Wykład III / ćwiczenia III (8.11.2003) (*)

Typ: Nemathelminthes - Obleńce (*)

• Ciało obłe i silnie wydłużone

• Wór powłokowo-mięśniowy składa się najczęściej z bezkomórkowego skórka, będącego wytworem znajdującej się pod nim syncycjalnej hipodermy

• Brak układu krwionośnego i oddechowego

• U wolnożyjących wymiana gazów odbywa się całą powierzchnią ciała, pasożytnicze energię czerpią z beztlenowego rozkładu cukrowców

• Są rozdzielnopłciowe

Gromada: Nematoda - Nicienie (*)

• Kształt ciała silnie wydłużony. W zależności od gatunku osiągają od 0,2 mm do 1 mm długości

• Przewód pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do gardzieli, łączącej się z jelitem, którego komórki zawierają glikogen, odżywczą substancję zapasową. Przewód pokarmowy zakończony jest tzw. jelitem tylnym.

• Układ wydalniczy tworzą dwa przewody posiadające wspólne ujście.

• Układ nerwowy składa się z dwóch ośrodków połączonych kilkoma pniami nerwowymi biegnącymi wzdłuż linii ciała.

• Posiadają gruczoły wydzielające lepką substancję, umożliwiającą im uczepienie się w danym miejscu.

• Nicienie są z reguły rozdzielnopłciowe, u licznych gatunków występuje dymorfizm płciowy

• Są przeważnie jajorodne, w rozwoju wyróżnia się kilka stadiów.

• Wyróżniamy nicienie: wolnożyjące glebowe (saprofagi, bakteriofagi, drapieżne), szkodniki roślin (roślinożerne) i pasożyty : bezkręgowców (owadów) i kręgowców

• 30 000 gatunków (przypuszcza się że jest ok. 10 % ogólnej liczby)

• 2 000 gat. nicieni glebowych (1/10 biomasy, czyli ok. 20g/m²)

• Nasilenie w biotopach zależy od:

1. Szaty roślinnej

2. Zawartości substancji organicznej

3. Wilgotności gleby

4. Struktury gleby

5. Warunków tlenowych ph

6. Temperatury

7. Innych

• 5-10 mln. osobników na m² gleby; największe zagęszczenie na głębokości 15-20 cm

• Podział ze względu na pobieranie pokarmu:

-mikrobifagi (jedzą: bakterie, glony, pierwotniaki)

-fitofagi (roślinożerne) - mają sztylecik (wbija go w roślinę i wysysa płyn)

-mycetofagi (grzybnia)

-pantofagi (pokarm zwierzęcy jak i roślinny

-zoofagi : drapieżne (bezkręgowce)

- pasożyty (bezkręgowce->owady i kręgowce)

• Nicienie wpływają na :

1. rozkładają materię organiczną ( mikrobifagi - odżywiają się mikroorganizmami)

2. poziom liczebności konsumentów (drapieżne i pasożytnicze)

3. produkcję roślinną:

-szkodliwość bezpośrednia - mechaniczne uszkodzenia tkanek, wysysanie plazmy komórkowej, wprowadzanie do tkanek roślin różnych substancji powodujących zmiany fizjologiczne (np. nekrozy) podczas jedzenie

-szkodliwość pośrednia - otwiera drogę dla bakterii i grzybów (obijając sztylecik), ułatwiają rozwój wirusów, przenosicielstwo chorób - wektory

• Szkodniki roślin:

-atakują system korzeniowy, nieliczne gatunki żyją w nadziemnych częściach roślin

-ektopasożyty żyją w ryzosferze, odżywiają się sokami roślin

-endopasożyty żeruja i rozwijają się w tkankach roślin; powodują powstawanie zmian fizjologicznych (zgrubienia, powiększenie jąder komórki)

-przenosicielstwo chorób wirusowych

-mechaniczne uszkodzenia tkanek roślin

Przykłady:

(*)Heteroda schachtii -Mątwik burakowy

• Groźny szkodnik upraw buraka cukrowego

• Cykl rozwojowy: larwy wykluwają się z jaj wiosną i wnikają do młodych korzeni buraków. Po przeobrażeniu samice pozostają w korzeniach (ukazując się w postaci małej, białej cytrynki), a samce przedostają się do gleby, oczekując na kolejny cykl rozrodczy. Osiągnąwszy dojrzałość płciową samce wychodzą z korzeni do glebi i po zapłodnieniu przyczepionej do korzenia samicy giną.

• Korzenie spichrzowe buraków zaatakowanych przez mątwiki są mniejsze i cieńsze, wytwarzają za to dużo korzeni przybyszowych, tworząc tzw. `brodę korzeniową'. Na korzeniach widać liczne cysty nicieni. Ponadto zawierają one znacznie mniej cukru.W upalne dni obserwuje się więdnięcie roślin, liście stopniowo żółkną i przedwcześnie zdychają

• Cysta mątwika burakowego ma długość długość do 1 mm, jest kształtu cytrynkowatego, początkowo ma zabarwienie kredowobiałe, a później brunatne.

(*)Anisakis marina

• Należą do pasożytów ryb morskich, głównie śledzi, a także dorszy, makreli, łososi. Szczególnie często bywają zarażone duże i tłuste śledzie

• Żywicielem pośrednim są skorupiaki planktonowe.

• Zagrożenie dla człowieka stanowi spożycie surowych względnie półsurowych zarażonych ryb morskich

• Nicienie bytują w żołądku i jelitach człowieka, powodując obrzęk śluzówek jelit i tworzenie się nadżerek.

