Dwudziestolecie międzywojenne (międzywojnie)
Ogólne informacje o epoce
Określenie nazwy epoki.
Dwudziestolecie międzywojenne (lub międzywojnie) jest określeniem epoki kulturowej, historycznej i literackiej, której rozwój przypadł na okres między I a II wojną światową. Pierwsza wojna, a jeszcze wcześniej wypadki związane z rewolucją na ziemiach rosyjskich i polskich (1915, 1917), doprowadziły do przewartościowania dotychczasowego porządku świata zarówno w dziedzinie polityki, jak i nauki, kultury i obyczajów.
Czas trwania.
Początek epoki dwudziestolecia międzywojennego jest związany z datą 1918 - koniec I wojny światowej. Pierwsze 10 lat twórczości epoki to tzw. „okres jasny”, charakteryzujący się względnym optymizmem. Wzrost tendencji nacjonalistycznych i pogłębiające się kryzys polityczno- gospodarcze, przypadające na lata 30. XX wieku, przyczyniły się do nasilenia w sztuce tendencji pesymistycznych i katastroficznych („okres ciemny”). Wybuch II wojny światowej w 1939 roku stanowi kres epoki dwudziestolecia międzywojennego.
Ideologie i filozofia dwudziestolecia.
Ideologie:
Faszyzm (Niemcy, Włochy ): Ruch eksponował kult sił witalnych, sprzeciw wobec demokracji, liberalizmu, racjonalizmu; cechował się skłonnością do tworzenia mitów. We Włoszech takim mitem była idea odrodzenia imperium rzymskiego, w Niemczech - wspólnota krwi i ziemi. Faszyści sprawowali nieograniczoną władzę nad życiem publicznym i prywatnym swoich obywateli; w krajach faszystowskich interesy jednostek były całkowicie podporządkowane potrzebom narodu. Państwo, zorganizowane na prawach takiego systemu, stawało się państwem totalnym, a jego elitę stanowiła partia faszystowska. Benito Mussolini we Włoszech i Adolf Hitler w Niemczech stali się realizatorami haseł faszystowskich. Zwolennicy hitleryzmu, czerpali z filozofii Fryderyka Nietschego; faszyści włoscy chętnie sięgali do pism Henryka Bergsona;
Komunizm: Rewolucja 1917 roku w Rosji przyniosła krytykę demokracji mieszczańskiej, głoszoną przez Karola Marksa, i doprowadziła do utworzenia nowego państwa komunistycznego. Dojście Stalina do władzy dało początek silnemu państwu, które zdolne było zagrozić Zachodowi. Związek Radziecki stał się państwem totalitarnym- życie prywatne jednostek było podporządkowane interesom partii i ideologii komunistycznej. Rabunkowa gospodarka stała się przyczyną wrastającej nędzy mieszkańców ogromnego imperium, a cenzura i inwigilacja prywatnego życia obywateli zaprowadziły wielu z nich do więzień i obozów;
Katastrofizm: Doświadczenia I wojny światowej doprowadziły do wzrostu nastrojów katastroficznych. Pokolenie młodych ludzi, którzy wzięli udział w walkach, nie potrafiło już powrócić do kanonu wartości czasów przedwojennych. Przemiany obyczajowe oraz zagrożenia związane z rozwojem cywilizacyjnym coraz częściej uświadamiały ludzkości zawodność postępu i osiągnięć kultury zachodniej Europy.
Filozofia:
Bergsonizm (intuicjonizm): to filozofia, której twórcą był Henryk Bergson (1859-1941), autor Ewolucji twórczej, laureat Nagrody Nobla (1928). Bergson głosił, główną rolę w procesie życiowym odgrywa nie rozum, ale irracjonalny pęd życiowy elan vital. Twórca kieruje się według niego intuicją, wyrażając w swoim dziele naturę. Intuicja pozwala poznać rzeczywistość w jej zmienności i różnorodności. Świat, według Bergsona, podlega ciągłemu rozwojowi, a życie człowieka jest strumieniem przeżyć i czynów.
Pragmatyzm to kierunek w filozofii reprezentowany przez Williama Jamesa (1842-1910), zakładającego, że jedynym kryterium prawdy jest jej wartość praktyczna, czyli powodzenie, przydatność.
Fenomenologia: System stworzony przez Edmunda Husserla (1859-1938). Według Husserla pierwotne jest postrzeganie rzeczywiste, a wtórna - myśl, dążąca do intencjonalnego ogarnięcia przedmiotu, czyli przedstawienia go w określony sposób.
Egzystencjalizm: Filozoficzna idea, zgodnie z którą celowe jest rozpatrywanie egzystencji człowieka w jej realnym wymiarze. Życie człowieka od początku jego istnienia jest absurdalne, czyli pozbawione sensu i jedynie sam człowiek może mu nadać znaczenie i tym samym stać się istotą rozumną. „Być” to znaczy angażować się w życie. Byt (egzystencja) jest zatem pierwotny wobec jego sensu (esencji). Człowiek całe życie skazany jest na wolność wyboru , co wywołuje w nim lęk przed istnieniem i przed śmiercią. Jedyną ucieczką od absurdu i lęku jest heroiczna próba wykraczania poza samego siebie, poza własne, ludzkie ograniczenia. Za twórcę egzystencjalizmu uważa się Martina Heideggera (Bycie i czas), a za jego kontynuatora Karla Jaspersa (Filozofia egzystencji, 1938). Rozróżnia się dwa nurty filozofii egzystencjalnej: chrześcijański (Marcel i Jaspers) oraz ateistyczny (Albert Camus i Jean Paul Sartre). Egzystencjalizm wywarł ogromny wpływ na obyczajowość europejską oraz na literaturę, zwłaszcza powojenną (Sartre, Camus).
