1. Pojęcie wartości w psychologii

Milton Rokeach - liczba wartości jest stosunkowo mała, a wszyscy podzielają te same wartości, tylko w różnym stopniu. Wyróżniał wartości ostateczne (odnoszą się do najważniejszych celów) i instrumentalne (związane z ogólnym sposobem postępowania). Drugi podział odwoływał się do wartości jako przekonania i wyróżniał wartości przedmiotowe („tkwiące” w przedmiotach, osobach, są niezliczone) i podmiotowe (ogólne przekonania, skończona ilość).

S. H. Schwartz - tak jak Rokeach - istnieje skończona liczba wartości. Wartości jako przekonania pełnia funkcję zasad służących człowiekowi do oceniania działań, ludzi, siebie. Schwartz wyróżnił 10 formalnych cech przypisywanych wartościom:

1. Są one pojęciami lub przekonaniami,

2. Odnoszą się do pożądanych ostatecznych celów lub do zachowań,

3. Mają charakter ponadsytuacyjny,

4. Kierują procesem selekcji i oceny zachowań i zdarzeń,

5. Są uporządkowane zgodnie z ich względną ważnością dla jednostki,

6. Są preferencjami - przedkładamy coś na coś innego,

7. Są świadomymi preferencjami,

8. Są względnie stałe = można je traktować jako cechy osobowości,

9. Wartość służy realizacji interesu jednostkowego, zbiorowego lub mieszanego,

10. Realizując określoną wartości kierujemy się danym rodzajem motywacji.

2. Uniwersalna treść ludzkich wartości

Wartości wg Schwartza i Blisky'ego są poznawczymi reprezentacjami trzech rodzajów uniwersalnych wyzwań:

1. Biologiczne potrzeby organizmu

2. Konieczność koordynowania interakcji społecznych

3. Wymagania stawiane jednostkom przez grupy

3. Pierwsza wersja teorii i jej sprawdzenie

Wartości jako pojęcia (= reprezentacje poznawcze) są uporządkowane wg:

• treściowego podobieństwa (podobne są blisko siebie). Porządkując wartości wg treści używa się terminów cel, interes i rodzaj motywacji. Motywacja może mieć źródło w takich siedmiu strefach jak: przyjemność, bezpieczeństwo, osiągnięcia, kierowanie sobą, ograniczanie siebie i konformizm, prospołeczność, dojrzałość.

• zgodności - niezgodności czy konfliktu

4. Najnowsza wersja teorii i badania ją sprawdzające

Schwartz stworzył The Survey Instrument (SI) bazując na skali Rokeacha. Przypisał wartość albo do celu ostatecznego, albo do instrumentalnego, co okazało się artefaktem (nie zawsze da się to oddzielić).

• Typy wartości wyodrębnione według sfer motywacji

Schwartz zmodyfikował swoją listę motywacji, zmieniając niektóre nazwy (stare podane w nawiasach) i zwiększając ją z 7 do 11.

MOTYWACJA	OPIS	WARTOŚCI
Kierowanie sobą	niezależność w myśleniu i działaniu; genezą jest potrzeba autonomii i sprawowania kontroli
Stymulacja	wywodzi się z potrzeby różnorodności, zapewniania odpowiedniego poziomu pobudzenia.
Hedonizm (przyjemność)	ma źródło w zaspokajaniu własnych potrzeb, główni organicznych	Przyjemność, cieszenie się życiem
Osiągnięcia	strefa osobistych sukcesów, realizowanie zewnętrznych - nie własnych a społecznych - standardów doskonałości
Władza	celem jest osiągnięcie pozycji społecznej, prestiżu, itd.	Autorytet, bogactwo, władza społeczna, uznanie społeczne
Bezpieczeństwo	Osobiste poczucie bezpieczeństwa; wyróżniamy bezpieczeństwo grupowe i indywidualne	Porządek społeczny, bezpieczeństwo rodziny, poczucie przynależności , czystość
Przystosowanie	Ograniczanie własnych działań, które prowadzą do naruszenia równowagi, norm i oczekiwań społecznych	Samodyscyplina, uprzejmość, posłuszeństwo, szacunek dla rodziców i ludzi starszych
Tradycja	Tradycja jest znakiem grupowej solidarności, podkreśla unikalną wartość grupy	Poszanowanie tradycji, skromność, pobożności, umiarkowanie akceptacja swego losu
Duchowość	Poszukiwanie sensu jest podstawową ludzką potrzebą,	(brak uniwersalnych zbiorów wartości, zależą one od kultury)
Życzliwość (prospołeczność)	Troska o codzienne dobro osób bliskich, co wynika m.in. z organicznej potrzeby afiliacji. (W kulturach kolektywistycznych jest bardziej ceniona jak uniwersalizm)	Pomaganie, lojalność, wybaczanie, uczciwość, odpowiedzialność, prawdziwa przyjaźń, dojrzała miłość
Uniwersalizm	Tolerancja, rozumienie i zabieganie o pomyślność wszystkich, troska o naturę. Źródłem może być potrzeba przetrwania grup i jednostki. (i uniwersalizm i życzliwość tak samo cenione w kulturach indywidualistycznych)	Szerokie horyzonty umysłowe, sprawiedliwość społeczna, równość, pokój, świat piękna, jedność z naturą, mądrość, ochrona środowiska

