FINAŁ KRAJOWY ELIMINACJI

DO V MIĘDZYNARODOWEJ OLIMPIADY

LINGWISTYKI TEORETYCZNEJ, MATEMATYCZNEJ I STOSOWANEJ

− przykładowe pełne rozwiązania zadań z komentarzami

Zad. I

Chiński jest pismem sylabicznym - znaki oznaczają sylaby¹. Jedyny znak pojawiający się trzy razy to
, a w polskich tłumaczeniach jedyny ciąg głosek, który (z ew. drobnymi różnicami) występuje więcej niż dwa razy, to szan, który pojawia się trzy razy na początku słowa i raz na końcu. Zatem 4 to Tien-szan, skąd z kolei 7 to Tiencin. Pozostałe słowa ze znakiem
to 1 i 11. Spośród występujących w nich drugich sylab jedna występuje jako środkowa w 6, a druga nie pojawia się nigdzie indziej. Zauważmy, że prawdopodobnymi trójznakowymi wyrazami chińskimi będą Ocean Lodowaty Północny (ze względu na stopień złożoności znaczeniowej) i Paragwaj (jako wyraz obcy ma zapewne wymowę zbliżoną do oryginalnej). Pozostaje jeszcze jeden. Ponieważ wśród pozostałych wyrazów obcego pochodzenia są Paryż i Meksyk, przy czym Paryż zarówno w oryginale, jak i wielu tłumaczeniach ma dwie sylaby, ostatnim trzysylabowym wyrazem jest Meksyk, co jest jeszcze uprawdopodobnione wersją angielską i meksykańską tej nazwy (oraz w wielu innych językach). W dodatku środkowa sylaba (w polskim odpowiedniku [k]syk) przypomina (zwłaszcza w wersjach języków obcych²) sylabę si³, która musi być oddana drugim znakiem 1 (
), mamy więc: 1 = Szansi, 6 = Meksyk. 11 to zatem Szanghaj lub Szandong, ale ponieważ nie ma ku temu innych danych, racjonalne jest założyć, że pierwsza sylaba chińskiego oryginału nazwy Szanghaj to nie szan, lecz szang (w wymowie być może z n tylnojęzykowym⁴). Ustalamy więc, że 11 to Szandong.

Identyczne są pierwsze znaki w parach 5 i 10 oraz 3 i 8, pasują więc odpowiednio Paryż i Paragwaj, i chodzi tu o parę 5-10, ponieważ drugi znak 3 powtarza się w słowie 9, a w podanych dwusylabowych nazwach nie ma nic podobnego do ry. W takim razie 8 to Ocean Lodowaty Północny, 3 i 9 to Pekin i Nankin (w nieustalonej kolejności), a 2 - Szanghaj.

W 3 występuje jakiś element nazwy Oceanu Lodowatego Północnego i skoro ma on odróżnić te dwa miasta, zapewne jedno z nich jest, przynajmniej z nazwy, nad oceanem, zimne / lodowate lub północne, i taka jest odpowiedź, konkretnie Pekin, „Północna Stolica”, ale nie wymagaliśmy jej odgadnięcia. Uznawaliśmy też każdą z podanych możliwości jako odpowiedź na pytanie b) (w rzeczywistości jest to wyraz północ, północny).

(Odp. a): 1.
 Szansi

2.
 Szanghaj

3.
 Pekin

4.
 Tien-szan

5.
 Paryż

6.
 Meksyk

7.
Tiencin

8.
 Ocean Lodowaty Północny

9.
 Nankin

10.
 Paragwaj

11.
  Szandong

¹ - Choć związek między zapisem a wymową jest generalnie dość skomplikowany.

² - Co ciekawe, w azteckim oryginale był to dźwięk podobny do polskiego „sz”, co zgodnie ze średniowieczną ortografią hiszpańską konkwistadorzy zapisali literą „x”, jednak w XVII w. hiszpańskie „x” zaczęło oznaczać dźwięk oddawany w polszczyźnie dwuznakiem „ch” i obecna wymowa z chi pozostała podobna do chińskiego si, ale wiele języków Europy odczytało pisownię hiszpańską zgodnie z regułami łaciny, co w polskim w dodatku „po naszemu” zapisano. Podobny los spotkał oryginalnego Don Quixote wymawianego przez „sz”, skąd przez francuszczyznę polski Donkiszot obok Don Kichota^* ze zgodnym z dzisiejszą wymową hiszpańską ch.

