Funkcje języka i tekstu

[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]

FUNKACJA - rola jaką pełni dany element w języku.

Funkcje języka i wypowiedzi

/ \

Funkcje systemu Funkcje wypowiedzi

/ \ / \

poznawcza generatywna poszczególnych ogólna działań

(symboliczna, wypowiedzi językowych społeczności

reprezentatywna) / \ / \

zamierzone niezamierzone socjalizująca kulturotwórcza

/ \

informacyjne pozainformacyjne

/ \ / | | \

opisowa oceniająco- / | | \

/ \ postulatywna / | | \

konstatacje hipotezy / ekspresywna | kreatywna

sprawcza nakłaniająca

/ | | \

na mocy na mocy w celu w celu wpłynięcia

wiary konwencji wywołania na stan mentalny

/ \ społecznej działań / \

ludowe akty / \ perswazja manipulacja

rytuały sakramentalne pytania dyrektywy

perswazja - działanie na świadomość,

manipulacja - działanie bez świadomości odbiorcy

FUNKCJE JĘZYKA I WYPOWIEDZI (Renata Grzegorczykowa):

• Funkcje systemu (języka):

• generatywna:

• produkowanie dowolnej liczby zdań, wypowiedzi na zasadzie reguł poprawnych gramatycznie;

• odnosi się do systemu reguł łączenia znaków w większe całości;

• próbuje się w niej zdefiniować strukturę języka tak, by na jej podstawie generować schemat składniowy konkretnego zdania;

• stykamy się z nią przy tworzeniu wypowiedzi.

• poznawcza/symboliczna/reprezentatywna/socjolingwistyczna/semantyczna/odniesienia/referencjalna:

• język dostarcza pojęć, kształtuje obraz świata, jest narzędziem poznania;

• klasyfikacja bodźców w odpowiednie grupy;

• wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu - na mocy kodu informuje nadawcę o jego przynależności socjolingwistycznej;

• ma związek z relatywizmem językowym/poznawczym.

• Funkcje wypowiedzi:

• poszczególnych (analizuje się 1 akt komunikacji):

• niezamierzone (prezentatywne) - związane z biologią i fizjologią; zdradzają cechy nadawcy wpływające na odbiorcę. Informują, np. o stanie zdrowia, wieku, itp.;

• zamierzone - cele, zawierają intencje, informuje się przy okazji;

• informacyjne - przekazywanie informacji od nadawcy do odbiorcy;

• pozainformacyjne:

• sprawcza - pozwala na działanie poprzez mowę; pewne wypowiedzi tworzą stany rzeczy (performatywy); jest rozpatrywana na mocy wiary i konwencji;

• nakłaniająca (impresywna/konatywna) - ma na celu wywołanie reakcji u odbiorcy po wpłynięciu na jego stan mentalny;

• ekspresywna - nadawca liczy się z obecnością odbiorcy, ale nie ma na celu wywołania reakcji;

• kreatywna - tworzenie pewnej wizji świata, dzieła sztuki.

• ogółu działań językowych społeczności:

• socjalizująca - ma związek ze społeczną naturą, charakterem człowieka; język - spoiwo wspólnoty określa przynależność do grupy społecznej;

• kulturotwórcza - język to narzędzie pozwalające na zapisanie i wyrażanie osiągnięć kultury człowieka, narodu, społeczeństwa.

MODEL KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ KARLA BÜHLERA

• koło - cechy konkretne znaku realizowanego (konkretna realizacja).

• trójkąt - cechy istotne ze względu na funkcję semantyczną - symbol (idealna realizacja).

• odcięte łuki koła - cechy znaku biorące udział w jego funkcjach asemantycznych (symptom, apel).

• wystające rogi trójkąta - nadmiar cech funkcjonalnie relewantnych, nie realizowanych przez nadawcę, ale uzupełnianych przez percepcję odbiorcy.

K. Bühler - funkcje językowe:

• symptomu (znak wobec nadawcy) ekspresywna

• sygnału = apelu (znak wobec odbiorcy) impresywna

• symbolu = przedstawienia (znak wobec rzeczywistości) przedstawieniowa/reprezentatywna

K. Bühler - aksjomaty

• Istota języka polega na komunikacji (foniczności).

• Zjawiska języka są znakami (nie wszystkie, np. fonemy - nie mają znaczenia - tworzymy z nich jednostki mające znaczenie.

• Znakiem może być dowolny przedmiot, zjawisko, zachowanie, itp.. Musi być wykorzystany w funkcji znaku i postrzegany zmysłami (nośnik znaku). Trzeba umieć zinterpretować znak.

K. Bühler - schemat głoski:

Sposób oddzielenia funkcjonalnie istotnych cech znaku na podstawie jego relacji do nadawcy, rzeczywistości, odbiorcy.

Zasada abstrakcyjnej relewacji:

W komunikacji nie wszystkie części znaków są wykorzystane do pełnienia funkcji semantycznej. Ze względu na tę funkcję znak może zawierać nadmiar cech istotnych (redundancja) bywających pomijanymi, np. uzupełnienie apercepcyjne.