• Wywołują chorobę o nazwie anizakidoza

• Anizakidoza to choroba naśladująca zatrucie pokarmowe lub zwykłą niestrawność, rzadziej ostre zapalenie wyrostka robaczkowego.

• Typowe objawy to gorączka, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka, obecność krwi w stolcu. Wymienione dolegliwości pojawiają się w 7-8 dni po spożyciu zarażonych nicieniami ryb.

• Wyróżnia się trzy postacie żołądkowe choroby: obrzękową, krwotoczną i wrzodziejącą

• Anizakidozę stwierdzono u osób w Japonii, Korei, Anglii, USA, Norwegii, Niemczech, Chile.

(*)Trichinella spiralis - Włosień spiralny/kręty

• pasożyt wielu gatunków ssaków, głównie świni domowej, dzika, psa, kota, lisa i szczura.

• Samice osiągają długość do 5 mm, samce do 1,6 mm

• Cykl rozwojowy: Po spożyciu przez człowieka lub zwierzę mięsa zawierającego larwy włośnia, torebki larw rozpuszczają się w soku żołądkowym, larwy przechodzą do jelita cienkiego,gdzie wnikają do ściany i po kilku dniach samice rodzą się żywe larwy. Po urodzeniu potomstwa samice giną, a postacie larwalne z krwią przedostają się do mięśni prążkowanych, szczególnie w przeponie i mięśniach międzyżebrowych, gdzie szybko rosną, lnieją i skręcają się w spiralę.

• Choroba wywołana przez włośnia zwana jest włośnicą.

• Zarażenie następuje przez zjedzenie mięsa z otorbionymi larwami.

• Objawy choroby: nudności, wymioty, biegunki, w tydzień później wysoka gorączka, bóle mięśniowe, obrzęki na twarzy. We krwi wzrost leukocytozy. Śmiertelność wynosi 3-30%.

Typ: Mollusca - Mięczaki (*)

• Co najmniej 130 tys. gatunków współczesnych.

• Do mięczaków należą zwierzęta pierwouste o bruzdkowaniu spiralnym (poza głowonogami), z larwą typu trochofory lub weliger (oprócz głowonogów), o symetrii dwubocznej (utraconej przez wszystkie ślimaki w wyniku torsji, czyli obrotu worka trzewiowego w stosunku do nogi i głowy o 180°), głowie wyodrębnionej (poza małżami), układzie krwionośnym typu otwartego, ciele okrytym grzbietowo charakterystycznym płatem skórno-mięśniowym zwanym płaszczem.

• Płaszcz może okrywać tylko trzewia (ślimaki i głowonogi), ale zawsze tworzy charakterystyczną jamę płaszczową, w której znajdują się orzęsione ktenidia (często funkcjonujące jako skrzela, ale zapewne wyjściowo będące narządem zapewniającym przepływ wody przez jamę), gruczoły śluzowe i chemoreceptory, a także odbyt i ujścia narządów płciowych i wydalniczych. Płaszcz ma zdolność wytwarzania struktur mineralno-organicznych (głównie z węglanu wapnia w obrębie matrycy z białkowej konchioliny). Prawdopodobnie wobec zaniku zdolności regeneracji dobór naturalny premiował taką ochronę organizmu przed urazami mechanicznymi.

• Obecna jest też tarka (zanikła u małży, a zredukowana u niektórych ślimaków), zbudowana z szeregu rytmicznie powtarzanych, poprzecznych szeregów zębów opatrzonych guzkami, służąca do pobierania i rozdrabniania pokarmu.

• Wyróżnia się 2 podtypy mięczaki: pierwotniejsze, reprezentowane przez paręset morskich gatunków obunerwce (Aculifera) z 2 gromadami: bruzdobrzuchy (Solenogastres), z nich bywają wyodrębniane Caudofoveata w pierwotniejszą gromadę, i chitony (Polyplacophora), oraz bardziej zróżnicowane muszlowce (Conchifera) z 5 gromadami: jednotarczowce (Monoplacophora), ślimaki (Gastropoda), głowonogi (Cephalopoda), małże (Bivalvia) i łódkonogi (Scaphopoda).

Gromada: Bivalvia - Małże (*)

• Gromada zaliczanej do podtypu muszlowców

• Zamieszkujące wody słone i słodkie na całej kuli ziemskiej.

• Charakteryzują się typową budową muszli, złożonej z 2 połówek złączonych ze sobą warstwą konchioliny oraz tzw. zawiasem wapiennym.

• Symetria dwuboczna

• Małże mają 2 skrzela umieszczone w jamie płaszczowej wewnątrz muszli

• Płaszcz i skrzela pokrywa nabłonek urzęsiony, dzięki któremu woda przepływa przez skrzela niosąc z sobą zarazem pokarm, znajdujące się w niej cząstki organiczne

• Woda pobierana jest przez tzw. syfon wpustowy, wypływa przez syfon wypustowy, utworzone przez zrośnięte połówki płaszcza

• W osi symetrii ciała znajduje się tzw. noga, silnie umięśniona, spłaszczona, ukształtowana zależnie od trybu życia danego gatunku małża

• Grzbietowa część nogi przechodzi w tzw. worek trzewiowy

• Układ pokarmowy tworzą: otwór gębowy otoczony listkowatymi płatami, krótki przełyk, żołądek posiadający połączenie z gruczołem trawiennym, jelito przechodzące przez komorę serca oraz odbyt.