³ - „S” oznacza tu dźwięk podobny do polskiego początkowego „s” zarówno w sinus jak i w siano

⁴ - Tak jest w istocie („n tylnojęzykowe” (ozn. zwykle „ŋ”) występuje np. po głosce e w polskim „ręka”, w angielskim i niemieckim zapisywane jako „ng”, jak np. w „singing” (2 wystąpienia) czy „springen”).

^* - Polskie słowniki dopuszczają tylko takie warianty pisowni!

Rozw. zad. II zamieścimy niebawem.

Zad. III

p	f	ff	pf
t	з	зз	z	tz
k	h	hh	ch	cch

Zauważmy, że tam, gdzie w dialektach staro-dolno-niemieckich pozostały oryginalne p, t, k, w staro-wysoko-niemieckich stały po przesuwce odpowiednio p / f (ff) / pf, t / з (зз) / z / tz i k / h (hh) / ch / cch. Relacje między tymi spółgłoskami i grupami spółgłosek można wygodnie oddać tabelką po prawej.

(Wszystkie są bezdźwięczne, kolumna świadczy o sposobie artykulacji (w pierwszej głoski zwarto-wybuchowe, w drugiej szczelinowe), a wiersz - o miejscu artykulacji (pierwszy wiersz - wargi, drugi - przód języka, trzeci - tył języka)). Przesuwka polegała więc na „wyborze kolumny” z danego wiersza (spółgłoska nie zmieniała miejsca artykulacji, lecz najwyżej jej sposób). I tak krótkie p, t, k:

• pozostawały niezmienione po s (również w zbitkach ft, ht, tr, ale takich przykładów w zadaniu nie było)¹, a w przypadku k również na początku słowa²,

• były zastępowane odpowiednio głoskami f, з, h (czyli artykulacja zmieniała się na szczelinową) na końcu słowa po samogłosce oraz po samogłosce długiej,

• zamieniały się w odpowiednie długie głoski szczelinowe (w zapisie „ff”, „зз”, „hh”) pomiędzy dwiema samogłoskami, jeśli pierwsza była krótka,

• były zamieniane na połączenia głosek zapisywane jako odpowiednio „pf”, „z”, „ch” w pozostałych pozycjach.

Długie p, t, k (zapisywane dwiema odpowiednimi literami) zmieniły się w połączenia oddawane w piśmie jako „pf”, „tz”, „cch”, przez analogię graficzną i regularność zmian artykulacyjnych można się domyślać, że przynajmniej „tz” i „cch” oznaczały połączenia długiej zwarto-wybuchowej i odpowiedniej szczelinowej.

¹ - Tłumaczy się to znacznym zużyciem prądu powietrza przy artykulacji sąsiedniej głoski, co zamianę głosek zwarto-wybuchowych na szczelinowe czyniło fizjologicznie trudniejszą.

² - Prawdopodobnie dlatego, że h byłoby w tej pozycji zbyt mało wyraziste.

Komentarz:

Przez ponad tysiąc lat, które upłynęły od czasu przesuwki wysokoniemieckiej, w niemczyźnie, angielszczyźnie i innych językach germańskich zaszło jeszcze wiele zmian fonetycznych, ale nietrudno znaleźć współczesne kontynuacje słów staro-dolno- i staro-wysoko-niemieckich, np.:

staro-wysoko-niemiecki	starosaski (staro- -dolno-niemiecki)	znaczenie (IX/X w.)	niemiecki współczesny^3	znaczenie	angielski współczesny	znaczenie
acchar	akkar	rola	Acker	rola	acre	pole, akr
apful	appel	jabłko	Apfel	jabłko	apple	jabłko
dorpf	dorp	wioska	Dorf	wioska	thorp (archaiczne)	wioska
dunchal	dunkar	ciemny	dunkel	ciemny	dank	bardzo wilgotny
eз	et	ono	es	ono	it	ono
eззan	etan	jeść	essen	jeść	eat	jeść
folch	folk	lud	Volk	lud	folk	lud
gelpf	gelp	ironia	(brak)		yelp	skamleć
helpfan	helpan	pomagać	helfen	pomagać	help	pomagać
herza	herta	serce	Herz	serce	heart	serce
holz	holt	drewno	Holz	drewno	holt^4	gaj
ih	ik	ja	ich	ja	I	ja
katza	katt	kot	Katze	kot	cat	kot
kempfo	kempio	wojownik	Kämpfer	wojownik	camp	obóz
korn	korn	zboże	Korn	zboże	corn	zboże
lāзan	lātan	zostawić	lassen	zostawić	let	pozwolić, puścić
mahhon	makon	robić	machen	robić	make	robić
mast	mast	maszt	Mast	maszt, słup	mast	maszt, słup
offan	opan	otwarty	offen	otwarty	open	otwarty
pflegan	plegan	pielęgnować	pflegen	pielęgnować	pledge	zobowiązać się
rīhi	rīke	bogaty	reich	bogaty	rich	bogaty
skarpf	skearp	ostry	scharf	ostry	sharp	ostry
sitzen	sittian	siedzieć	sitzen	siedzieć	sit	siedzieć
skepfen	skeppian	tworzyć	schöpfen	czerpać	shape	kształtować
								Schöpfer	twórca
skif	skip	okręt	Schiff	statek, okręt	ship	statek, okręt
skīnan	skīnan	błyszczeć	scheinen	błyszczeć	shine	błyszczeć
slāfan	slāpan	spać	schlafen	spać	sleep	spać
sparo	spearwa	wróbel	Sperling	wróbel	sparrow	wróbel
stīgan	stīgan	wspinać się	steigen	wspinać się	stair	schodek
strāзa	strāt	ulica	Straße	ulica	street	ulica
werch	weork	praca, dzieło	Werk	praca, dzieło	work	praca, dzieło
werpfan	werpan	rzucać	werfen	rzucać	warp	wygiąć
wiззan	witan	wiedzieć	wissen^5	wiedzieć	wit, wist^5 (archaiczne)	wiedzieć
						gewiss^5	pewny	witan^5	anglosaska rada państwa, jej członek
zam	tam	łagodny, oswojony	zahm	łagodny, oswojony	tame	łagodny, oswojony
zehan	tehan	10	zehn	10	ten	10

³ - W dzisiejszej niemczyźnie (poza dialektami) nie ma długich spółgłosek, a podwójne litery spółgłoskowe oznaczają pojedynczą spółgłoskę o normalnej długości (i krótkość oraz nienapiętość poprzedzającej samogłoski). Głoskę s po długich samogłoskach zapisuje się literą „ß”, głoskę f w niektórych wyrazach jako „v”. Używane są dwu- i trójznaki: „ch” (w niektórych wyrazach obcego pochodzenia również „cch”) to spółgłoska szczelinowa, w zależności od pozycji w wyrazie wymawiana jak polskie „ch” (po „a”, „o”, „u” oraz „au”), albo jako dźwięk pośredni między polskim ś a miękkim ch jak w słowach „Chiny”, „historia”, „machina”, „sch” to dźwięk bardzo podobny do polskiego sz, „ck” pisze się zamiast podwojonego „k”, „tz” oznacza ten sam dźwięk, co „z” i „zz”, czyli z dobrym przybliżeniem polskie c. Również „pf” uważane jest przez większość fonetyków za jeden dźwięk (zwarto-szczelinowy) - jakby zrośnięte p i f (podobnie jak zrośnięte t i s dają głoskę c).

⁴ - Por. staroholenderskie „holt lant” = lesisty kraj, skąd prawdopodobnie dzisiejsze „Holland”.

⁵ - Od tego samego rdzenia pragermańskiego (wit-, wis-), znaczeniowo związanego z pojęciem „wiedzieć”, pochodzą również: niem. „weise” i ang. „wise” (= mądry), niem. „Weise” (sposób) i „Witz” (dowcip) oraz ang. „wit” (rozum) i „witness” (świadek). Forma pragermańska wzięła się z kolei z praindoeuropejskiego ueid (= wiedzieć), skąd również polskie „wiedzieć” i „widzieć”, nazwa sanskryckich wed („weda” = wiedzieć) oraz łacińskie „videre” (widzieć) i „visio” (wizja).

---