AMERYKA POŁUDNIOWA

I CECHY SZCZEGÓLNE - INDYWIDUALNOŚĆ

- Ameryka Południowa jest najbardziej zróżnicowanym z lądów Ziemi

- w Andach wznosi się najwyższy szczyt na półkuli zachodniej i południowej , liczne wierzchołki są czynnymi i wygasłymi ogromnym wulkanami

- pozandyjską część Ameryki Pd. zajmują rozległe niziny w tym Nizina Amazonki - największa aluwialna nizina na Ziemi i rozległe wyżyny w tym Wyżynę Brazylijską - jedną z największych pod względem zajmowanej pow. na Ziemi

-w Ameryce Pd. znajduje się Amazonka - najpotężniejsza rzeka świata o największym dorzeczu i przepływie.

- w nizinnej części dorzecza Amazonki rosną wilgotne lasy równikowe - jest to największy na naszej planecie zwarty obszar występowania tego typu lasów charakteryzujący się niespotykaną na innych kontynentach różnorodnością genetyczną, gatunkową i ekosystemową

II POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

- Ameryka Pd. leży w całości na półkuli zachodniej po obu stronach równika

-większość jej pow. ok. 80 % leży na półkuli południowej

- na pn przez Przesmyk Panamski łączy się z północnym kontynentem Ameryki , na pd. poprzez łuk Antyli Południowych Ameryka łączy się z Antarktydą / od Antarktydy dzieli ją Cieśnina Drake'a

- Ameryka Pd. jest oddzielona od Europy i Afryki Oceanem Atlantyckim, od Azji i Australii Oceanem Spokojnym

PUNKTY SKRAJNE

1)na lądzie stałym

a)na północ - przylądek Gallinas 12°25'N

b)na południe - przylądek Froward 53°54'S

c)na zachód - przylądek Pariňas 81°20' W

d) na wschód - przylądek Branco 34°47' W

2)na lądzie wyspowym

a) na południe - przylądek Horn (na wyspie Horn) 55°59' S

Rozciągłość południkowa - wynosi ok. 7400 km

Rozciągłość równoleżnikowa - wynosi ok. 5200 km

Powierzchnia Ameryki Pd. wynosi ok. 17,8 mln km², stanowi to 11,6 % pow. Ziemi / Ameryka Pd. jest 4 pod względem wielkości kontynentem na Ziemi

III GRANICE MORSKIE

-Amerykę Południową otaczają wody dwóch oceanów : Atlantyckiego i Spokojnego , wybrzeże północne oblewają wody Morza Karaibskiego , północno-wschodnie i południowo-wschodnie wybrzeża obmywają wody Oceanu Atlantyckiego z głębokimi basenami m.in. Brazylijskim i Argentyńskim , południowy skraj kontynentu oblewają wody Cieśniny Magellana, która łączy O. Atlantycki z O. Spokojnym , zachodnie wybrzeże na całej dł. obmywa Ocean Spokojny - wzdłuż wybrzeża nie ma szelfu, Andy przechodzą tu niemal bezpośrednio w stok kontynentalny i stoki Rowu Atakamskiego.

IV TYPY WYBRZEŻY

-wybrzeże Karaibskie Ameryki Pd. jest przeważnie niskie, narastające miejscami zabagnione i porośnięte namorzynami najlepiej te cechy rozwinięte są na brzegach zatoki Darien i Zatoki Wenezuelskiej / lokalnie występują tu wysokie na kilkadziesiąt metrów klify oraz wybrzeża mierzejowo-lagunowe z jeziorami/ wzdłuż brzegów rozwinęły się rafy koralowe.

wybrzeże atlantyckie północno-wschodnie jest mało urozmaicone przeważnie niskie, na długich odcinkach zabagnione i porośnięte przez lasy namorzynowe/ długie odc. to wybrzeża deltowe

wybrzeże południowo-wschodnie (między przylądkiem Sao Roque a przylądkiem Horn) najdłuższy i najbardziej urozmaicony odcinek atlantyckiego wybrzeża Ameryki Pd. / między przylądkiem Sao Roque a Frio dominuje wybrzeże niskie mangrowe, krótkimi odc. występuje wybrzeże klifowe / na długich odc. wybrzeżom towarzyszą barierowe rafy koralowe do ok. 30°S występuje wybrzeże dalmatyńskie z zatokami i drobnymi wyspami / do Zatoki San Matias ciągną się wybrzeża mierzejowo-lagunowe z przybrzeżnymi lagunami odgrodzonymi od morza długimi mierzejami. / wysokie skaliste klify rozwinęły się na prawie całym atlantyckim wybrzeżu Patagonii

pacyficzne wybrzeże Ameryki Pd.(od przylądka Horn po wschodnie wybrzeża Zatoki Panamskiej) południowy odc. to mocno rozczłonkowane wybrzeże fiordowe z dużą liczbą zatok i kanałów oraz tysiącami wysp. Od zatoki Coronados wybrzeże jest niemal wyrównane , dominują wysokie, cofające się brzegi ze stromymi klifami i wąskim pasem plaży

V GRANICE LĄDOWE

- Ameryka Pd. ma granice lądową tylko z Ameryką Pn., przebiega ona przez Przesmyk Panamski i ma w najwęższym miejscu 47 km szerokości

VI POZIOME UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Ameryka Pd. leży w obrębie jednego zwartego cokołu kontynentalnego

kontynent jest słabo rozczłonkowany , półwyspy i wyspy zajmują ok. 150 tys. km², (ok.1% całkowitej pow. kontynentu)

na północnym karaibskim wybrzeżu wyróżniają się niewielkie półwyspy : Guajira (największy płw. Ameryki Pd.) i Paraquana rozdzielone Zatoką Wenezuelską oraz płw. Paria oddzielający zatokę Paria od wód M. Karaibskiego.

w pd. części znajdują się płw. : Valdes, Brunswick (nad wodami Cieśniny Magellana), Taitao i Munoz Gamero na południowym zachodzie nad O. Spokojnym

największe wyspy grupują się u południowych wybrzeży kontynentu jest to : Ziemia Ognista na pd., Chiloe, Hoste, Navarino, Riesco, Santa Ines i Wellington. / u północnych wybrzeży znajdują się : Margarita, Trynidad i Tobago/ w delcie Amazonki wyróżnia się wyspa Marajo- największa aluwialna wyspa na Ziemi/ daleko od wybrzeży kontynentu znajdują się 2 archipelagi : Galapagos na O. Spokojnym i Malwiny na O. Atlantyckim.