• Aparat wydalniczy tworzą dwie nerki oraz tzw. narządy Kebera.

• Serce składa się z 2 przedsionków i 1 komory, układ nerwowy z 3 par węzłów posiadających rozgałęzienia.

• Małże są zwierzętami w większości rozdzielnopłciowymi, niektóre gatunki są obupłciowe

• stadium rozwojowym niektórych gatunków występują larwy, np. trochofora lub glochidium(stadium pasożytnicze) -> u skójki i szceżuji.

• Posiadają zdolność wytwarzania pereł, powstających w wyniku przedostania się ciała obcego pomiędzy muszlę a płaszcz małża i podrażnienia powodującego silne wydzielanie substancji wapiennej, która tworzy kulistą otoczkę wokół tego ciała. Cenione są perły wytwarzane przez małże z rodzaju perłopławów, z uwagi na odpowiedni stopień skrystalizowania substancji wapiennej.

• Znanych jest ok. 15 000 gatunków małżów osiągających rozmiary od 0,2 cm do 150 cm długości, ciężar największych osobników dochodzi do 200 kg

Przykład:

(*)Racicznica

• Zamieszkuje jeziora

• Muszla do 3 cm długości, kanciasta, często przyrasta jedna do drugiej

• Znaczenie: POZYTYWNE - filtrują drobną zawiesinę wodną, przyczyniają się tym do samooczyszczania się wód. NEGATYWNE - mogą powodować wielkie szkody w różnych wodnych obiektach technicznych (kanały, śluzy) uniemożliwiając, przez tworzenie ogromnych skupisk, przepływ wody.

(*)Omułek

• Występuje w morzach

• Wielkość jego wzrasta z zasoleniem, dochodząc do kilkunastu centymetrów

• Muszla silnie wypukła i wąska, o bardzo ciemnym, granatowoczarnym zabarwieniu

• Są jadalne w stanie świeżym, wytwarzane są z nich konserwy

(*)Ostryga

• Występuje w morzach o dużym zasoleniu, przytwierdzając się do dna

• Muszle dochodzą do 20 cm długości

• Lewa połówka muszli jest głębsza o grubych ściankach; zajmuje położenie dolne i w niej mieści się całe ciało.

• Prawa połówka, cieńsza i płaska, służy jako wieczko.

• Znaczenie: konsumpcyjne, hodowane są w wielu krajach

(*)Szczeżuja

• Małż słodkowodny, występuje w polskich stawach, jeziorach i małych rzekach

• Ciało ma długość ok. 20 cm i okryte jest muszlą składającą się z dwóch połówek, które w czasie spokoju są nieco rozchylone, co umożliwia wysuwanie się na zewnątrz nogi, przy podrażnieniu muszla szczelnie się zamyka.

• Muszla zbudowana jest z 3 warstw: zewnętrznej, organicznej - konchiolinowej, środkowej, wapiennej - porcelanowej, wewnętrznej, również wapiennej - perłowej. Obie połówki muszli połączone są ze sobą na stronie grzbietowej tzw. więzadłem, które działa przeciwnie niż mięśnie zwieracze (przytwierdzone do wewnętrznych powierzchni muszli) i powoduje rozchylanie się muszli. Przednia krawędź muszli jest zaokrąglona, tylna nieco wydłużona. Na całej powierzchni widoczne są koncentryczne linie, rozchodzące się od miejsca na stronie grzbietowej - zwanego wierzchołkiem muszli, aż do jej krawędzi. Obrazują one proces wzrostu małża i noszą nazwę linii przyrostu.

(*)Skójka

• Występuje w wodach słodkich

• Muszla nieco węższa i dłuższa od muszli szczeżui, odznacza się grubszą warstwą wapienną, a szczególnie perłową, noszącą nazwę macicy perłowej

• Znaczenie: muszle używane są do wyrobu guzików i jako materiał zdobniczy

Gromada: Gastropoda - Ślimaki (*)

• Ślimaki opanowały zarówno morza i wody słodkie, jak i środowisko lądowe

• Cechują się asymetryczną budową ciała - w toku procesu rozwojowego nastąpił obrót skorupy larwy o 180° (spowodowało to przemieszczenie się narządów wewnętrznych ze strony prawej na lewą i odwrotnie, oraz jamy płaszczowej z tyłu na przód ciała.

• Ciało dzieli się na: głowę, wyraźnie wyodrębnioną, na której znajduje się jedna lub dwie pary czułków oraz para oczu i otwór gębowy od strony brzusznej, nogę o płaskiej podeszwie, która u pewnych morskich gatunków jest przekształcona w rodzaj płetw służących do pływania, oraz długi worek trzewiowy, w którym znajdują się wszystkie narządy wewnętrzne, pokryty płaszczem wytwarzającym muszlę.

• Muszla pojedyncza, zazwyczaj spiralnie skręcona w prawo, zredukowana

• Układ pokarmowy ślimaków zwykle składa się z języka pokrytego rogową tarką, przełyku, wola, żołądka oraz jelita. Głównym gruczołem trawiennym jest wątroba połączona z żołądkiem.

• Układ nerwowy to szereg węzłów, m.in. głowowych, nożnych, mózgowych, ściennych. Jest scentralizowany w przedniej części ciała.

• Powierzchnia ciała ślimaków pokryta jest nabłonkiem migawkowym zawierającym gruczoły śluzowe.