Psychologia:
Behawioryzm (ang. Behaviour - zachowanie): Teoria psychologiczna, której twórcy bazowali na wynikach badań rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa (1849 - 1939), prowadzącego badania nad odruchami warunkowymi u zwierząt. Behawioryści uznawali, że badać można tylko zewnętrzne zachowania i reakcje człowieka, a nie jego psychiczne procesy wewnętrzne.
Konstytucjonizm: Ernest Kretschmer (1888-1964), twórca teorii konstytucjonalizmu, twierdził, że istnieją trzy typy ludzkiej psychiki zależne od budowy ciała;
Psychoanaliza: Za twórcę psychoanalizy uznaje się Zygmunta Freuda (1856-1939) austriackiego lekarza, który zajmował się leczeniem zaburzeń psychicznych i nerwic.
W trakcie prowadzenia badań Freud doszedł do wniosku, że oprócz świadomości istnieją w psychice ludzkiej także sfery podświadomości i nadświadomości, z których wypierane są „aspołeczne” myśli, przejawiające się później w marzeniach sennych. Freud podzielił psychikę ludzką na id (instynkty), superego (normy, nakazy i zakazy moralne) oraz ego („ja” świadome), starające się utrzymać równowagę między id a superego. Zaburzona równowaga między tymi dwiema częściami psychiki jest przyczyną nerwic.
Karol Gustaw Jung (1875-1961)
Twórca teorii archetypów, Jung uważał, że podświadomość indywidualna jest jedynie wariantem podświadomości zbiorowej. Archetypy to charakterystyczne dla wszystkich kultur pierwotne wyobrażenia, pojęcia i struktury, zawarte w mitach, legendach, wierzeniach religijnych (np. motyw cierpiącej matki - Demeter w mitologii greckiej, Matka Boska w Biblii).
Teatr, Kino, Radio
Nowy teatr:
Na początku XX wieku miała miejsce tzw. Wielka Reforma Teatru, która znacząco wpłynęła na przemiany w każdej dziedzinie sztuki. Za twórców reformy uważa się Gordona Craiga, Adolfa Appię, Georga Fucha, Konstantego Stanisławskiego. Teatr przestał być traktowany jako forma przekazu tekstu literackiego i został uznany za odrębny gatunek sztuki: syntezę słowa, muzyki, tańca, plastyki i światła. Wzrosła rola reżysera - inscenizatora, zmalała rola tekstu literackiego. Okres dwudziestolecia międzywojennego teatrze wyznaczają nazwiska takich twórców jak Bertolt Brecht (Matka Courage) Erwin Piscator, Wsiewołod Meyerhold, Max Reinhardt, Antonin Artaud.
Kino i radio:
Wiek XX to czasy ekspansji kina. Film stanie się stałym elementem kultury masowej. Technika filmowa pozwalała na eksperymenty formalne i przekraczanie granic niemożliwych do przekroczenia w teatrze. Z czasem rozwinęła się krytyka teatralna; najwybitniejszy krytyk polski lat międzywojennych, Karol Irzykowski, nazwał kino ,,dziesiątą muzą". Najwybitniejszymi twórcami kina byli w tym czasie Ch. Chaplin (Światła wielkiego miasta,Brzdąc), i S. Eisenstein (Pancernik Potiomkin).Kiedy w 1930 roku wynaleziono film dźwiękowy, technika ta zrewolucjonizowała kino. Wtedy powstały olbrzymie spółki kinematograficzne: Warner - Brothers Picture (Warner Bros), Metro- Goldwyn- Mayer. W tym czasie rozkwit przeżywało także radio. W Polsce pierwsza rozgłośnia radiowa powstała w Warszawie, w 1926 roku.
Kierunki w sztuce:
Ekspresjonizm:
Definicja, genealogia:
Ekspresjonizm (łac. expressio - wyraz, wyrażenie) - kierunek powstały w Niemczech, którego rozkwit przypadł na lata 1910 - 1925. Tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się wcześniej w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu. Ekspresjonizm w dwudziestoleciu był reakcją na kryzys duchowy XX wieku, próbą odnowienia mistycyzmu i powrotem do tego, co prymitywne i pierwotne;
Przedstawiciele:
Ekspresjonizm przejawiał się we wszystkich dziedzinach sztuki. W muzyce: A. Schonberg - twórca muzyki atonalnej, w teatrze: Bertolt Brecht (wczesne sztuki), Wsiewołod Meyerhold, w filmie: Gabinet Doktora Caligari, Metropolis, w plastyce: E. Munch (Krzyk), G. Grosz. W Polsce: W. Berent, J. Kaden - Bandrowski, S. Przybyszewski, W. Horzyca, E. Zegadłowicz;
Założenia:
- idea powrotu do pierwotnych duchowych źródeł kultury jako reakcja na kryzys polityczno - społeczny;
- wiara, że jedynym bytem jest byt duchowy;
- sztuka jako sposób dotarcia do Absolutu;
- odrzucenie naturalizmu i realizmu: " Nie sztuka naśladuje życie, lecz życie sztukę!";
- nadrzędność prawdy w stosunku do estetyki i wynikające stąd operowanie brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, niesamowitością;
- fascynacja podświadomością, alogicznością, improwizacja, niejasność, hermetyczność;
- przypisywanie poecie roli profety ( wizjonera, proroka);
- sztuka jako wyraz wewnętrznych przeżyć artysty, ekspresja " ja",
- zaangażowanie polityczne, dążenie do odnowienia i zreformowania życia;
Formy wyrazu: chaos, wykrzykniki, " poetyka krzyku", barbaryzacja języka, odnowienie form monumentalnych, wizyjność, dynamizacja struktury dzieła, operowanie skrótem, symbolem, alegorią.