łączna dł. wybrzeży Ameryki Pd. wynosi ok. 29 tys. km na wybrzeża O. Atlantyckiego przypada ok. 20 tys. km / średnia odległość od morza wynosi 590 km a największa 1600 km.

VII POZIOME UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

jest to kontynent z wyraźną przewagą nizin zajmują one ponad 8,5 mln km²

średnia wysokość kontynentu to 650 m n.p.m. / obszary górskie powyżej 1000 m zajmują ok. 2,5 mln km² a wysokie góry ponad 2000 m ok. 1,5 mln km²

najwyższym punktem Ameryki Pd. jest Aconcagua (6959 m) - najwyższy szczyt obu kontynentów amerykańskich oraz

półkuli zachodniej i południowej /wznosi się w północnej części Andów Południowych

najniższym punktem jest Gran Bajo de San Julian - 105 m p.p.m. w Patagonii / niżej leży dno jeziora Maracaibo - 250 m p.p.m. - największa kryptodepresja kontynentu

najwyższymi górami są Andy, ciągną się one wzdłuż północnego i zachodniego wybrzeża na dł. 9000 km , składają się z kilku równoległych łańcuchów górskich zwanych kordylierami / najdłuższym łańcuchem jest Kordyliera Zachodnia, która ciągnie się od M. Karaibskiego do przylądka Horn ze szczytami o wysokości pow. 6000 m n.p.m./ Poszczególne łańcuchy górskie są pooddzielane od siebie podłużnymi głębokimi dolinami i śródgórskimi wyżynami /Góry dzieli się na 3 człony : Andy Północne, Środkowe i Południowe - umownymi granicami są równoleżniki 12°S (oddziela Andy Pn od Środkowych), i 29°S (oddzielający Andy Środkowe od Południowych) Podział ten ma swoje uzasadnienie w zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego gór (tektonice, ukształtowaniu pow., klimacie, roślinności)

a)rzeźba Andów Północnych - szerokie, spłaszczone powierzchnie szczytowe - tzw. páramo, nad którymi górują ośnieżone i zlodowacone masywy górskie i ogromne wulkany o wys. przekraczającej 6000 m n.p.m.

b)rzeźba Andów Środkowych - wysokie, śródgórskie pustynne płaskowyże zwane puna

c)rzeźba Andów Południowych- głębokie doliny poprzeczne w których utworzyły się wielkie jeziora , w pd. części (Andy Patagońskie) rozwinęło się potężne pole lodowe Lądolód Patagoński - jest to relikt plejstoceńskiego zlodowacenia

Od wschodu Andy sąsiadują z wielkimi aluwialnymi nizinami : Orinoko, Amazonki i La Platy, które u podnóży gór łączą się południkowo zorientowany pas obniżeń nawiązujący do przebiegu przedgórskiego zapadliska Orinoko-La Plata to pogranicze to jedna z największych na Ziemi stref wielkich deniwelacji dochodzących do 4000-5000 m

Niziny są zróżnicowane morfologicznie, prezentują szeroki zespół różnowiekowych form rzeźby fluwialnej , zróżnicowane są także klimatycznie - ciągnąc się przez kilka stref klimatycznych / ich osiami hydrologicznymi są największe rzeki Ameryki Pd. - Amazonka, Orinoko, Parana z Paragwajem odwadniające ok. 65% pow. kontynentu.

Północna część Ameryki Pd. Wyżyna Gujańska (znajduje się między Niziną Orinoko a Niziną Amazonki) - stanowi ona silnie wydźwignięty i mocno rozczłonkowany fragment tarczy gujańskiej / w rzeźbie wyżyny wyróżniają się piaskowcowe płaskowyże i góry stołowe zwane - tepuí o wys. do 3000 m a także ostańcowe pasma górskie.

Środkowa część Ameryki Pd. Wyżyna Brazylijska (jedna z największych na Ziemi) jest wyniesieniem prekambryjskiej platformy południowoamerykańskiej z tarczami środkowobrazylijską i wschodniobrazylijską - charakterystyczne formy ukształtowania to : pasma gór krawędziowych najbardziej zaznaczają się we wschodniej części wyżyny

Południowa część Ameryki Pd. Wyżyna Patagońska i Sierras Pampeanas (od zach. ograniczone Andami od wschodu równiny Pampy i wybrzeże O. Atlantyckiego) - są wyniesieniami młodej platformy paleozoicznej , przedzielają je głębokie rowy tektoniczne/ Sierras Pampeanas tworzą wysokie zręby dorównujące wys. pobliskim grzbietom Andów

Przybrzeżne wyspy mają rzeźbę podobną do ukształtowania pobliskiego kontynentu co wynika z podobieństwa budowy geologicznej i warunków klimatycznych / nie dotyczy to wulkanicznych archipelagów m.in. Wysp Galapagos

VIII BUDOWA GEOLOGICZNA I ROZWÓJ RZEŹBY

Ameryka Południowa zajmuje kontynentalną, południowo-zachodnią część amerykańskiej płyty litosfery, na pn graniczy z oceaniczną płytą karaibską, za zach. z oceaniczną płytą Nazca, a na południowym zach. z oceaniczną częścią płyty antarktycznej

Cały kontynent przesuwa się w kierunku i oddala od Afryki z prędkością 3 cm/ rok na południu i 10cm/rok na północy.

