psychomotoryczne Temperamenty

sangwinik melancholik choleryk Flegmatyk

Temperament

- zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania, przejawiających się w sile reakcji oraz w jej czasowych parametrach.

Temperament przejawia się w każdej naszej reakcji, sytuacji. Dlatego też oceniamy, że jest to zespół cech formalnych.

Przejawia się w sile reakcji. Siłę reakcji charakteryzujemy podając stosunek siły działającego bodźca do efektu jaki wywołuje on u danej osoby.

Siła reakcji jest uwarunkowana cechami temperamentu. Różnice w sile reakcji określane są pojęciem reaktywności.

Reaktywność to siła reakcji i nią się wyróżniamy.

Wysoka reaktywność Niska reaktywność

- osoba jest wrażliwa (wystarcza minimalna wielkość bodźca zdolna wywołać reakcję).

- osoba jest odporna (zdolność do reagowania, funkcjonowania na bodźce bardzo silna).

Koncepcja Strelaua

- osoby z wysoką reaktywnością posiadają mechanizm wzmacniający stymulację,

- osoby z niską reaktywnością posiadają mechanizm tłumiący stymulację.

Osoba z wysoką reaktywnością

- małe zapotrzebowanie na stymulację,

- małe zapotrzebowanie na kontakty, np.: z rówieśnikami,

- zmiany są przyjmowane niechętnie, np.: zmiana fryzury, mieszkania,

- osoba lubi stałość,

- osoba nie może pracować przy hałasie, przy wielu kontaktach,

- osoba unika nadmiaru stymulacji.

Osoba z niską reaktywnością

- duże zapotrzebowanie na stymulację,

- duże zapotrzebowanie na kontakty,

- osoba lepiej czuje się w sytuacji zmian,

- osoba lubi zmiany a nawet je preferuje,

- osoba jest odporna na hałas, wielość kontaktów, prace w trudnych warunkach.

Ruchliwość

- jest to zdolność przestawiania się z jednej reakcji, czynności na drugą; elastyczność, plastyczność.

Tempo przebiegu reakcji

- to maksymalnie możliwa częstość występowania reakcji w określonym czasie.

Związek cech temperamentalnych z wybranymi cechami osobowości

Ekstrawersja - Introwersja

Nie ma związku między ekstrawersją i introwersją a temperamentem.

Wiele badań potwierdza zależność pomiędzy typem temperamentu a poziomem lęku.

Typ silny Typ słaby

- niski poziom lęku,

- mała podatność na zmęczenie,

- robienie wszystkiego za jednym zamachem,

- praca w hałasie,

- w stanie napięcia, stresu sprawność umysłowa zazwyczaj się powiększa,

- przedkłada, preferuje wypowiedzi ustne nad pisemnymi. - wyższy poziom lęku,

- większa podatność na zmęczenie,

- tendencja do przerywania lekcji,

- praca w ciszy, spokoju,

- w stanie napięcia intelektualny potencjał jest mniejszy,

- przedkłada wypowiedzi pisemne nad ustnymi.

Najwyraźniej w sytuacjach trudnych przejawiają się cechy temperamentu.

Jan Strelau: Rola temperamentu w rozwoju psychicznym.

Temperament według J. Strelau

- to zespół formalnych, biologicznie uwarunkowanych cech zachowań, które są względnie stałe (bierze się pod uwagę układ nerwowy i hormonalny).

E. Kretschmer (1921 rok)

- temperament uwarunkowany jest mechanizmem krwi i funkcją gruczołów wydzielania wewnętrznego,

- a temperament składają się 4 właściwości psychiczne: psychestezja (wrażliwość psychiczna na bodźce, wrażliwość nadmierna i obniżona); nastrój (przejawiający się w zabarwieniu uczuciowym przeżyć psychicznych, zabarwienie przyjemne i przykre); tempo psychiczne (szybkość przebiegu procesów psychicznych, tempo zwolnione i przyspieszone); psychomotoryka (dotyczy ogólnego tempa ruchów).