• W jamie płaszczowej tzw. gruczoł hipobranchialny, którego wydzielina u gatunków zaliczanych do rozkolcowatych zawiera purpurowy barwnik znany już w starożytności

• W rozwoju ewolucyjnym ślimaków następował zanik bądź redukcja niektórych narządów wewnętrznych lub ich części (lewego lub prawego skrzela, zależnie od skrętu muszli, prawego przedsionka serca, prawego osfradium, prawej nerki).

• Narządami zmysłów ślimaków są: statocysty, umieszczone w nodze osfradia, stanowiące narządy zmysłu chemicznego, głównie węchu, komórki czuciowe rozmieszczone na całej powierzchni ciała, głównie na czułkach (krótszych), oraz oczy (dłuższe czułki) o niewielkiej zdolności widzenia, reagujące na natężenie światła i rozróżniające kontury z małej odległości.

• Zapłodnienie wewnętrzne, są wśród ślimaków formy obupłciowe i rozdzielnopłciowe, większość składa jaja w otoczce, u gatunków lądowych wysyconej solami wapnia.

• Są obojnakami, zjawisko zmiany płci.

• Jajorodne, nieliczne gatunki są żyworodne

• Rozwój ślimaków przebiega ze stadium larwalnym (tzw. weliger- żeglarek).

• Części ciała: głowa, noga , worek osierdziowy

• Ślimaki są głównie roślinożerne, ale też drapieżne i pasożytujące

• Ślimaki płucodyszne oddychają tzw. płucem, które tworzy silnie unaczyniona powierzchnia jamy płaszczowej. Są to głównie formy lądowe.

• Podgromady płucodysznych i tyłoskrzelnych często łączone są w jedną wspólną podgromadę Euthynura, obejmującą gatunki obupłciowe o jednym skrzelu, jednej nerce i jednym przedsionku serca.

• Znanych jest łącznie ok. 105 tys. gatunków ślimaków, spośród których w Polsce występuje 229 gatunków (173 formy lądowe, 56 słodkowodnych i słonawowodnych).

Przykłady:

(*)Lymnaea stagnalis - Błotniarka stawowa

• Muszla o wydłużonej kolumience zaostrzonym wierzchołku

• Wysokość do 50 mm

• Żyje w mulistych zbiornikach wodnych

• Muszla prawoskrętna

(*)Lymnaea truncatula - Błotniarka moczarowa

• Kształt muszli jak u B.stawowej

• Wysokość do 10 mm

• Żyje w małych i płytkich zbiornikach wodnych, z których może wypełzać na rośliny.

• Jest żywicielem pośrednim motylicy wątrobowej

• Muszla prawoskrętna

(*)Viviparus viviparus - Żyworódka

• Muszla kształtem zbliżona do muszli winniczka, w wyraźnym żółto-brązowym paskowaniem

• Wysokość muszli do 20 mm

• Pospolita w wodach stojących i wolnopłynących o mulistym dnie.

• Muszla prawoskrętna

(*)Planorbarius corneus - Zatoczek rogowy

• Muszla okrągła, zwinięta płasko, bez wierzchołka

• Lekko asymetryczny otwór muszli

• Średnica do 40 mm

• Zamieszkuje wody słodkie, zbiorniki o małym prądzie, stawy, podmokłe łąki i niekiedy jeziora.

(*)Helix pomatia - Winniczek

• Występuje na obszarach leśnych i w zaroślach środkowej i południowo-wschodniej Europy, Azji Mniejszej

• Największy lądowy gatunek ślimaka

• Muszla osiąga do 5 cm średnicy, ubarwiona jest brunatnożółto w ciemniejsze pręgi. Zbudowana z kolumienki wewnętrznej oraz 4 skrętów. Zaostrzony koniec nosi nazwę wierzchołka. Najszerszy skręt otacza otwór muszli.

• Muszla jest przytwierdzona do ciała za pomocą mięśnia wciągacza, łączącego nogę i głowę ze ścianą kolumienki.

• Aktywny głównie nocą, roślinożerny, podczas masowych pojawów może wyrządzać szkody w uprawach roślinnych, np. w winnicach.

• Składa do 60 jaj o średnicy ok. 5 mm, po 20-30 dniach wylęgają się młode, dojrzewające płciowo w 3 roku życia.

• Znaczenia: konsumpcyjne - ceniony przysmak w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, jest eksportowany w znacznych ilościach z Polski.

Gromada: Cephalopoda - Głowonogi (*)

• Cechują się posiadaniem ramion oraz lejka w miejscu nogi, charakterystycznej dla pozostałych mięczaków.

• Najwyżej uorganizowane spośród mięczaków, obejmują ok. 750 gatunków.

• Do głowonogów należą wyłącznie gatunki morskie. Żyją w ciepłych, tropikalnych wodach i żywią się rybami oraz skorupiakami.

• Głownogi są rozdzielnopłciowe

• Poruszają się wykorzystując siłę odrzutu wody wyrzucanej z jamy płaszczowej poprzez lejek.

• Osiągają rozmiary od kilkudziesięciu cm do kilkunastu metrów długości ciała, ubarwienie różnorodne.

• Żywią się rybami, skorupiakami i mięczakami, polując na zdobycz przy pomocy ramion posiadających haczyki lub przyssawki.

• Ciało ma budowę dwubocznie symetryczną, składa się z części głowowej i z tułowia

• Na głowie znajduje się wieniec czułków, czyli muskularnych ramion, i duże jaskrawo ubarwione oczy, przypominające u niektórych gatunków oczy kręgowców oraz jama gębowa wyposażona w parę szczęk w kształcie papuziego dzioba, służących do rozszarpywania schwytanego zwierzęcia.