W obrębie kontynentu wyróżnia się 3 podstawowe jednostki geologiczne: prekambryjską platformę południowoamerykańską (obejmuje większość pozaandyjskiej części Am. Pd., platformę patagońską na południowym wschodzie, Andy -wielki łańcuch gór utworzony w orogenezie alpejskiej wzdłuż zachodniego i północnego wybrzeża kontynentu ,łączący się na pn z Kordylierami Ameryki Pn a na pd. przez łuk Antyli Południowych z górami Antarktydy

PREKAMBYJSKA PLATFORMA POŁUDNIOWOAMERYKAŃSKA

-krystaliczny trzon Ameryki Południowej, który był częścią Gondwany / zachowuje wiele cech wspólnych z platformą afrykańską od której oderwała się w kredzie / odsłania się on w obrębie tarczy gujańskiej na pn, tarczy środkowobrazylijskiej

W centrum kontynentu, tarczy wschodniobrazylijskiej na wschodnim skraju/ skały fundamentu zapadają się na głębokość kilku tys. metrów w syneklizach : Amazonki, Parnaiby, Sao Francisco i Parany

- najstarsze skały tarczy gujańskiej szacowane są na ok. 3,4-3,1 mld lat są one pocięte intruzjami mającymi ok. 2,7 mld lat

- szeroko rozpowszechnione są skały starszego paleozoiku głównie gnejsy, kwarcyty

-młodszy proterozoik reprezentują głównie skały okruchowe (zlepieńce, piaskowce, arkozy i łupki ilaste) określane mianem formacji Roraima

-tarcze od prekambru podlegały ruchom wypiętrzającym dlatego skały pokrywy platformowej zachowały się tylko lokalnie - są to triasowe i kredowe zlepieńce i piaskowce.

- pełne serie osadowe wieku triasowego o kredowego osadzały się jedynie w syneklizach, które miały tendencję do obniżania się

-zachodni skraj prekambryjskiej platformy południowoamerykańskiej zanurza się pod utwory wypełniające podłużne zapadlisko przedgórskie - zapadlisko Orinoko-La Plata - utworzone na przełomie kredy i trzeciorzędu a następstwie dźwigania się Andów/ zapadlisko jest wypełniona osadami trzecio- i czwartorzędowymi pochodzą one z niszczenia gór

PLATFORMA PATAGOŃSKA (młoda platforma paleozoiczna)

-znajduje się w południowo-wschodniej części kontynentu (na pn graniczy z platformą, na zach. opiera się o Andy, na wsch. buduje szeroki szelf z archipelagiem Malwinów

- jej fundament budują prekambryjskie i paleozoiczne skały sfałdowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej / odsłaniają się one na pow. w obrębie śródpatagońskich masywów : Masywu Północnopatagońskiego i Południowopatagońskiego a także zrębowych pasm górskich w pd. części Niziny La Platy i we wsch. części Andów (silnie wypiętrzonych w neogenie nazywanych - Sierras Pampeanas

-pokrywę platformową stanowią utwory górnego paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku gł. morskiego pochodzenia / pełny profil tych osadów osiągają one w nieckach : Negro, Chubut i Santa Cruz.

ANDY

- są górami wieku alpejskiego , utworzyły się na granicy kontynentalnej południowoamerykańskiej płyty litosfery i oceanicznych płyt litosfery wschodniego Pacyfiku

-składają się z szeregu (2-5) równoległych antyklinoriów tworzących łańcuchy górskie i synklinoriów odpowiadającym dolinom śródgórskim

-góry zbudowane są ze skał różnowiekowych (od prekambru po kenozoik) i różnorodnych ( osadowe, magmowe)

- starsze skały odsłaniają się głównie w Kordylierze Wschodniej Andów Środkowych / młodsze jurajskie i kredowe uległy sfałdowaniu i zmetamorfizowaniu podczas laramijskiej fazy orogenezy alpejskiej na przełomie kredy i trzeciorzędu

Współczesna rzeźba gór wiąże się z ruchami tektonicznymi związanymi z aktywną strefą subdukcji na zach. kontynentu, które są powodem częstych trzęsień ziemi, ożywionego wulkanizmu, silnej erozji i potężnych ruchów masowych .Istotny wpływ na rzeźbę gór wywierają lodowce zwłaszcza w najsilniej zlodowaconych Andach Patagońskich

IX KLIMAT

- Cechy klimatu wiąże się z : położeniem geograficznym Ameryki Pd. - w większości znajduje się ona w strefie międzyzwrotnikowej w zasięgu cyrkulacji pasatowej/ duży wpływ na klimat wywiera ukształtowanie powierzchni - występowanie potężnej bariery w postaci Andów i rozległej Niziny Amazonki pokrytej prze wilgotne lasy równikowe gdzie następuje transformacja zwrotnikowych mas powietrza w masy powietrza równikowego.

- Cyrkulację atm. kształtują stałe wyże podzwrotnikowe półkuli pn - Azorski, i południowej - Południowoatlantycki i Południowopacyficzny /pd. skraj kontynentu znajduje się w strefie wędrownych niżów frontu polarnego

-Istotną rolę odgrywają też prący morskie zwłaszcza Prąd Peruwiański (płynie wzdłuż zachodnich wybrzeży) i Prąd Brazylijski (płynie wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży)

- Ameryka Pd. rozciąga się przez wszystkie strefy klimatyczne , ponad połowa pow. znajduje się w strefie klimatów równikowych / wyróżnia się tam 3 typy klimatów różniące się wielkością opadów i ich rozkładem w ciągu roku.

STREFA KLIMATÓW RÓWNIKOWYCH

*KLIMAT RÓWNIKOWY WYBITNIE WILGOTNY

-występuje na Nizinie Amazonki i przylegających do niej częściach wyżyn : Gujańskiej i Brazylijskiej , na wybrzeżu północno-zachodnim od zatoki Guayaquil po Zatokę Panamską, na Nizinie Gujańskiej, na wybrzeżu południowo-wschodnim od przylądka Sao Roque po przylądek Frio.

-opady atm. występują w ciągu całego roku - nie ma wyraźnej pory bezdeszczowej i wahają się 1500 - 2000 mm rocznie

- na podwietrznych stokach 5000 mm opadu. /-temp. 25-27 °C

*KLIMAT PODRÓWNIKOWY WILGOTNY

-występuje na Nizinie Orinoko, Wyżynie Gujańskiej, oraz na części Wyżyny Brazylijskiej

- ma wyraźną porę suchą /-opady atm.1000-2000 mm, natężenie przypada na lato

- roczny przebieg temp. podobny jak w klimacie równikowym wilgotnym

*KLIMAT PODRÓWNIKOWY SUCHY

- ma jedną krótką porę deszczową

-panuje na północnym skraju , w północno-wschodniej części kontynentu (nazywanej Nordeste), na Wyspach Galapagos

-opady w graniach 500 mm rocznie

STREFA KLIMATÓW ZWROTNIKOWYCH

- rozciąga się wyłącznie na pd. od równika i sięga mniej więcej 30°S /- w tej strefie wyróżnia się 4 typy klimatu