Futuryzm:
Definicja, genealogia:
Futuryzm ( łac. futurus - przyszły) - kierunek, który narodził się we Włoszech (pierwszy manifest - F. T. Marinetti, 1909 r. w „ Le Figuro”). Futuryści negowali przeszłość, głosząc afirmację i pochwałę teraźniejszości i przyszłości. Obok Włoch drugim centrum futuryzmu była Rosja. Po I wojnie futuryści włoscy sympatyzowali z faszyzmem, rosyjscy - z rewolucją;
Przedstawiciele:
We Włoszech: F. T. Marinetti , C. Govoni, G. Papini. W Rosji: W. Majakowski, W. Chlebnikow; w Polsce: T. Czyżewski, A. i Z. Pronaszkowie, B. Jasielski, W. Młodożeniec, A. Stern, A. Wat;
Założenia:
- negacja kultury, tradycji i przeszłości („ Cywilizacja, kultura z ich chorobliwością na śmietnik!”);
- pochwała dynamizmu, witalności, aktywności;
- zafascynowanie techniką i nowoczesnością („ Ryczący samochód (…) jest piękniejszy od Nike z Samotraki”);
- odrzucenie psychologii na rzecz zafascynowania materią („ Gorąco kawałka żelaza lub drzewa roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech lub łzy kobiety”), negacja antropomorfizmu;
- wyższość intuicji nad poznaniem rozumowym, dążenie do stworzenia języka pozarozumowego;
- akt twórczy podporządkowany prawom intelektu;
- pochwała wojny i agresji, kult przemocy;
- zafascynowanie prymitywizmem;
Formy wyrazu: tworzenie nowego języka poetyckiego, idea „ słów na wolności” dynamizujących wypowiedź, ekspansja rzeczowników, przyznanie znaczącej roli onomatopei, prowokujący układ graficzny dzieła („Główna wartość książki - to format i druk, po nich dopiero - treść”), odrzucenie dotychczasowej interpunkcji i zasad ortografii, rytmizacja wypowiedzi poetyckiej.
Dadaizm:
Definicja, genealogia:
Dadaizm (franc. dada- nazwa zabawki w gaworzeniu dziecięcym) - kierunek, który narodził się w 1916 roku w Zurychu (inicjatorem był T. Tzara, a biuletynem ruchu - „ Cabaret Voltaire”). Dadaizm był wyrazem totalnej negacji;
Przedstawiciele:
We Francji: T. Tzara, J. Cocteau, A. Breton, L. Aragon, P. Eluard. W Niemczech: M. Ernest; w USA: M. Duchamp, F. Picabia;
Założenia:
- totalna anarchia i nihilizm, odrzucenie wszelkich wartości, norm, tradycji („Nie chcemy nic wiedzieć, że przed nami istnieli jacykolwiek ludzie”);
- idea absolutnej wolności, wyzwolenie jednostki od zależności, zrównanie wszystkich („Wszyscy są prezesami”);
- posługiwanie się czarnym humorem w opisywaniu świata;
- zanegowanie tradycyjnych kanonów piękna;
- fascynacja prymitywizmem, witalnością, spontanicznością;
- zasada twórczości - bezsens, alogiczność, naiwność („Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, otrzymacie poemat dada”);
Formy wyrazu: bełkot, odrzucenie rygorów składni, gromadzenie nonsensów; w malarstwie - technika kolażu (używanie różnych materiałów w tworzeniu jednego dzieła).
Nadrealizm (surrealizm):
Definicja, genealogia:
Nadrealizm (franc. surrealisme) - kierunek, który narodził się w latach dwudziestych (Manifest nadrealizmu A. Breton, 1924). Jego twórcy dążyli do przezwyciężenia sprzeczności świata, odkrycia jego tajemnej istoty. Nadrealizm rozwiną się w literaturze i malarstwie;
Przedstawiciele:
We Francji: A. Breton, L. Aragon, P. Eluard, A. Artaud; w Polsce: A. Ważyk, A. Wat, J. Brzękowski;
Założenia:
- pochwała wolności: „jedynie słowo wolność podnieca mnie jeszcze”;
- odrzucenie realizmu i racjonalizmu;
- ekspansja wyobraźni uwolnionej od zasad logiki;
- zanegowanie dotychczasowych kategorii czasu, przestrzeni, sposobu widzenia rzeczywistości;
- pragnienie dotarcia do rzeczywistości nadrealnej, wyrażanej w snach przez podświadomość;
formy wyrazu: czarny humor, nonsens, absurd, groteska, tworzenie tekstów według zasady „pisania automatycznego” (niekontrolowanego zapisu myśli, strumienia świadomości), logika snu, cudowność, niezwykłość.
„Poezja Czysta”:
definicja, genealogia:
Idea, która powstała już w okresie modernizmu - uznanie poezji za rodzaj doświadczenia mistycznego. W latach dwudziestych XX wieku popularność zdobyła zwłaszcza teoria ks. Henriego Bremonda;
Założenia:
- poezja czysta jako tajemnicza rzeczywistość, istniejąca poza słowami i poza granicami mowy;
- irracjonalizm;
- akt twórczy i przeżycie poetyckie to doświadczenia mistyczne;
- natchnienie poetyckie to forma mistycznej aktywności.