• Na powierzchni ciała znajdują się chromatofory (komórki tęczowe), które umożliwiają upodobnienie się do podłoża

• Ramiona pokryte licznymi przyssawkami, zaopatrzonymi dodatkowo w chwytliwe haczyki stanowią nie tylko organy ruchu, ale także służą do obrony i ataku. Liczba ramion wynosi 8 u ośmiornic lub 10 u dziesięciornic (mątwy i kałamarnice).

• Układ krwionośny ma złożoną budowę. Składa się z serca, leżącego po stronie brzusznej ciała i naczyń krwionośnych. Krew płynie w systemie naczyń, jednak w okolicy serca wlewa się do jamy okołosierdziowej, z tego względu uważa się, że układ krwionośny głowonogów jest prawie zamknięty.

• Układ nerwowy wykazuje najdalej wśród bezkręgowców posuniętą koncentrację, a narządy zmysłów w związku z bardzo ruchliwym trybem życia, są dobrze rozwinięte. Są to statocysty, komórki zmysłowe oraz wcześniej już wspomniane oczy.

• Układ oddechowy - w jamie płaszczowej głowonogów znajdują się jedna lub dwie pary skrzeli.

• Układ pokarmowy - jama gębowa uzbrojona jest w potężne szczęki, kształtu papuziego dzioba i w język opatrzony tarką.

Rząd: Octopoda - Ośmiornice(*)

• Mają na głowie 8 silnie umięśnionych ramion, stopniowo się zwężających

• Na wewnętrznej powierzchni ramion, znajdują się podwójne rzędy dyskowatych przyssawek, umożliwiających zwierzęciu przytwierdzenie się do dna, bądź do zdobyczy

• Brak szkieletu wewnętrznego, ciało miękkie

• Szybko się porusza

Przykład:

(*)Octopus vulgaris - Ośmiornica

• Tułów woreczkowaty i zaokrąglony

• Otwór gębowy mieści się na głowie między ramionami

• Na stronie brzusznej widoczny jest lejek i szczelinowaty otwór do jamy płaszczowej

• Głowa jest od strony grzbietowej, wyposażona w parę dużych oczu, o budowie przypominającej oczy kręgowców

Rząd: Decapoda - Dziesięciornice(*)

• Oprócz 8 ramion takich jak u ośmiornic, dziesięciornice mają jeszcze 2 znacznie dłuższe ramiona, rozszerzane na końcach i zaopatrzone w przyssawki

• Mają szkielet wewnętrzny

• Ciało pigmentowane

Przykład:

(*)Sepia officinalis - Mątwa

• Tułów podłużny - wyposażony w 2 płetwy idące wzdłuż boków

• Na stronie grzbietowej pod płaszczem zredukowana muszla w postaci wewnętrznej płytki wapiennej z przegrodami

• Po stronie brzusznej w tylnej części tułowia znajduje się worek czernidłowy, a w nim gruczoły wytwarzające czarny barwnik. Mątwa wyrzuca zawartość worka na zewnątrz gdy czuje się zagrożona. Tworzy się wówczas wokół zwierzęcia ciemna osłona, która dezorientuje napastnika.

• Wydzielina gruczołu czernidłowego mątwy, pod nazwą sepia, używana jest do wyrobu tuszu

(*)Kalmar

• Niektóre osobniki osiągają bardzo duże rozmiary ciała (do 17 cm)

• Mają zdolność szybkiego poruszania się

• Worek trzewiowy wydłużony zakończony płetwą pływną

Typ: Annelida - Pierścienice (*)

• Zwierzęta bezkręgowe tworzące odrębny typ systematyczny dzielący się na cztery gromady: prapierścienice, wieloszczety, skąposzczety i pijawki

• Zamieszkują morza, zbiorniki słodkowodne, wilgotne środowiska glebowe

• Odżywiają się resztkami organicznymi, istnieją także formy pasożytnicze (pijawki) oraz gatunki o drapieżnym trybie życia.

• Kształt ciała z reguły wydłużony, obły, lekko spłaszczony grzbietobrzusznie.

• Podział ciała, zróżnicowanego na część głowową i tułowiową, na pierścieniowate segmenty zwane metamerami.

• W części głowowej wyodrębnić można człon przedgębowy (prostomium) oraz gębowy (peristomium).

• Ciało pierścienic może osiągać rozmiary od 1 mm do ponad 2 m. Jego powłoka to wór skórno-mięśniowy, pokryty oskórkiem zrzucanym w toku kolejnych wylinek. Końcową część ciała stanowi segment zakończony otworem odbytowym.

• Segmentacja typu homonomicznego

• U większości pierścienic poszczególne segmenty są podobnie zbudowane, mieszcząc kolejno jednakowe narządy. Nie dotyczy to przewodu pokarmowego, ciągnącego się przez całą długość ciała.

• U pijawek liczba segmentów zewnętrznych przewyższa liczbę segmentów wewnętrznych, u niektórych pierścienic segmentacja wewnętrzna uległa redukcji

• Początki cefalizacji (wykształcania się głowy)

• Przesunięcie narządów zmysłów na część głowową

• Układ krwionośny zamknięty; składa się z 2 podłużnych naczyń głównych: grzbietowego (nad jelitem), tłoczącego krew do przodu oraz brzusznego (pod jelitem) krew płynie do tyłu. Naczynia te są połączone naczyniami okrężnymi (w przedniej części ciała ).