*KLIMAT ZWROTNIKOWY WILGOTNY

-opady do 2000 mm, /-występuje na pd. Wyżyny Brazylijskiej,

*KLIMAT ZWROTNIKOWY POŚREDNI (między wilgotnym a suchym kontynentalnym)

- występuje na obszarze Niziny La Platy / z opadami 400-800 mm rocznie

*KLIMAT ZWROTNIKOWY SUCHY wysokogórski

- występuje na obszarze Altiplano z opadami 200-300 mm rocznie

*KLIMAT ZWROTNIKOWY WYBITNIE SUCHY

- występuje na zachód od Kordyliery Zachodniej aż po wybrzeże O. Spokojnego obmywanego wodami zimnego Prądu Peruwiańskiego z opadami poniżej 10 mm rocznie i dużą wilgotnością powietrza w pasie wybrzeża

STREFA KLIMATÓW PODZWROTNIKOWYCH

- obejmuje pas lądu rozciągający między 30 a 40 °S

*KLIMAT PODZWROTNIKOWT MORSKI

- występuje w wąskim pasie lądu na wybrzeżu O. Spokojnego oraz nad O. Atlantyckim na pn od Rio de la Plata

-opady 1000-1500 mm,

*KLIMAT PODZWROTNIKOWY POŚREDNI - obejmuje wschodnią część równin Pampy

-KLIMATPODZWROTNIKOWY KONTYNENTALNY - obejmuje zachodnią część równin Pampy

-KLIMAT PODZWROTNIKOWY KONTYNENTALNY SUCHY - górski - panuje w Andach

STREFA KLIMATÓW UMIARKOWANYCH

-rozciąga się od 40°S do 50-53°S / odmiana ciepła jest na pn a chłodna na pd.

*KLIMAT UMIARKOWANY WYBITNIE MORSKI

-obejmuje pas fiordowego wybrzeża O. Spokojnego i zachodnie (dowietrzne) stoki Andów Patagońskich , Malwiny

- opady pow. 5000 mm, / liczba dni z opadem przekracza 300

Po zawietrznej stronie Andów klimat zmienia się od pośredniego między morskim a kontynentalnym na zachodzie do kontynentalnego wybitnie suchego (opady poniżej 200 mm) na wschodzie.

STREFA OKOŁOBIEGUNOWA - obejmuje południowy kraniec kontynentu

*KLIMAT PODBIEGUNOWY - opady do 1000 mm i niskie temp. powietrza

W górach i na wyżynach we wszystkich strefach klimatycznych występują górskie odmiany klimatu przejawiające się odrębnością przebiegu głównych elementów klimatu w porównaniu z otaczającymi nizinami.

X WODY

Ameryka Pd. leży w zlewisku dwóch oceanów : Atlantyckiego i Spokojnego, dział wodny rozdzielający zlewiska biegnie Andami wzdłuż Kordyliery Zachodniej. Do zlewiska O. Atlantyckiego należy 80% - 85 % pow. kontynentu, do zlewiska Oceanu Spokojnego należy 7%- 8% pow. pozostałe obszary są stale lub okresowo bezodpływowe.

*RZEKI

- odprowadzają do oceanów ok. 11 tys. km³ rocznie.

- największy odpływ rzeczny i najgęstsza sieć rzeczna występuje na obszarach o klimacie wilgotnym należy do nich : Nizina Amazonki, stoki Wyżyny Gujańskiej, stoki Kordyliery Zachodniej, zachodnie stoki Andów Patagońskich w takich warunkach w zlewisku O. Atlantyckiego rozwinął się największy system rzeczny Ameryki Pd.- system Amazonki

- małym odpływem rzecznym i niską gęstością sieci wód powierzchniowych charakteryzują się obszary o klimacie suchym - występują tam rzeki okresowe i epizodyczne większość z nich uchodzi do obszarów bezodpływowych jezior lub traci wodę w piaskach i skalnych rumowiskach pustyń

- zlewisko Oceanu Atlantyckiego ma około 15 mln km², należą do niego największe i najbardziej zasobne w wodę : Amazonka, Parana, Orinoko. Mają one swoje źródła w Andach, na Wyżynie Brazylijskiej i Wyżynie Gujańskiej a płyną przez największe aluwialne niziny kontynentu

1)Amazonka powstaje z połączenia dwóch potężnych ramion : Maraňón i Ukajali/ Amazonka z Ukajali i Apurimac ma ok. 7000 km dł./ Powierzchnia dorzecza wynosi ok. 7,3 mln km²/ rzeka otrzymuje kilkaset dopływów, z których 12 ma ponad 1000 km długości/ Największymi dopływami są m.in. -prawe - Purus, Madeira (najdłuższy dopływ), Tapajos, Xingu, Tocantins i lewe - Pastaza, Napo, Putumayo, Japura, Negro …. / Amazonka buduje deltę o pow. 100 tys. km², z kilkoma wielkimi wyspami/ Spadek rzeki w nizinnym biegu jest bardzo mały natomiast przepływ rzeki jest ogromny maksymalny wynosi 260 tys. m³, a minimalny 60 tys. km² - ta ogromna masa wody wysładza wody oceanu do 400 km od brzegu /

Zasilanie Amazonki jest złożone, andyjskie dopływy mają zasilanie śniegowo-deszczowe, podczas wezbrań rzeka występuje z koryta i zatapia całą szerokość doliny, przy stanach niskim wraca co łożyska złożonego z ponad 20 koryt poprzedzielanych aluwialnymi wyspami.