Formizm:
Definicja, genealogia:
Formizm - kierunek stworzony przez polskiego malarza i filozofa, Leona Chwistka (założenia ukształtowały w latach 1918 - 1921, publikowane w pracach: Wielość rzeczywistości, Wielość rzeczywistości w sztuce). W 1917 roku powstało w Krakowie ugrupowanie formistów. Idee kierunku nie zdobyły popularności wśród krytyków i publiczności;
Przedstawiciele: L. Chwistek, T. Czyżewski;
Założenia:
- założenie wieloznaczności pojęcia rzeczywistości;
- istnienie różnych odmian rzeczywistości (rzeczywistość rzeczy, rzeczywistość fizykalna, rzeczywistość wrażeń zmysłowych, rzeczywistość wyobrażeń);
- każdemu rodzajowi rzeczywistości odpowiada inny typ malarstwa;
- podział sztuk na takie, w których dominuje forma (muzyka, taniec, architektura, ornamentyka) oraz sztuki, w których treść i forma uzupełniają się nawzajem (malarstwo, rzeźba, literatura);
- idea poszerzenia i odnowienia języka;
formy wyrazu: niejasny język, zagmatwane obrazowanie, uwolnienie słowa z rygorów logiki i składni, prymitywizm.
Neoklasycyzm:
Definicja, genealogia:
Neoklasycyzm - to forma kontynuacji założeń symbolizmu i klasycyzmu; rozwijał się głównie we Francji i w Związku Radzieckim;
Przedstawiciele:
We Francji: Paul Valery, w poezji rosyjskiej grupa „akmeistów” (gr. akme- szczyt) - O. Mandelsztam, A. Achmatowa; w Anglii: T. S. Eliot (Jałowa ziemia, Popielec); w Polsce - grupa artystów skupiona wokół czasopisma „ Museion”: L.H. Morstin, E. Leszczyński oraz J. Iwaszkiewicz;
Założenia:
- powrót do tradycji literackich;
- eksponowanie problematyki moralnej, religijnej i filozoficznej;
- ideał „poezji czystej”, pozbawionej treści związanych z rzeczywistością;
formy wyrazu: kunsztowna forma, muzyczność, realizowanie klasycznych zasad, harmonia, prostota.
Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce:
Pokolenia literackie
W okresie dwudziestolecia międzywojennego działały w Polsce trzy pokolenia literackie:
- twórcy, którzy debiutowali w okresie Młodej Polski: Leopold Staff, Bolesław Leśmian, Karol Irzykowski, Tadeusz Boy - Żeleński, Wacław Berent, Stefan Żeromski, Władysław Reymont;
- pisarze debiutujący po I wojnie światowej, urodzeni pod koniec XIX wieku: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Julian Przyboś, Anatol Stern, Aleksander Wat, Zofia Nałkowska, Juliusz Kaden- Bandrowski;
- młodzi, urodzeni około 1910 roku, debiutujący przed 1939 rokiem: Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz.
Fazy rozwoju literatury, okres „jasny” i okres „ciemny” w literaturze
1918: twórczość pisarzy należących do pokolenia Młodej Polski: Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Leopolda Staffa, Bolesława Leśmiana, Wacława Berenta. Coraz częściej postuluje się wyzwolenie literatury od tematyki patriotycznej i narodowej, pojawiają się nowe ugrupowania i eksperymenty literackie.
Lata 20. - „okres jasny”: dominował nastrój entuzjazmu, optymizmu, radości z odzyskania wolności. Powstały nowe ugrupowania poetyckie: Skamander (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz) Awangarda Krakowska (Tadeusz Peiper, Jalu Kurek, Julian Przyboś), futuryści (Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Anatol Stern), ekspresjoniści (Wacław Hulewicz), tworzyli Andrzej Strug, Zofia Nałkowska.
Lata 30. - „okres ciemny”: wzrósł niepokój wywołany Wielkim Kryzysem Ekonomicznym, postępującą faszyzacją kraju, wrastającą biedą, strajkami, bezrobociem, nędzą. W literaturze dominował nurt katastroficzny. Grupy poetyckie: Żagary (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski), awangarda lubelska (Józef Czechowicz), warszawska grupa Kwadryga (Konstanty Ildefons Gałczyński). W dziedzinie prozy popularność zyskali: Bruno Schulz, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Wirkacy, Witold Gombrowicz.
Sztuka
- Teatr: Tuż po odzyskaniu niepodległości w teatrach polskich zmieniono repertuar na narodowy i patriotyczny. 21 grudnia 1918 roku utworzono Związek Artystów Scen Polskich. W 1913 roku otwarto nowocześnie wyposażony Teatr Polski pod dyrekcją A. Szyfmana. W 1918 roku Teatry Rządowe w Warszawie zostały zamienione na kompleks Teatrów Miejskich. W 1919 roku otwarto Redutę (teatrem kierował Juliusz Osterwa), a w 1924 roku - Teatr Narodowy. Na scenach warszawskich występowali m.in.: Irena Solska, Kazimierz Junosza - Stępowski, Aleksander Zelwerowicz, Jan Kreczmar i in. Najbardziej znani reżyserzy tego okresu to Leon Schiller, Wilam Horzyca, A. Szyfman. W Krakowie działał Teatr im. Słowackiego, Stary Teatr oraz Bagatela. Na krakowskich scenach występowali m.in. Irena Solska, Ludwik Solski, Zofia Jaroszewska.