• Brak serca, funkcje tę pełni kurczące się naczynie grzbietowe ( u nereidy), naczynia okrężne (u dżdżownicy ).

• Krew jest zielona lub czerwona.

• Układ nerwowy tworzą zwoje mózgowe, obrączka okołoprzełykowa i dwa pnie nerwowe leżące w części brzusznej, połączone ze sobą w każdym segmencie dwoma zwojami.

• Narządy zmysłów: liczne wieloszczety mają proste oczka.

• Pierścienice oddychają całą powierzchnią ciała, pokrytą wilgotnym oskórkiem.

• Układ pokarmowy: otwór gębowy > jama gębowa > gardziel (na jej powierzchni u form drapieżnych występują ząbki) > przełyk > wole > żołądek > jelito > odbyt

• Posiadają zęby służące do obrony i ataku.

• Gruczoły wapienne odpowiadają za neutralizację próchnicy

• Układ wydalniczy - metanefrydialny, zbudowany z urzęsionego lejka otwierającego się do jamy ciała oraz kanalika wydalniczego, uchodzącego otworem wydalniczym na zewnątrz. W każdym segmencie istnieje para nefrydiów, których kanaliki uchodzą do następnego segmentu i uchodzą na zewnątrz.

• Występują gładkie mięśnie okrężne i wzdłużne. Mięśnie odpowiadają za poruszanie.

• Wieloszczety są organizmami rozdzielnopłciowymi, dymorfizm płciowy zaznacza się stosunkowo słabo. Zapłodnienie jest na ogól zewnętrzne (powstaje larwa trochofora.)

• Pijawki i Skąposzczety są obojnakami (na ciele występuje siodełko umożliwiające krzyżowe zapłodnienie). Rozwój jest prosty bez stadium larwalnego.

• Narządy rozrodcze: U osobników żeńskich: jajniki, jajowody.

U osobników męskich; jądra, nasieniowody, pęcherzyk nasienny

Gromada: Polychaeta - Wieloszczety

• Żyją głównie w strefie przybrzeżnej mórz tropikalnych, również w wodach o niskim zasoleniu, nieliczne w wodach słodkich, a nawet w wilgotnych środowiskach lądowych.

• Długość od kilku mm do ok. 3 m, kształt ciała wydłużony, często robakowaty, po bokach znajdują się tzw. parapodia, czyli przynóżki, okolone szczecinkami, służące jako narząd ruchu.

• Zróżnicowanie ciała, umożliwiające wyodrębnienie odcinka głowowego, w którym znajduje się otwór gębowy, węzeł mózgowy i narządy zmysłowe.

• Oczy o budowie prostej lub złożonej

• Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym połączonym z wysuwalną gardzielą, przechodzącym w jelito przednie, następnie środkowe i proste.

• Układ wydalniczy stanowią metanefrydia.

• Wieloszczety są przeważnie rozdzielnopłciowe, niekiedy występuje dymorfizm płciowy

• Rozwój złożony , z przeobrażeniem

• Rzadko dochodzi do rozrodu bezpłciowego przez podział lub pączkowanie. W rozwoju występuje stadium larwalne trochofora.

• Znanych jest ok. 5000 gatunków wieloszczetów.

Przykład:

Aphrodite aculeata - Złotorunka, mysz morska, afrodyta tęczowa

• Żyje w strefie dennej przybrzeżnych wód północnej części Oceanu Atlantyckiego, Morza Północnego i Morza Śródziemnego.

• Długość 15-20 cm i kilka cm szerokości.

• Kształt owalny, ciało spłaszczone grzbietobrzusznie, okolone gęstym pasmem szczecinek mieniących się różnymi kolorami (od głębokiej czerwieni po zieleń i błękit), grzbiet pokryty dwoma rzędami łusek.

• Przeważnie zagrzebuje się w dnie czatując na drobne bezkręgowce.

• Jest gatunkiem rozdzielnopłciowym, przechodzi rozwój ze stadium larwalnym trochofory.

• Znaczenie:

1. Stanowi składnik pożywienia niektórych ryb, m.in. plamiaków i dorszy.

2. Szczecinki aphrodite aculeata stanowią idealny wzór dla włókien światłowodowych i filtrów fotonowych przyszłości. Ich niezwykła struktura absorbuje i wykorzystuje padające na nie światło niemal ze stuprocentową efektywnością, pozostawiając daleko w tyle możliwości stworzonych przez człowieka światłowodów.

Szczecinki, składają się one z niezliczonej ilości heksagonalnych cylindrów uporządkowanych w warstwy podobnie do struktury kryształu. Każdy z cylindrów ma grubość zaledwie ułamka długości fali. Układ cylindrów jest optymalnie dopasowany do barwy czerwonej co powoduje maksymalizację odbicia w wąskim przedziale tej właśnie długości fali.

Eunice viridis - Robaki `Palolo'

• Nazwa nadana przez ludność Polinezji pojawiającym się licznie na powierzchni Oceanu Spokojnego fragmentom ciała wieloszczetów z gatunku Eunice viridis, zawierającym komórki rozrodcze.

• Okres rozrodu Eunice viridis przypada na 2 i 3 dzień ostatniej kwadry Księżyca w październiku i listopadzie. Odrzucane wówczas tylne odcinki ich ciała, o długości do 50 cm, tworzą na powierzchni wód grubą warstwę.

• Palolo jest odławiane przez tubylców w celach konsumpcyjnych, a czas jego pojawiania się jest hucznie świętowany.