2)Parana - powstaje z połączenia rzek Grande i Parnaiba mających źródła na Wyżynie Brazylijskiej/ długość rzeki wraz z estuarium wynosi ok. 4700 km a pow. dorzecza 3,1 mln km²/ na wychodniach skał bardziej odpornych na erozję tworzy progi i wodospady (dziś w większości zatopione wodami jezior elektrowni wodnych)/ Po wpłynięciu na Nizinę La Platy dolina rozszerza się , jej spadek zmniejsza się a rzeka często płynie kilkoma korytami budując w korycie aluwialne wyspy / w ujściu łączy się z rzeką Urugwaj i razem tworzą długie na 300 km estuarium - Rio de la Plata/ głównymi dopływami Parany są Tiete, Paranapanema, Ivai, Urugwaj, Paragwaj i Salado

3)Sao Francisco to rzeka mało zasobna w wodę o stosunkowo niewielkim dorzeczu,

4) Orinoko tworzy trzeci pod względem wielkości system rzeczny Ameryki Pd./rzeka ma ok. 2500 km dł. i dorzecze o pow. 1 mln km²/ w górnym biegu Orinoko poprzez rzekę Casiquiare odprowadza część wody do dorzecza Amazonki

5)Magdalena odwania północną część kontynentu należącą do zlewiska Morza Karaibskiego

Zlewisko O. Spokojnego ma powierzchnię ok. 1,3 mln km², obejmuje rzeki krótkie burzliwe potoki górskie wypływające z lodowców i jezior polodowcowych gł. w południowej części kontynentu./ najdłuższą z nich jest Bio Bio o dł.380 km,

W środkowej części wybrzeża większość wód nie dociera do oceanu giną w pasie przybrzeżnych pustyń. Rzeki obszarów bezodpływowych także są krótkie największa z nich na zachodniej Pampie jest rzeka Dulce uchodząca do jeziora Mar Chiquita.

- duże zbiorniki o pow. powyżej 1000 km² nie są liczne w Ameryce Pd.

- największym jeziorem jest Maracaibo - znajdujące się na północy kontynentu, ma pow. 16 300 km², - jest to jezioro pochodzenia tektonicznego (dno jest kryptodepresją) połączone cieśniną z Zatoką Wenezuelską, nieco mniejsza 10 100 km² jest laguna Patos na wybrzeżu O. Atlantyckiego i szereg mniejszych jezior o podobnej genezie.

- Titicaca - wielkie andyjskie jezioro pochodzenia tektonicznego, na pow. 8100 km², i położone niżej jezioro Poopó

- Liczne jeziora o genezie tektoniczno-lodowcowej występują w Andach Patagońskich - utworzyły się one w poprzecznych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowce i zamkniętych wałami moren czołowych - największe z nich to : Buenos Aires/General Carrera , Argentino, Viedma, San Martin, O'Higgins i Cochrane

- duże jeziora występują także na przedpolu Andów - Fagnano na Ziemi Ognistej, Cardiel ma Wyżynie Patagońskiej,

*LODOWCE

- współczesne zlodowacenie -relikt plejstoceńskiego zlodowacenia zajmuje 33 000 km², lodowce górskie i płaty wieloletniego śniegu występują na całej długości Andów/ największe pola lodowe (ponad 20 000 km²) rozwinęły się w Andach Patagońskich między 46 a 52°S - nazywane są one lądolodem patagońskim i dają początek ponad 300 lodowcom dolinnym

- w strefie międzyzwrotnikowej lodowce rozwinęły się w szczytowych partiach najwyższych pasm i masywów górskich , najsilniej zlodowaconym pasmem jest Kordyliera Biała.

XI GLEBY

STREFA MIĘDZYZWROTNIKOWA

- piaszczysto-gliniaste pokrywy zwietrzelinowe - rozwinęły się na rozległych obszarach międzyzwrotnikowych pozaandyjskiej Ameryki Pd. zwłaszcza w klimacie wilgotnym / są one skałą macierzystą gleb obszarów leżących po obu stronach równika : na Nizinie Amazonki, Nizinie Orinoko i Nizinie Gujańskiej oraz na Wyżynie Gujańskiej i Wyżynie Brazylijskiej

STREFA KLIMATU RÓWNIKOWEGO

-czerwonożółte gleby ferralitowe - rozwinęły się ze starych zwietrzelin gliniastych na obszarach Niziny Amazonki i z nią sąsiadujących porośniętych lasem równikowym

- gleby aluwialne - rozwinęły się w dolinie Amazonki i jej wielkich dopływów

-zółtoziemy (zbielicowane) - utworzyły się z utworów piaszczystych (silnie kwaśne i ubogie w próchnicę)

STREFA KLIMATÓW PODRÓWNIKOYWCH (zmiennie wilgotnych ) Wyżyna Brazylijska, Gujańska, Nizina Orinoko

- czerwonożółte gleby ferralitowe - płytsze niż amazońskie

- czerwone gleby ferralitowe - rozwinęły się pod widnymi lasami i sawannami / zawierają one znaczne ilości żelaza które niekiedy w wyniku erozji odsłaniają się one na pow. w postaci laterytowych pancerzy nazywanych arecife na Nizinie Orinoko lub canga na Wyżynie Brazylijskiej

STREFA KLIMATU ZWROTNIKOWEGO (między Andami a wybrzeżem O. Atlantyckiego)

- gleby wzbogacone w związki żelaza - utworzyły się pod widnymi lasami i sawannami z dużym udziałem drzew.

-ciemnoczerwone gleby ferralitowe - utworzyły się ze zwietrzelin bazaltów i diabazów w pd. części Wyżyny Brazylijskiej

- czerwonobrązowe gleby suchych sawann, kasztanoziemy, gleby szarobrązowe i czerwone buroziemy - rozwinęły się obszarach otrzymujących mniejsze opady

STREFA KLIMATU PODZWROTNIKOWEGO I UMIARKOWANEGO CIEPŁEGO

- gleby łąkowe (oglejone) , próchniczne gleby łąkowe, gliniaste gleby ciemnopróchniczne, czarnoziemy i gleby czarnoziemne prerii pampy

- buroziemy i szaroziemy - występują w zachodniej cz. Pampy

* W Andach występują andosole wytworzone ze skał wulkanicznych oraz gleby brunatne

XII ROŚLINNOŚĆ

- Ameryka Pd. zaliczana jest do neotropikalnego państwa roślinnego / południowa część kontynentu ( Andy Patagońśkie , pd. część Wyżyny Patagońskiej), Ziemia Ognista i Falklandy należą do państwa roślinnego wokółbiegunowego południowego (holarktycznego)

- państwo neotropikalne jest prawdopodobnie najbogatszym w gatunki państwem tropikalnym zawierającym wiele gatunków endemicznych.

ZAWSZE WILGOTNY LAS RÓWNIKOWY

- jest najbogatszą florystycznie formacją roślinną w Ameryce Pd. i zajmuje na kontynencie największą pow.