- Kabaret: W okresie dwudziestolecia międzywojennego ośrodkami kulturalnymi i towarzyskimi były kabarety i teatrzyki rewiowe. Po odzyskaniu niepodległości nadal działały utworzone w latach wojny kabarety: „Czarny Kot”, „Miraż”, i „Sfinks”. Na scenę wkroczyły nowe gwiazdy: Zula Pogorzelska, Pola Negri, Hanka Ordonówna, Mira Zimińska, Andrzej Włast, Michał Znicz, Ludwik Sempoliński i Jan Brzechwa jako autor tekstów. W latach 1919 - 1932 działał jeden z najsłynniejszych kabaretów międzywojennej Warszawy - Qui Pro Quo”. Jego twórcami byli: Julian Tuwim, Marian Hemar (twórca tekstów piosenek), Fryderyk Jaroszy (Węgier, znakomity konferansjer). Innym znanym kabaretem było kierowane przez Andrzeja Własta „Morskie Oko” (1928 - 1933). W kabaretach wykonywano piosenki, skecze, realizowano szopki polityczne, których bohaterami bywali nawet Józef Piłsudski i generał Bolesław Wieniawa - Długoszewski, prezentowano szmoncesy (scenki z życia „starozakonnych”). W latach 30. zespół „Qui Pro Quo” założył kabaret „Banda”. Krótko działały scenki: „Cyrulik Warszawski”, „ Wielka Rewia”. W 1939 roku w utworzonym przez Zimińską, Własta i Krukowskiego „Ali Babie” zaśpiewano późniejszy szlagier pt. Ten wąsik, ach ten wąsik”. Piosenkę wykonywał ucharakteryzowany na Hitlera L. Sempoliński.
Kino: W dwudziestoleciu międzywojennym kino przeżywało rozkwit. W tym czasie działało w Polsce około 400 kin. Na ekranach królowały filmy zachodnie, polskie, adaptacje dzieł literackich ( Chłopi, Ziemia obiecana, Władysława Reymonta, Wierna rzeka, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego). Z przemysłem filmowym współpracowali pisarze: Stefan Żeromski, Tadeusz Dołęga - Mostowicz, Zofia Nałkowska, Julian Tuwim i inni. Na rynku wydawniczym pojawiły się czasopisma poświęcone filmowi: „Kino”, „Ekran”, „ Film”. Prekursorem krytyki filmowej stał się Karol Irzykowski („ dziesiąta muza”).
Radio: W 1925 roku zostało utworzone Polskie Towarzystwo Radiotechniczne. Jednogodzinny program, emitowany w pierwszym okresie działalności rozgłośni, został z czasem przedłużony. Obok stacji centralnej pojawiły się stacje lokalne, w 1933 roku było ich jedenaście. W 1931 roku uruchomiono największą na świecie stację radiową w Raszynie. Wielu literatów współpracowało z radiem, w tym między innymi: Zofia Nałkowska, Juliusz Kaden - Bandrowski, Julian Tuwim.
Sztuki plastyczne: Artyści dwudziestolecia często uprawiali kilka rodzajów sztuk. Tak było w przypadku formistów (Tytus Czyżewski) oraz Stanisława Ignacego Witkiewicza. Z formistami związani byli scenografowie - bracia Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie. Do grupy „Rytm” należeli m.in. Zofia Stryjeńska i Wacław Borowski. Największym nowatorstwem charakteryzowała się twórczość artystów skupionych wokół grupy „Blok” (Mieczysław Szczuka - plastyk, architekt). Do impresjonizmu zbliżała się twórczość Brunona Schulza, Józefa Pankiewicza, wśród artystów klasycyzujących wymienić należy Leona Wyczółkowskiego i Władysława Skoczylasa. Najwybitniejszym rzeźbiarzem tych czasów był Xawery Dunikowski.
Krzyżówka:
Kierunek psychologiczny, którego wpływ jest widoczny w utworach Hemingwaya i Borowskiego (11 liter)
Nurt filozoficzny, którego twórcą był Heidegger (15 liter)
„Czarny Kot”, „Qui pro quo” (7 liter)
…krakowska, jedna z grup poetyckich 20-lecia ( 9 liter)
przywódca faszystów we Włoszech (9 liter)
twórca teorii archetypów (4 litery)
inaczej nadrealizm ( 10 liter)
w 20-leciu ta dziedzina mediów przezywała rozkwit ( 5 liter)
kierunek artystyczny 20-lecia, jego nazwa pochodzi od nazwy zabawki (7 liter)
wileńska grupa poetycka, do której należał Czesław Miłosz (6 liter)
na przykład marsza (4 litery)
jeden z reformatorów teatru (8 liter)
Odpowiedzi:
behawioryzm
egzystencjalizm
kabaret
awangarda
Mussolini
Jung
surrealizm
radio
dadaizm
żagary
rytm
Piscator
Rozwiązanie: absurd
Światowa literatura dwudziestolecia
Franz Kafka Proces
Franz Kafka
Urodził się 3 VII 1883 roku w Pradze, zmarł 3 VI 1924 roku w sanatorium w Kierling.