Opis schematu: Nadawca przekazuje szereg cech wypowiadając głoskę. Schemat oddziela cechy istotne głoski od nieistotnych zgodnie z zasadą abstrakcyjnej relewacji - ze względu na to, jaką funkcję w komunikacji pełnią dane cechy.

SCHEMAT KOMUNIJACJI ROMANA JAKOBSONA

(KLASYFIKACJA FUNKCJI JĘZYKA)

KONTETST (f. poznawcza)

KOMUNIKAT (f. poetycka)

NADAWCA(f.emotywna)____________________________ODBIORCA(f. konatywna = impresywna)

KONTAKT (f. fatyczna)

KOD (f. metajęzykowa)

Roman Jakobson swój schemat funkcji języka oparł na modelu K.Bühlera. Składnikom schematu komunikacji Jakobson przypisał funkcje języka. Schemat Jakobsona nie uwzględnia funkcji komunikatywnej, podstawowej zarówno dla tekstu jak i języka. Wszystkie funkcje w tym schemacie wyprowadzone zostały z aktu komunikacji.

Funkcja fatyczna języka po raz pierwszy została zanotowana przez Bronisława Malinowskiego. Istnieją zdania, np. o pogodzie, które nie przekazują żadnej treści, a są wyrażeniem woli nawiązywania kontaktu z odbiorcą (aprobatą dla rozmówcy).

Funkcja metajęzykowa wypowiedzi po raz pierwszy została zdefiniowana przez Alfreda Tarskiego. Jedną z cech tekstu jest istnienie metatekstowości - faz, elementów zdania odwołujących się do samego tekstu. Tarski zdefiniował pojęcie metajęzyka odróżniając go od języka przedmiotowego. Metajęzyk to płaszczyzna języka mówiąca o samym języku, zdefiniowana na potrzeby nowoczesnej logiki. Mowa przybiera funkcję metajęzykową, zostaje sprowadzona do kodu ilekroć nadawca i odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się jednakowym kodem. Funkcja metajęzykowa polega na objaśnianiu znaków, znaczenia składników wypowiedzi.

Funkcja magiczna języka jest nadawana tekstowi, gdy nadawca ma przekonanie, że w ten sposób prowokuje jakieś siły dobre lub złe do określonego działania i zmiany jakiegoś istniejącego stanu rzeczy. Taką funkcję spełniają zaklęcia, przekleństwa (w ich pierwotnej roli), błogosławieństwa, obrządki religijne. Przykłady: Niech cię szlag trafi! Bądź błogosławiony!

Funkcja sprawcza języka równa się funkcji magicznej i jest bardzo silnie związana z tekstem sytuacyjnym, bo wypowiedzi zawierające tę funkcję odnoszą się do ściśle określonych sytuacji, np. obrządki religijne, sakramenty: Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego amen.

Funkcja poznawcza języka odnosi się do rzeczywistości - referuje, wskazuje na pewien stan rzeczy pozwalając na przekazanie i poznanie informacji o rzeczywistości.

• Oznacza zjawiska,

• Nazywa zjawiska,

• Informuje o zjawiskach.

Funkcja prezentatywna języka zwana też socjolingwistyczną wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu (na mocy kodu). Informuje o przynależności socjolingwistycznej.

Funkcja emotywna ukazuje postawę mówiącego wobec tego, o czym mówi.

Funkcja konatywna przedstawia nastawienie na odbiorcę.

Funkcja poetycka definiowana zwykle jako: projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji, dotyczy tego, co i jak zostało powiedziane.

Roman Jakobson wprowadza rozróżnienie na:

• Langue - kod językowy, systyem.

• funkcja fatyczna, bardzo silnie związana z intencją.

• Language - język jako zjawisko społeczne.

• funkcja socjalizująca,

• funkcja kulturotwórcza,

• funkcja generatywna,

• funkcja poznawcza.

• Parole

REFERENCJA (konkretny obiekt) - konkretny obiekt w wypowiedzi, np. Był u mnie pewien student.

DENOTACJA (klasa zjawisk) - znak ze wszystkimi jego możliwościami, np. Widziałem grupę studentów.

Każada wypowiedź podlega modalności. Predykacja może być prawdziwa lub fałszywa.

M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:

• funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej

• funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne, emocjonalne

• funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz

Funkcje języka - relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

• Generatywna - pozwana na tworzenie dowolnej liczby wypowiedzi odpowiednio gramatycznych.

• Poznawcza - narzędzie poznania, klasyfikowanie odpowiednich bodźców w grupy.

Językowi przypisywane są również funkcje:

• Kognitywna - poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia

• Społeczna - odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo

• Afektywna - emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości

R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, Język a kultura, tom 4: Funkcje języka i wypowiedzi, pod red. Jerzego Bartmińskiego i Renaty Grzegorczykowej, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991

3

---