- nizinne lasy równikowe porastają niemal całą Nizinę Amazonki stoki Wyżyny Gujańskiej, północne i wschodnie stoki Wyżyny Brazylijskiej oraz północno-zachodnią cz. kontynentu,

- największym zwartym obszarem występowania tych lasów jest Amazonia ! - jest to gęsty las o budowie warstwowej z dużym udziałem (obok drzew) pnączy i porośli nazywany selwa

*** w Amazonii istnieje wiele odmian nizinnych lasów równikowych

1)igapó - las bagienny - występuje w miejscach najniżej położonych, zarastających starorzeczach , wzdłuż niskich brzegów zalanych przez wody przez większą część roku , ustępuje on liczbą gatunków drzew innym odmianom lasów , ale przewyższa je obfitością gatunków roślin wodnych

2)mata de várzea - porasta leżące nieco wyżej poziomy tarasowe - to odmiana lasu okresowo podtapiana, roślinność jest tam bogatsza i bujniejsza niż w igapó

3)eté - porasta poziom wysoczyzn owy leżący poza dolinami rzek i nigdy nie zagrożony wodami wezbraniowymi - jest uznawany za najbogatszy florystycznie i najbardziej zróżnicowany typ nizinnego wilgotnego zawsze zielonego lasu równikowego / w lesie tym bardzo liczne są gatunki pnączy i porośli np. wanilia, oraz liczne gatunki z rodziny ananasowatych

GÓRSKIE LASY RÓWNIKOWE

- występują na wschodnich stokach Andów Północnych na wys. 1000-2000 m/ nazywane lasami mglistymi ze względu na spowijające je mgły (lasy te rosną w piętrze kondensacji pary wodnej i tworzenia się chmur)

SAWANNY

- występują na północ i południe od wilgotnych lasów równikowych /na Nizinie Orinoko nazywane llanos

- sawanna zalewowa najbujniejsza i najbogatsza w gatunki występuje na obszarach niskich nazywanych llanos bajos, jest okresowo zatapiana w porze deszczowej a w suchej dobrze uwilgotniona / tworzą ją gęste, wysokie trawy, krzewy i liczne palmy.

-campos - sawanny na Wyżynie Brazylijskiej - tworzą one tu mozaikę zielno-krzewiastych odmian / campos cerrados - wyróżniają się najbardziej zwartą roślinnością z dużym udziałem drzew osiągających 20-25 m / campos cobertos - z kępami niskich drzew w tym palm / campos abertos - zbiorowiska prawie wyłącznie trawiaste z pojedynczymi drzewami i często spotykanymi termitierami/ W obrębie campos występują w dolinach rzek lasy galeriowe

- mniejsze płaty sawann występują na Nizinie Boliwijskiej oraz na Wyżynie Gujańskiej gdzie występuje odmiana górska sawanny

WIDNE LASY ZRZUCAJĄCE LIŚCIE W PORZE SUCHEJ

-zajmują znaczne pow, w strefie południowoamerykańskich sawann / największym obszarem ich występowania jest północno-wschodnia część Wyżyny Brazylijskiej - występuje tu caatinga - ma postać suchego kolczastego lasu z gatunkami drzew mogących magazynować wodę w porze suchej / zajmują też obszary lokalnie na Nizinie Orinoko, na wybrzeżu Morza Karaibskiego, u podnóża Kordyliery Wschodniej oraz w Andach Karaibskich

ZWROTNIKOWE I PODZWROTNIKOWE LASY ZAWSZE ZIELONE I LASY CZĘŚCIOWO LUB CAŁKOWICIE ZRZUCAJĄCE LIŚCIE

-Zawsze zielone lasy - rosną w dorzeczu Urugwaju i Parany i przypominają amazońską selwę

-iglaste lasy araukariowe - rosną na Wyżynie Parany

STEPY I PÓŁPUSTYNIE

- występują w południowej części Niziny La Platy,

-stepy wysokotrawiaste - występowały na obszarze wschodniej Pampy wilgotnej dziś już nieistniejące

- suche stepy + trawiaste zbiorowiska półpustynne z kolczastymi krzewami - występują na zachodzie gdzie klimat staje się coraz bardziej suchy/ występują one także na Wyżynie Patagońskiej

- pustynie mgliste - występują w pasie wybrzeża obmywanego przez zimny Prąd Peruwiański

- na pd. od 30°S występuje roślinność twardolistna złożona z drzew i kolczastych krzewów

FORMACJE WYSOKOGÓRSKIE

- największą pow. zajmują Páramo i puna

-Páramo - jest wysokogórską formacją roślinną występującą na płaskowyżach Andów Północnych, w warunkach klimatu chłodnego i wilgotnego, powyżej 2500-3000 m n.p.m. / roślinność jest reprezentowana przez : trawy, mchy, paprotniki, krzewy i karłowate drzewa / ku południowi w zwrotnikowej części Andów Páramo przechodzi w pune

-puna - to półpustynna formacja roślinna złożona z suchoroślowych traw kępkowych i krzewów , występują tam także rozmaite gatunki roślin poduszkowych

REGIONY FIZYCZNOGEOGRAFICZNE

Podstawą wyróżnienia w Ameryce Pd. regionów jest zróżnicowanie środowiska przyrodniczego przede wszystkim budowy geologicznej, rzeźby i klimatu

REGIONY : Andy,

1) ANDY

-młode góry fałdowe z dużym udziałem struktur fałdowych

-zajmują zachodnią i północną część kontynentu/ciągną się z pn. na pd. wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego, następnie wzdłuż brzegów Oceanu aż po przylądek Horn i Wyspę Stanów

-ich przedłużeniem jest podmorski Grzbiet Południowoantylski zwieńczony łukiem górzystych wysp Antyli Południowych

-są najbardziej wyrazistym regionem fizycznogeograficznym Ameryki Pd. / o jego odrębności decyduje budowa geologiczna- fałdowa struktura górotworu, rzeźba-południkowy układ głównych łańcuchów górskich - kordylier przedzielonym podłużnymi dolinami, występowanie stożków czynnych i wygasłych wulkanów, bardzo duże deniwelacje, silne współczesne zlodowacenie najwyższych masywów górskich, odrębność klimatyczna-klimat górski

- Andy ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie dzieli się na 3 człony : Andy Północne, Środkowe i Południowe