Najważniejsze informacje o autorze:
- studiował prawo i filologię germańską, uzyskał tytuł doktora praw i pracował w firmie ubezpieczeniowej;
- w 1917 roku przeżył poważny krwotok płucny, odtąd coraz więcej czasu spędzał w sanatoriach i uzdrowiskach, w końcu musiał zrezygnować z pracy;
- zadebiutował cyklem miniatur pod wspólnym tytułem Rozważanie. Od marca 1910 roku do 12 czerwca 1912 roku pisał Dziennik. W 1912 roku rozpoczął pracę nad powieścią Ameryka.. W tym czasie przez jedną noc napisał nowelę Wyrok, dedykowaną narzeczonej, Felicji Bauer. W następnych latach pisarz kontynuował pracę nad Ameryką, Procesem oraz cyklem Lekarz wiejski. W 1916 roku ukazała się nowela Wyrok. W 1919 roku pisarz wydał Kolonie karną i Lekarza wiejskiego. Przed jego śmiercią drukiem ukazało się jeszcze opowiadanie Głodomór. Po śmierci Kafki w latach 1925- 1927 wydano powieści: Proces, Zamek i Ameryka, w latach 1935 - 1937 pozostałe utwory.
Proces
Geneza, miejsce i czas powstania
Kafka rozpoczął pracę nad Procesem w czerwcu 1914 roku, po zerwaniu zaręczyn z Felicją Bauer. Praca nad pierwszą wersją utworu trwała 6 miesięcy, do grudnia 1914 roku. Początkowo utwór miał być krótkim opowiadaniem o konflikcie ojca z synem, jednak szybko urósł do rangi powieści. Za życia pisarza ukazał się tylko fragment powieści. Przed śmiercią Kafka nakazał spalić rękopis. Pierwsze wydanie Procesu ukazało się w 1925 roku. W Polsce powieść została wydana w 1935 roku. Utwór ukazał się w tłumaczeniu sygnowanym nazwiskiem B. Schulza (autorką tłumaczenia była prawdopodobnie narzeczona Schulza).
Świat przedstawiony
TYTUŁ: Przedmiotem tytułowego procesu jest nieokreślona wina Józefa K., bohatera powieści. W wyniku procesu bohater zostaje skazany na śmierć. Sam proces ma charakter absurdalny. Oskarżony nie wie, o co jest oskarżony, ani kto go oskarża, nie ma praktycznie żadnej możliwości obrony. Tytuł powieści odnosi się do jednostkowej sytuacji bohatera utworu, ale ma też wymiar metaforyczny- życie każdego człowieka jest takim właśnie procesem.
CZAS I MIEJSCE AKCJI: Przedstawione w powieści wydarzenia rozgrywają się w ciągu roku. W momencie rozpoczęcia akcji bohater kończy trzydzieści lat, w dniu egzekucji znajduje się w przededniu swoich trzydziestych pierwszych urodzin. Akcja powieści rozgrywa się w jakimś niewiadomym mieście, prawdopodobnie jest to Praga, w której mieszkał sam Kafka. Większość wydarzeń rozgrywa się w ciemnych, dusznych pomieszczeniach, w labiryntach budynków, ciasnych mieszkaniach lokatorskich, w banku, w salach sądowych, w katedrze. Wszystko dzieje się w półmroku, w półcieniu, w mętnym świetle. Przestrzeń osacza bohatera, stanowi dla niego nieprzyjazny labirynt: „K .zwrócił się ku schodom, by dojść do pokoju rozpraw, ale znowu przystaną, gdyż oprócz tych schodów zauważył w podwórzu jeszcze trzy różne klatki schodowe, a ponadto na końcu podwórza małe przejście, które zdawało się prowadzić na jeszcze inne podwórko”.
BOHATEROWIE:
Józef K. - główny bohater powieści, mężczyzna trzydziestoletni, urzędnik bankowy (prokurent), człowiek przeciętny. Nieoczekiwanie zostaje oskarżony i staje się winny. Z człowieka, który reprezentuje machinę biurokratyczną (bank), staje się petentem, oskarżonym. Proces rozgrywa się jednak jakby poza nim; Józef K. ma niewielki wpływ na jego przebieg. Osaczony, przeżywa strach, lęk, czasem bunt. W końcu spotyka go wyrok- egzekucja.
Pani Grubach - właścicielka pensjonatu, w którym mieszka Józef K.
Pani Bürstner - stenotypistka, lokatorka pensjonatu; w jej pokoju odbywa się scena oskarżenia Józefa. Józef prosi ją, żeby była jego doradcą w procesie. Panna Bürstner zgadza się, ale następnego dnia wyprowadza się z pokoju.
Sędzia
Praczka - żona woźnego sądowego, kochanka sędziego i studenta Bertolda, swoje mieszkanie wynajmuje na posiedzenia sądu.
Panna Montag - nauczycielka francuskiego, przeprowadza się do pokoju panny Bürstner, proponuje Józefowi rozmowę na temat procesu.
Kapitan Lanz - kuzyn pani Grubach, mieszka w jej pensjonacie.
Wuj Karol - wuj Józefa K., pochodzi z prowincji, chce pomóc Józefowi i zaprowadza go do swego przyjaciela, adwokata Hulda.
Huld - adwokat, popularny obrońca ubogich, przyjmuje sprawę Józefa K.
Leni - pielęgniarka opiekująca się adwokatem i jego kochanka. Wszyscy oskarżeni wydają się jej piękni i ze wszystkimi nawiązuje kontakty seksualne. Daje Józefowi klucz, aby mógł ją odwiedzać.
Titorelii - etatowy malarz sądowy, obiecuje pomóc Józefowi K. i wyjaśnia mu mechanizmy działania sądu.
Block - kupiec, klient mecenasa Hulda, jego proces trwa już pięć lat. Block boi się Hulda, ale w tajemnicy przed nim wynajmuje jeszcze pięciu innych adwokatów.
Kapelan więzienny - czeka na Józefa K. w katedrze przed egzekucją. Na przykładzie przypowieści wyjaśnia Józefowi działanie przeznaczenia.