• Zasady strukturalizujące wartości

Wartości uporządkowane wg zasady podobieństwa i zasady zgodności interesów	Uporządkowanie kategorii wartości w dwuwymiarowej przestrzeni, którą tworzą otwartość na zmiany vs. zachowawczość i przekraczanie „ja” vs. umacnianie „ja”

Wartości leżące naprzeciwko siebie na schematach nie da się pogodzić, łatwo zaś godzi się te, które leżą obok siebie, takich par jest 9 (zgodnie z ruchem wskazówek zegara - np. władza i osiągnięcia). Schwartz podkreśla płynność granic między wartościami - motywacyjne kontinuum.

• Wartości a inne zmienne:

Inne zmienne są traktowane jako przyczyny bądź skutki wartości. Wykres zależności ma kształt sinusoidy:




Jeśli znamy siłę związku pomiędzy określoną kategorią wartości i daną zmienną, to możemy powiedzieć, jak silnie dana zmienna wiąże się z pozostałymi kategoriami wartości. Należy to traktować jako źródło nowych hipotez, a nie dane bezwzględne.

Schwartz przeprowadził badania:

• Zadanie na kooperację - badany ma podzielić się ze swoim partnerem w badaniu daną mu gotówką wg jednej z podanych zasad. Wyniki: skłonność do kooperacji koreluje dodatnio z życzliwością i uniwersalizmem, a ujemnie z władzą, osiągnięciami i hedonizmem.

• Badanie głosowania w wyborach - wybór partii liberalnej korelował ujemnie z tradycją i przystosowaniem, a dodatnio z kierowaniem sobą, hedonizmem i osiągnięciami. Badania o kontaktach z obcymi sprowadzały się do mierzenia poziomu tolerancji - uniwersalizm korelował dodatnio z gotowością to takich kontaktów, tradycja - ujemnie.

• Badania związku między wartościami a niepokojem - rozróżnił niepokój mikro (o siebie i bliskich) - który koreluje dodatnio z umacnianiem „ja” i negatywnie z przekraczaniem „ja”, i makro (o społeczeństwo, świat). - korelacja ta jest odwrotna.

Anna Szuster - Polka, która opierała się na koncepcji Schwartza. Motywacja endocentryczna koreluje dodatnio z konserwatyzmem, a egzocentryczna - z autonomią intelektualną, więziami partnerskimi i …konserwatyzmem.

5. Metodologia badań

Schwartz używał Skali Wartości Rokeacha (VS), później zmodyfikował ją do SI:

• 31 wartości ostatecznych w formie rzeczownikowej i 25 instrumentalnych w formie przymiotnikowej,

• skala interwałowa,

• badania były prowadzone na wielu kulturach,

• analiza statystyczna - wykorzystał SSA - Analizę Najmniejszych Przestrzeni.

6. Ocena stopnia uniwersalności struktury

Schwartz nie starał się zhierarchizować wartości, wskazał jedynie ich strukturę o prototypowym charakterze. Krajem, który stale wyłamywał się z tej struktury były Chiny, prawdopodobnie z powodu ścierania się na ich terenie 3 kultur. Wartości charakterystyczne dla Chińczyków to:

• Harmonia społeczna - taoizm

• Prawne postępowanie wobec innych - konfucjanizm

• Harmonia wewnętrzna i międzyludzka - buddyzm.

Odstępstwa od prototypu Schwartz znalazł też w Estonii, Hong Kongu, Tajwanie, Zimbabwe i Polsce ;-)

7. Podsumowanie

W prototypowej koncepcji struktury wartości Schwartza najważniejsze są:

• odkrycie dwóch ogólnych wymiarów wartości,

• 10 kategorii treści wartości,

• powiązanie tych kategorii ze strefą motywacji,

• powiązanie tych kategorii wg podobieństwa czy konfliktu,

• wskazał on uniwersalia (ale wyklucza istnienie uniwersalnej hierarchii wartości).

4

Brzozowski, P. - Uniwersalność struktury wartości - koncepcja Schwartza

1

---