>Andy Północne

-ciągną się wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego ( od wsch. krańca płw. Paria po Zatokę Wenezuelską) a także wzdłuż Oceanu Spokojnego (od M. Karaibskiego po węzeł górski Nudo de Pasco - ok. 12°S)

- wschodnią część zajmują Andy Karaibskie =Kordyliera Nadbrzeżna + pasmo Serrania del Interior / oba łańcuchy rozdzielone są podłużnym obniżeniem - częściowo zajętym przez jez. Walencja , zatokę Cariaco i zach. część zatoki Paria/ przedłużeniem Andów Karaibskich ku wschodowi jest grzbiet górski Northern Range na wyspie Trynidad / na zach. przechodzą w wyżynę Segovia a ku południowemu zachodowi w łańcuch Cordillera de Merida

-północno-zachodnia część składa się z 4 łańcuchów górskich : od zach. Cordillera del Choco (najniższy z łańcuchów), Kordyliera Zachodnia, Kordyliera Środkowa i Kordyliera Wschodnia / łańcuchy są pooddzielane od siebie obniżeniami o cechach zapadlisk tektonicznych m.in.: Zapadliskiem Atrato- San Juan (oddziela łańcuch Cordillera del Choco od Kordyliery Zachodniej)

- Cordillera del Choco - zbudowane ze skał krystalicznych, silnie zalesione, nie przekraczają 2000 m wys., oddzielone od Kordyliery Zachodniej niziną Guayas

-Kordyliera Zachodnia i Środkowa - tworzą dwa równoległe łańcuchy górskie ciągnące się od Morza Karaibskiego do Nudo de Pasco na pd. / w strefie równikowej Kordyliera Środkowa nosi nazwę Cordillera Real / Oba łańcuchy poprzecinane są podłużnymi i poprzecznymi przełomowymi dolinami rzek, które dzielą je na odrębne pasma m.in. : Kordyliera Biała, Czarna/ najwyższym pasem jej Kordyliera Biała jej najwyższy szczyt to Huascarán - najwyższy szczyt Andów Północnych/ w obu łańcuchach występują czynne i wygasłe wulkany np. Cumbal, Chimborazo (Kordyliera Zachodnia), Cayambé, Cotopaxi (Kordyliera Środkowa)

-Kordyliera Wschodnia = Sierra de Perija (pasmo zach) + Cordillera de Mérida (pasmo wschodnie) - oba pasma otaczają od pd.-zachodu i pd.-wschodu zapadlisko zajęte przez jez. Maracaibo / w Kordylierze Wschodniej wyróżnia się m.in. pasma : Sierra Nevada de Cocuy, Cordillera del Condor, Cerros de Campanquiz, Cordillera Azul,

>Andy Środkowe

-rozciągają się miedzy 12-29°S/ jest to najszersza część Andów dochodząca do 800 km szer./

- w środkowej części gór występują rozległe śródgórskie pustynne płaskowyże nazywane -puna o wys. 3500-4500 m, częściowo zajęte przez słodko- i słonowodne jeziora oraz solniska => są najbardziej charakterystyczną cechą ukształtowania Andów Środkowych

- Kordyliera Nadbrzeżna - ciągnie się wzdłuż O. Spokojnego od płw. Paracas po umowną południową granicę Andów Środkowych / stanowi ona przedłużenie nadmorskiego łańcucha górskiego Andów Północnych / zbudowana gł. z głębinowych skał magmowych / góry nie przekraczają wys. 2500 m/ mają zaokrąglone pow. szczytowe i łagodnie nachylone stoki , góry przecinają liczne tektoniczne doliny poprzeczne (przełomowe) / w wąskim pasie wybrzeża na dł. 3000 km oraz zachodnich stokach Kordyliery Nadbrzeżnej występują pustynie mgliste - ich istnienie warunkuje zimny Prąd Peruwiański, który sprzyja powstawaniu mgieł nazywanych - garua /są one źródłem wilgoci dla sezonowo pojawiającej się tu roślinności/ Kordylierę Nadbrzeżną oddziela od reszty Andów wielka podłużna dolina, jej dno zajmują pustynne równiny i płaskowyże : płaskowyż Nazca, Pampa del Tamarugal, pustynia Atacama… i wiele innych

-Kordyliera Zachodnia - ciągnie się po wschodniej stronie pasa obniżeń/ łańcuch biegnie początkowo w kierunku południowo-wschodnim zgodnie z osią gór a następnie przyjmuje kierunek południkowy jak całe Andy/ jest grzbietem szerokim i zwartym porozcinanym głębokimi dolinami rzek/ wyróżnia się pasma : Cordillera de Huanzo, Cordillera de Chilca i wulkaniczne pasmo Gór Domeyki/niemal na całej dł. środkowoandyjskiego odcinka kordyliery Zachodniej występują czynne i wygasłe wulkany np. Nudo Coropuna,Nevado de Ampato, Nevado Ojos del Salado najwyższy w Andach Środkowych

- Wyżyna Puna - tworzą ją rozległe płaskowyże (nazywane puna) rozciągające się po wschodniej stronie gór między Kordylierą Zachodnią a Środkową / Wyżyna ma różne nazwy : na pd. nazywana jest Puna de Atacama, dla części środkowej używa się nazwy Wyżyna Boliwijska / największy płaskowyż Puny, który rozciąga się od północnych brzegów jeziora Titicaca nosi nazwę Altiplano - jest to obszar bezodpływowy podzielony pasmami gór wulkanicznych na szereg kot linowych obniżeń

-Kordyliera Środkowa - rozciąga się między Nudo de Pasco a jez. Titicaca /stanowi ciąg masywów górskich utworzonych w wyniku głębokiego rozcięcia dolinami rzek skraju puny/ poszczególne masywy osiągają wys. 5000-5500 m rzadko przekraczają linie wieloletniego śniegu/ najwyższy szczyt to Nevado Mina 5641 m/

-Kordyliera Wschodnia - jest łańcuchem mocno rozczłonkowanym/ w części pn. tworzy 3 niedostępne pasma : Cordillera de Vilcabamba, Cordillera de Vilvanota, Cordillera de Carabaya ze szczytami powyżej 6000 m, o rzeźbie alpejskiej z lodowcami w partiach szczytowych