JÓZEF K. - CHARAKTERYSTYKA
Józef K. to postać naszkicowana schematycznie - anonimowy urzędnik żyjący w anonimowym mieście. Jego życie płynie monotonnie: pracuje w banku, mieszka w pensjonacie, raz w tygodniu odwiedza kochankę Elzę. Nagle ta ustabilizowana egzystencja zostaje zachwiana. Józef K. zostaje oskarżony, ale nie wiadomo z jakiego powodu: „Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po prostu aresztowany”. Bohater angażuje się w swoją obronę, usiłuje dociec przyczyn, zatrudnia adwokata, ale wkrótce uświadamia sobie, że jego wysiłki są bezcelowe. Józef K. jest bezsilny wobec biurokratycznej machiny - jest dla niej tylko oskarżonym, a nie człowiekiem. W momencie oskarżenia świat traci dla Józefa K. wymiar realny, staje się teatrem. Dwaj wysłannicy, którzy mają wykonać wyrok na Józefie wydają się aktorami: Józef pyta ich:” W jakim teatrze panowie grają?” Aż do końca bohater nie ustaje w poszukiwaniu swojego sędziego, dopiero kiedy będzie już zbyt wyczerpany - podda się. Józef szuka norm prawnych, a znajduje książkę pornograficzną. Poszukuje prawdy w labiryntach brudnych i obskurnych sal sądowych. Jego wędrówka kończy się jednak klęską i śmiercią.
Historia opisana w Procesie wyrasta w dużym stopniu z przeżyć samego pisarza. W rozmowie z Janouchem Kafka mówi: „(…) Nie jestem krytykiem. Jestem tylko podsądnym i widzem.- A sedzią?(…) Kafka uśmiechną się z zakłopotaniem. - Jestem co prawda także zatrudnionym przy trybunale, ale sędziów nie znam. Chyba jestem tylko skromnym pomocnikiem woźnego. Nie mam określonego stanowiska”.
Postać Józefa K. przypomina jednak przede wszystkim średniowiecznego Everymana - Każdego: przeciętnego człowieka, którego życie polega na poszukiwaniu prawdy. Everyman rozpięty między siłami Dobra i Zła, a jego egzystencja jest wędrówką. Anonimowość i przeciętność głównego bohatera pozwala czytelnikowi utożsamić się z nim i jego problemami. Jedyną winą Józefa jest bowiem jego życie.
CHARAKTER PRZYPOWIEŚĆI
Powieść Kafki można określić jako przypowieść, gdyż jej fabuła jest jedynie pretekstem do dla rozważań o charakterze egzystencjalnym i moralnym. Proces i losy głównego bohatera można interpretować na wiele sposobów. Powieść Kafki interpretowano m.in. w kategoriach teorii psychoanalitycznej - jako wyraz kompleksu Edypa; w kategoriach filozofii S. Kierkegaarda - jako alegorię teologii kryzysu; w kategoriach politycznych - jako analizę totalitaryzmu; w kategoriach marksistowskich - jako wyraz mieszczańskiego dekadentyzmu.
PROBLEMATYKA
Powieść o zniewoleniu politycznym, totalitarnym. Kafka nie mógł znać rzeczywistości państwa totalitarnego, ale z jego namiastką pisarz zetknął się w Monarchii Austro-Węgierskiej. Sam pisarz, jako pracownik zakładu ubezpieczeniowego, miał na co dzień do czynienia z biurokracją, potyczkami klientów z bezdusznymi urzędami. Świat, w którym żyje Józef K., ma cechy państwa totalitarnego, totalitarnego więc takiego, które kontroluje i organizuje wszystkie sfery życia swoich obywateli, ograniczając ich wolność. Józef K. zostaje bezprawnie oskarżony, nie jest mu dane poznanie aktu oskarżenia ani przyczyny, dla których toczy się przeciwko niemu proces. Wiadomość o oskarżeniu przynoszą mu niżsi urzędnicy, którzy, ze wglądu na brak odpowiednich kompetencji, nie są w stanie udzielić mu żadnych innych informacji. Powieściowy sąd jest instytucją zhierarchizowaną. Józef K. nie może dotrzeć do urzędników wyższego szczebla odpowiedzialnych za jego proces. Bohater staje się bezwolnym narzędziem i przedmiotem działania nieludzkich praw i ustaw. Zostaje oskarżony, ale nie uwięziony. Może dalej pracować, ale jego życie prywatne i zawodowe znajdują się pod ciągłą kontrolą sądu. Józef K. zostaje odarty z prywatności. Sąd osacza go, jego instytucje znajdują się wszędzie. Malarz Titorelii wyjaśnia bohaterowi: „Wszystko przecież należy do sądu”. Nawet Kościół i religia stają się obszarami wpływu sądu. Sąd nie liczy się z ludzkimi uczuciami i potrzebami. Wobec opornych stosuje represje i kary, z karą śmierci włącznie. Józef K. zostanie poddany egzekucji. Nie będzie miał prawa do obrony. Od chwili oskarżenia nie może już właściwie decydować o swoim życiu. Osaczony przez bezduszne prawo i urzędy popada w zwątpienie i dostrzega własną bezsilność.