Gromada: Oligochaeta - Skąposzczety (*)

• Zamieszkują zarówno środowiska lądowe, jak i wody słodkie oraz słone.

• Ciało wydłużone, nieznacznie spłaszczone, zewnętrzna segmentacja odpowiada segmentacji wewnętrznej, liczba segmentów od kilku do kilkuset.

• Długość od 0,5 mm do ponad 2,5 m.

• Na ciele szczecinki, które pełnią rozmaite funkcje, m.in. narządów dotyku, ruchu, czepnych.

• Otwór gębowy przeważnie po stronie brzusznej, w układzie pokarmowym dobrze rozwinięte jelito przednie połączone z ujściem tzw. gruczołów wapiennych, zwanych gruczołami Morrena.

• Narządami wydalniczymi są metanefrydia.

• Układ krwionośny tworzą sploty, zatoki i naczynia okrężne, łączące naczynia grzbietowe i brzuszne.

• Układ nerwowy składa się ze zwoju nadprzełykowego, obrączki okołoprzełykowej oraz pnia brzusznego.

• Skąposzczety są obupłciowe, układ rozrodczy w przedniej części ciała, zapłodnienie tzw. krzyżowe, polegające na połączeniu się dwóch osobników i wzajemnej wymianie nasienia. Jaja otaczane są kokonem wytwarzanym przez gruczoły znajdujące się w tzw. siodełku, występującym także u pijawek.

• Rozwój prosty

• U niektórych gatunków skąposzczetów możliwe jest rozmnażanie wegetatywne polegające na podziale i zregenerowaniu pozostałej części ciała.

• Znanych jest ok. 2500 gatunków, spośród których w Polsce występuje ok. 210.

• Jednym z największych skąposzczetów jest dżdżownica australijska (Megascolides australis) żyjąca w Australii, osiągająca 2,5 m długości ciała.

Przykład:

Tubificidae - Rureczniki (*)

• Zamieszkują głównie strefę klimatu umiarkowanego półkuli północnej, nieliczne gatunki spotykane są w strefie tropikalnej.

• Mają kształt ciała silnie wydłużony, rurkowaty, osiągają długość od 2 mm do ok. 20 cm. Ubarwienie czerwonawe, ciemnoczerwone lub ciemne, brunatnoczarne.

• Przednią częścią ciała tkwią w mule, tylna porusza się ruchem wahadłowym

• Niektóre gatunki są żywicielami pośrednimi tasiemców pasożytującymi na rybach, inne są gatunkami wolno żyjącymi, odżywiają się szczątkami organicznymi i znajdującymi się w mule dennym substancjami białkowymi, dzięki czemu pełnią niezwykle ważną rolę w oczyszczaniu wód.

• Najbardziej znanym przedstawicielem rureczników jest rurecznik (Tubifex tubifex), stosowany jako pokarm dla ryb akwariowych.

• W Polsce występuje ok. 20 gatunków rureczników.

(*)Tubifex tubifex - Rurecznik mułowy

• Żyje w mule zbiorników słodkowodnych, a także w ściekach, tworząc skupiska

• Odznacza się dużą odpornością na brak tlenu w wodzie.

• Przednią częścią ciała tkwią w mule, tylna porusza się ruchem wahadłowym, powodując przepływ wody i wychwytując tlen

• Ciało do 5 cm długości, segmentowane. Okrywa je przejrzysty wór powłokowo-mięśniowy, przez który przeświecają czerwone naczynia krwionośne (krew zawiera hemoglobinę) oraz wypełnione szarawą treścią jelito

• Widoczne są bardzo krótkie szczecinki

• Są pokarmem dla ryb w zbiornikach naturalnych

• Hodowane są też jako pokarm dla ryb akwariowych

• Przednią częścią ciała tkwią w mule, tylna porusza się ruchem wahadłowym

Lumbricidae - Dżdżownice (*)

• Posiadają wyraźną segmentację ciała - metameria homonomiczna

• Ubarwienie zmienne, od żółtawego poprzez czerwone po niemal czarne.

• Długość ciała do 30 cm.

• Występuje ok. 1500 gatunków, 32 w Polsce

• Prowadzą nocny tryb życia, żywią się szczątkami organicznymi wyszukiwanymi w glebie.

• Niestrawione resztki wydalane są w postaci tzw. koprolitów.

• Odgrywają ogromną rolę w użyźnianiu gleby.

• Dżdżownice mogą kumulować w swoim ciele pestycydy, które są trujące dla ptaków, najbardziej toksyczne są w okresie rozrodu płciowego. Gdy ptak zje taką D. dostaje porażenia kończyn tylnych połączonego z krwiomoczem

• Mają dużą wartość odżywczą

• Po stronie brzusznej w segmentach 9 i 10 znajdują się zbiorniki nasienne (tam gromadzone jest nasienie partnera). W segmentach 14 i 15 są otworki żeńskie (14) - tam wydalane są jaja, oraz otworki męskie (15) wydalanie plemników. Segmenty 31-37 to siodełko - wydziela ono śluz, tworzący śluzową opaskę.

• Zapłodnienie: osobniki łączą się stronami brzusznymi w przeciwnych kierunkach. Następnie zachodzi wymiana nasienia, które gromadzone jest w zbiornikach nasiennych drugiego partnera. Po kopulacji osobniki rozłączają się. Śluzowa opaska przesuwa się do przodu. Gdy przechodzi przez segment 14 wyciskane są do niej jaja. Gdy przechodzi przez 9 i 10 wyciskane są plemniki. Następuje zapłodnienie. Opaska śluzowa zsuwa się przez głowę i zasklepia w kokon. Kokon opuszczają młode dżdżownice.