Klasyfikacja konstytucjonalna (budowa ciała) według Kretschmera (1925 rok)

Typ budowy Charakterystyczne cechy zachowania

Leptosomatyk (wątłe ciało) - wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście, twarz pociągła, szczupłe kończyny górne i dolne, - skrajna postać tej budowy ciała to astenik, - temperament schizotymiczny: leptosomatyk lub astenik przejawia tendencję do psychozy (choroba psychiczna) o nazwie schizofrenia (rozszczepienie osobowości, autyzm, stępienie uczuciowe), - skłonny do abstrakcji, mało podatny na zmiany, drażliwy, oschły.

Pyknik (pylinos - z grec. gęsty) - mały lub średni wzrost, okrągła głowa, krótka szyja, rozbudowana tkanka tłuszczowa, - cyklotynik (nazwa pochodzi od psychozy cyklinicznej cyklofrenii, psychozy maniakalno-depresyjnej), - człowiek ten będzie przejawiał skłonność do dużych wahań emocjonalnych i nastrojowych. Będzie oscylował pomiędzy radością a smutkiem.

Atleta (athlon - walka, zapasy) - przewaga tkanki mięśniowej, wzrost wysoki lub średni, szeroki pas barkowy, wąskie biodra, wystające kości policzkowe, - skłonność do epilepsji, czyli padaczki, - typ temperamentu to iksotynik (ikso - tzw. lepki), człowiek ograniczony w gestach, mimice, o małej plastyczności umysłu, trudno przystosowuje się do zmian otoczenia, mało wrażliwy, spokojny.

Typologia E. Kretschmera (uzupełnienie)

Twórca typologii konstytucjonalnej: ludziom o danym typie budowy ciała przypisuje się określone właściwości psychiczne bądź skłonności do chorób psychicznych.

Wydzielił 4 typy budowy ciała:

- leptosomatyk (leptos - wątły, soma - ciało)

człowiek o wątłej budowie ciała, wysoki i chudy, ramiona szczupłe, klatka piersiowa gładka i wąska, twarz pociągła, nos długi i wąski, kończyny dolne chude i długie;

- pyknik (pyknos - gruby, gęsty)

osobnik otyły, o bogatej tkance tłuszczowej, z reguły średniego wzrostu, szyja krótka, głowa okrągła, często łysa, twarz szeroka, rozlana, tułów rozszerzający się ku dołowi, duży brzuch;

- atletyk (athlos - zapasy, walka)

typ umięśniony o silnej budowie, wzrost wysoki lub średni, szeroki pas barkowy, wąskie biodra, wydatne kości policzkowe i często wystająca szczęka dolna;

- dysplastyk (dys - źle, plastos - ukształtowany)

człowiek o budowie bezkształtnej, nieregularnej, są to osoby o np.: bardzo wysokim wzroście lub innych deformacjach, ludzie o zaburzonej regulacji hormonalnej.

Szczególnie leptosomatycy i pyknicy przejawiają skłonność do chorób psychicznych.

Odpowiednio do typów budowy ciała Kretschmer wydzielił 3 typy psychiczne, które nazwał temperamentami:

- schizotynik (leptosomatyk)

w wypadku choroby psychicznej większość osobników przejawia skłonności do schizofrenii (rozszczepienie osobowości, autyzm); jest to typ zamknięty w sobie, mało towarzyski; w życiu uczuciowym waha się między drażliwością a oschłością; cechuje go sztywność przekonań, trudno dostosowuje się do otoczenia, skłonny do abstrakcji;

- cyklotynik (pyknik)

w wypadku choroby psychicznej zapada na psychozę maniakalno-depresyjną; typ towarzyski, oscyluje między radością a smutkiem, łatwo nawiązuje kontakt z otoczeniem, w poglądach raczej realistyczny;

- iksotynik (atletyk)

typ spokojny, mało wrażliwy, umiarkowany w gestach i mimice, ma trudności w przechodzeniu od jednej czynności do innej; cechuje go mała plastyczność umysłu, sumienność i drobiazgowość.