Problem samotności człowieka w świecie. Bohater jest człowiekiem samotnym, mieszka w wynajętym mieszkaniu, nie ma żadnej bliskiej rodziny poza wujem Karolem, nie ma życia rodzinnego. Jego samotność uwypuklona zostaje w momencie oskarżenia. Musi on szukać pomocy u obcych ludzi, nie znajduje w nikim bliskim oparcia duchowego. Jego kontakty z innymi są w gruncie rzeczy przypadkowe i powierzchowne. Nie ma w powieści Kafki miłości, a erotyzm pobawiony jest uczuć. Józef K. umiera w samotności, w poczuciu wstydu, anonimowo. Na moment przed śmiercią bohater widzi w oknie człowieka : „Kto to był? Przyjaciel? Dobry człowiek? Ktoś, kto współczuł? Ktoś, kto chciał pomóc? Byłeże to ktoś jeden? Czy byli to wszyscy?”. Te słowa są świadectwem nadziei pisarza na możliwość wyjścia z samotności. Ale znak ten przychodzi dla bohatera Procesu za późno. W chwilę potem nie będzie on już żył. Bohater umiera w samotności, w sposób zwierzęcy, pozbawiony godności umierania: „Gasnącymi oczyma widział jeszcze K., jak panowie, blisko przed jego twarzą, policzek przy policzku, śledzili ostateczne rozstrzygniecie.<< Jak pies! >> - powiedział do siebie: było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć.”
Rozdwojenie i wykorzenienie bohatera (alienacja). Człowiek Kafki staje się wyalienowanym, pozbawionym korzeni. Jak pisze Roger Garaudy „wszędzie w tym świecie człowiek tonie w morzu nieludzkości, jest zreifikowany, wciągnięty be reszty w tryby systemu, w którym wszystko jest zracjonalizowane i daje się skalkulować”. (reifikacja - urzeczowienie). Świat ten jest złożony z ludzi dwoistych. Józef K. jest jednocześnie elementem machiny biurokracji (jako urzędnik) i jej ofiarą (jako oskarżony). Bohater Kafki czuje się obcy, tak samo jak jego twórca, który pisał w Dziennikach: „Żyję bardziej obcy niż cudzoziemiec”. Podobnie żyje w swoim świecie Józef K. Każde kolejne wydarzenie tylko pogłębia jego alienację. Ludzie wokół niego zdają się być jedynie marionetkami, narzędziami sądu. Józef K. błądzi samotnie w labiryncie świata, poszukując własnego sensu. Rozdarty jest między biurokrację a indywidualizm, miedzy religię a ziemskość. Bohater bezowocnie poszukuje prawdy i tekstu Prawa, na mocy którego ma zostać skazany. Koszmar jego wędrówki i alienacji kończy dopiero groteskowa śmierć.
PLAN WYDARZEŃ - STRESZCZENIE
Józef K., przeciętny urzędnik bankowy, zostaje aresztowany. Okazuje się że w jego sprawie rozpoczyna się proces; nie jest przy tym konieczne, aby zmieniał tryb życia. Ma jedynie stawiać się na przesłuchania i rozprawy sądowe.
K. jest oburzony, uważa, że to skandaliczna pomyłka, mimo to odczuwa wewnętrzny niepokój, od którego nie może się uwolnić.
Józef K. udaje się do mieszkania sąsiadki, panny Bürstner, gdzie został aresztowany, i prosi ją, by została jego doradcą w trakcie procesu. Panna Bürstner zgadza się.
W niedzielny poranek K. idzie na pierwsze przesłuchanie. Bohater jest oburzony postępowaniem sędziów, głośno wyraża swój gniew i drwi ze skuteczności i powagi sądu, który znajduje się na piątym piętrze jednej ze zwykłych miejskich kamienic. Swoim wystąpieniem wywołuje pełne dezaprobaty milczenie.
Kolejne przesłuchanie. Józef K. poznaje bliżej absurdalne, a przez to jeszcze bardziej przerażające obyczaje panujące w sądzie: kodeksy prawne to pisma pornograficzne, kancelarie sądowe mieszczą się na strychach kamienic i tworzą duszny i ciasny labirynt. Józef K. jest przygnębiony, słabnie i zostaje wyprowadzony na świeże powietrze.
Przyjaciółka panny Bürstner uniemożliwia mu kontakt z sąsiadką. Józef K. czuje się bardzo samotny.
K. jest świadkiem egzekucji wykonywanej na urzędnikach sądowych, którzy go aresztowali. Powodem chłosty jest fakt, że chcieli przywłaszczyć sobie ubrania Józefa K.
Do bohatera przyjeżdża krewny z prowincji, wuj Karol. Czuje się w obowiązku pomóc Józefowi w trudnej sytuacji procesu. Wspólnie udają się do znakomitego adwokata Hulda, który zgadza się poprowadzić sprawę Józefa K.
K. ma poczucie, że proces stoi w miejscu, a Huld tylko go zwodzi. Z polecenia fabrykanta, który jest klientem banku, gdzie K. pracuje, Józef udaje się do malarza sądowego, Titorellego.
Po wizycie u Titorellego Józef K. jest zmęczony i przygnębiony. Mimo to postanawia sam zająć się swoim procesem i odbiera zdziwionemu adwokatowi pełnomocnictwo.
Z polecenia dyrektora banku K. udaje się na spotkanie z bogatym klientem, Włochem, którego ma oprowadzić po zabytkowej katedrze. Tam jednak zamiast włoskiego gościa spotyka kapelana sądowego, który opowiada mu przypowieść o odźwiernym sądowym. Józef K. nabiera pewności, że przed prawem nie ma ucieczki.
Pewnego wieczoru do drzwi Józefa K. puka dwóch mężczyzn w czarnych uniformach. Prowadzą bohatera na miejsce straceń. K. godzi się ze swoim losem. Wyrok zostaje wykonany.