• Żyją 5-6 lat, mają duże zdolności regeneracyjne.

• Znaczenie: spulchniają glebę, powodują mieszanie się warstw gleby, napowietrzanie gleby, na terenie pochyłym mogą przyspieszać erozję gleby.




Gromada: Hirudinea - Pijawki(*)

• Prowadzą przeważnie pasożytniczy tryb życia, odżywiają się głównie krwią żywiciela.

• Nieliczne formy są drapieżne, żywią się drobnymi zwierzętami

• Pijawki występują najczęściej w wodach słodkich, rzadziej w słonych, spotykane są również gatunki żyjące na lądzie.

• Osiągają długość od kilku mm do 20 cm

• Większość gatunków pijawek ma ciało spłaszczone grzbietobrzusznie i zwężone na obydwu końcach, zaopatrzonych w dwie przyssawki.

• Ciało jest segmentowane, podzielone na 34 pierścienie zwane metamerami, przy czym segmentacja zewnętrzna ze względu na obecność tzw. wtórnych pierścieni nie jest identyczna z wewnętrznym podziałem ciała - metameria heteronomiczna

• Siodełko na 10, 11, 12, 13 segmencie

• Nie posiadają szczecinek ani parapodiów

• Układ nerwowy pijawek składa się z obrączki okołogardzielowej, odbytowej oraz 2 pni łączących zwoje nerwowe poszczególnych metamerów.

• W części przedniej ciała u większości pijawek umieszczone są oczy, w liczbie 1-5 par.

• Żołądek posiada uchyłki umożliwiające magazynowanie krwi bądź innego pokarmu.

• Poruszają się czepiając się podłoża przyssawkami

• W wodzie pływają wężowatymi ruchami

• Są obupłciowe, tworzą w okresie rozrodu tzw. siodełko wydzielające substancję tworzącą kokon chroniący jaja.

• Pijawki przechodzą rozwój bez przeobrażenia. Pasożytują na kręgowcach oraz niektórych bezkręgowcach, np. ślimakach bądź skorupiakach.

• Wydzielana przez gruczoły głowowe pijawek substancja zwana hirudyną zapobiega krzepnięciu krwi i umożliwia im jej magazynowanie w uchyłkach żołądka - ostatnio odkryto lecznicze własności hirudyny.

• W Polsce znane są ok. 22 gatunki pijawek, na świecie jest ich ok. 450.

• Niektóre gatunki pijawek były stosowane w medycynie - używano ich do upuszczania krwi, zwłaszcza u osób chorych na nadciśnienie. Najczęściej używano do tego celu pijawki lekarskiej (Hirudo medicinalis), obecnie objętej w Polsce ochroną gatunkową.

• Niektóre są żywicielami pośrednimi przywr i tasiemców

Przykłady:

(*)Hirudo medicinalis - Pijawka lekarska

• Kształt ciała wydłużony (długości 6-15 cm), grzbietowo-brzusznie spłaszczony. Po wypełnieniu przewodu pokarmowego krwią ciało pijawki nabiera walcowatego kształtu.

• Pijawki lekarskie spotykane są w dobrze nagrzanych, płytkich zbiornikach wodnych o mulistym dnie.

• Dorosłe pijawki odżywiają się krwią zwierząt stałocieplnych, przede wszystkim krów, koni i człowieka.

• W trakcie ssania wydzielają specjalną substancję białkową - hirudinę, która przeciwdziała krzepnięciu krwi.

• W okresie od sierpnia do września zapłodnione pijawki wychodzą z wody i wędrują po wilgotnym gruncie w celu złożenia kokonów. Kokony wypełnione są jajami (ok. 30 sztuk). Młode pijawki lekarskie opuszczają kokony po miesiącu, a czasem dopiero na wiosnę następnego roku.

• W pierwszym etapie swojego życia odżywiają się głównie krwią płazów i ryb. Osobniki młodociane są także drapieżnikami, polując na różnego rodzaju drobne zwierzęta (czasami pożerają się nawzajem), a dojrzewają dopiero po pobraniu krwi ssaków.

• Pijawki żyją do 30 lat (dojrzewają po około 5 latach).

• W środowisku naturalnym spotykane są bardzo rzadko.

• Dawniej były masowo odławiane w celach leczniczych. Przystawiano je chorym na nadciśnienie tętnicze, a także na zakrzepowe zapalenie żył (tzw. żylaki).

• Pod ochroną

(*)Piscicola geometra - Pijawka rybia

• Jest żywiciele pośrednim świdrowców ryb słodkowodnych

• Czeka na rybę przyczepiona do rośliny

• Atakuje ryby głównie karpiowate

• Odżywia się krwią, przenosi pasożyty

• Ciało ma długość 20-60 mm, jest cienkie i wyposażone w 2 duże przyssawki (przednia mniejsza), dzięki którym pijawka porusza się charakterystycznymi `krokami;

• Zabarwienie brunatno-zielone, z brunatnym punktowaniem na grzbietowej stronie ciała

• Znaczenia: powoduje okaleczenia ryb co ułatwia infekcje chorobotwórcze i grzyby. Przenosi choroby bakteryjne. Może atakować również ssaki które korzystają z wodopoju - pijawka dostaje się do jamy gębowej , przełyku czy krtani i jest przyczyną uszkodzeń tych narządów, a nawet duszenie się zwierząt

Zoologia

Wykład 3

- 5 -

---