Typologia Kretschmera spotkała się z krytyką:

- niedoceniono cech psychicznych człowieka, w kształtowaniu cech psychicznych człowieka,

- typologia powstała na tle obserwacji chorych w klinice psychiatrycznej, tak więc przedstawia obraz ludzi chorych.

Klasyfikacja konstytucjonalna (budowy ciała) według Sheldona - somatotypy

Typ budowy Charakterystyczne cechy zachowań

Endomorfik - wewnętrzna część listka zarodkowego, dominacja tkanki tłuszczowej. Wiscerotonik - powolność w reakcji, towarzyski, radosny, pragnienie aprobaty, tolerancja, wieczne zadowolenie z siebie, łagodność w zachowaniu, potrzeba współżycia z ludźmi, odprężenie w postawie i ruchach, dobry sen, brak wybuchowości.

Mezomorfik - krzepka budowa ciała, atletyczna. Somatotonik - potrzeba dominacji, odwaga fizyczna w walce, klaustrofobia, pewność w postawie i ruchach, energiczność, śmiałość w sposobie bycia, hałaśliwość w zachowaniu, umysł małoplastyczny.

Ektomorfik - delikatny, wątły, o przewadze skóry i tkanki nerwowej. Cerebrotonik - fizjologiczna nadpobudliwość, nadmierna szybkość w reakcji, samotnik, samokontrola mimiki, sociofobia, agarofobia, nadwrażliwość na ból, umysł skoncentrowany, subiektywny, nastawienie na późniejsze okresy życia.

Typologia W.H. Sheldona (uzupełnienie)

Punktem wyjścia typologii było wykrycie zasadniczych typów budowy ciała a następnie temperamentu:

- typ endomorficzny

silny rozwój narządów wewnętrznych, układ mięśniowy i kostny względnie słaby i nierozwinięty, nadmiar tkanki tłuszczowej;

- temperament - wiscerotonik (viscera - wnętrzności)

ogólne rozluźnienie mięśniowe, upodobanie do fizycznej wygody, towarzyskość, układ trawienny jest królem i jego dobrobyt określa zasadnicze cele życia, radosny, tolerancyjny, wiecznie zadowolony z siebie;

- typ mezomorficzny

układ mięśniowy jest dobrze rozwinięty, naczynia krwionośne duże, skóra stosunkowo gruba i porowata, wyprostowana i krzepka budowa;

- temperament - somatotonik (soma - ciało)

aktywność mięśniowa i dobra budowa ciała, dużo siły i energii życiowej, bezpośredni sposób bycia i nastawienie na działanie, potrzeba dominacji, hałaśliwość w zachowaniu;

- typ ektomorficzny

delikatność i wątłość całego ciała, spłaszczona klatka piersiowa, słaby rozwój narządów wewnętrznych oraz słaba budowa ciała, kończyny długie i szczupłe i słabo umięśnione, o delikatnym układzie kostnym,

- temperament - cerebrotonik (cerebrum - mózg)

przewaga powściągliwości i hamowania, duża wrażliwość nerwowa, trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, duża podatność na zmęczenie, w sytuacjach trudnych ucieczka w samotność.

Sheldon również spotkał się z krytyką.

Klasyfikacja według Pawłowa

Podstawy neurofizjologiczne

NIEZRÓWNOWAŻONY

SILNY

TYP

ZRÓWNOWAŻONY

RUCHLIWY

SŁABY

POWOLNY

Temperamenty

• flegmatyk - zrównoważony, powolny,

• melancholik - słaby,

• sangwinik - zrównoważony, ruchliwy,

• choleryk - niezrównoważony, silny, ruchliwy.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

Wydział Pedagogiczny i  Artystyczny

rok akad. 2011/2012

Aleksander Gorbatkow

---