>Andy Południowe

-ciągną się od 29°S do Ziemi Ognistej i Wyspy Stanów/składają się na nie dwa łańcuchy górskie : Kordyliera Nadbrzeżna i Andy Argentyńsko-Chilijskie (są kontynuacją Kordyliery Zachodniej)

- południowa część Andów Południowych na pd. od 42°S nosi nazwę Andów Patagońskich

-oba łańcuchy rozdzielone są podłużnym obniżeniem - Valle Longitudinal przechodzącym na pd. w Andach Patagońskich w ciąg zatok (fiordów)

- Kordyliera Nadbrzeżna -jest przedłużeniem nadmorskiego łańcucha Andów/ góry są niskie i w lądowej części nie przekraczają 1000 m, dominują w nich zaokrąglone formy rzeźby, wygładzone w plejstocenie przez lodowce/ na pd. od 42°S Kordyliera Nadbrzeżna częściowo zanurza się wodach O. Spokojnego tworząc archipelagi przybrzeżnych górzystych wysp.

-Andy Argentyńsko-Chilijskie- to główny łańcuch Andów Południowych jest orograficznym przedłużeniem Kordyliery Zachodniej / na pd. jest wysoki (tam wznosi się najwyższy szczyt Andów - Aconcagua) szeroki ale mało rozczłonkowany/ ku południowi góry zwężają się i obniżają / najwyższe szczyty są przeważnie wulkanami /między 46 a 52°S rozwinęły się potężne pola lodowe nazywane łącznie Lądolodem Patagońskim

- południowy kraniec Andów Patagońskich za wyspami Wollaston i Wyspą Stanów przechodzi w podmorski grzbiet górski - Grzbiet Południowoantylski - jego kulminacją są wyspy : Georgia Południowa, Sandwich Południowy i Orkady Południowe stanowiące pomost łączący Andy z górami Antarktydy

W południowej części kontynentu na pd. od 29°S od wschodu do Andów przylega zrębowy masyw Sierras Pampeanas i Wyżyna Patagońska

2) SIERRAS PAMPEANAS

-stanowią fragment młodej platformy paleozoicznej

- tworzą je wysokie zrębowe pasma : Sierra Famantina, Cordillera de Velasco, Sierra de Ambato,

-zręby są porozdzielane głębokimi, pustynnymi zapadliskami zajętymi przez solniska

-najdalej na wschód wysuniętym zrębem jest Sierra de Cordoba górujące nad Niziną La Platy

3) WYŻYNA PATAGOŃSKA

- zajmuje pd. część platformy paleozoicznej i pozaandyjskiej Ameryki Pd. nazywanej Platformą Patagońską

- pow. jest pochylona od Andów ku wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego gdzie urywa się wysokim progiem

-pd. część wyżyny jest podzielona głębokimi dolinami rzek na płaskowyże wyniesione nie wyżej niż 300 m n.p.m.

-wyżyna leży w strefie klimatów umiarkowanych /naturalną roślinność stanowi suchy step

-region ten łączy się z Andami Patagońskimi w jeden region nazywany - Patagonia

- w obrębie wyżyny wyróżniają się dwa rozległe masywy : Masyw Północnopatagoński i Masyw Południowopatagoński

*Masyw Północnopatagoński wznosi się między dolinami Negro na pn. i Chubut na pd./ w obrębie masywy wykształcił się promienisto-pierścieniowy układ sieci rzecznej - większość rzek kończy swój bieg w bezodpływowych jeziorach polodowcowych i innych obniżeniach

*Masyw Południowopatagoński wznosi się między dolinami Dedeado na pn. i Chico na pd./ rozwinął się tutaj promienisty układ sieci rzecznej

4) FALKLANDY/MALWINY

- leżą ok. 500 km od wybrzeża / archipelag znajduje się na skraju szelfu zajętego przez M. Argentyńskie i obejmuje ponad 200 wysp/ największe wyspy : Falkland Zachodni i Falkland Wschodni przedzielone Cieśniną Falklandzką / wyspy znajdują się w obrębie młodej platformy paleozoicznej, budują je prekambryjskie skały krystaliczne przykryte przez silnie sfałdowane skały okruchowe i węglanowe poprzecinane intruzjami / wyspy są górzyste, mają zaokrąglone formy , łagodne i wygładzone przez lodowce/ wybrzeża obu wysp są skaliste dobrze rozwinięte / obmywają je zimne prądy morskie i smagają nieustannie wiatry / roczna suma opadów - 600 mm / naturalną roślinność stanowią łąki, torfowiska i wrzosowiska oraz mchy i porosty

5) NIZINA ORINOKO

- leży między łukiem Kordyliery Wschodniej i Andów Karaibskich na północnym zachodzie a Wyżyną Gujańską na południowym wschodzie

-nizina ma równinny charakter i jest pochylona ku rzece Orinoko (stanowiącej jej oś hydrograficzną) i Oceanowi Atlantyckiemu

- w obrębie delty nizina osiąga najmniejszą wysokość bliską poziomu morza

- nizinę rozcinają liczne rzeki spływające z Andów i dzielą równinę na płaskowyże wznoszące się do wys. 100 m

-niskie są także działy wodne między dolinami a w porze deszczowej ogromne obszary pokryte są rozlewiskami stagnującej wody

- nizina leży strefie klimatów podrównikowych z wyraźną porą deszczową (okres lata na półkuli pn ) i suchą (zima)

6) NIZINA AMAZONKI

- leży między Wyżyną Gujańską na pn a Wyżyną Brazylijską na pd. / rozwinęła się w obrębie syneklizy Amazonki oddzielającej tarczę gujańską od tarczy zachodniobrazylijskiej i tarczy wschodniobrazylijskiej

- na zach. nizina sięga podnóży Andów a na wsch. kończy się deltą i uchodzi do O. Atlantyckiego

- pow. niziny obniża się ku jej osi wyznaczonej szeroką doliną rzeki Amazonki i ku O. Atlantyckiemu

- jest to największa aluwialna nizina na Ziemi - obejmuje połowę dorzecza Amazonki

- naturalną granicą jest linia wodospadów i progów na dopływach Amazonki spływających z Wyżyny Gujańskiej i Brazylijskiej

-ukształtowanie pow. jest dość monotonne ale zawiera najbogatsze na Ziemi i najbardziej zróżnicowane zespoły form rzeźby fluwialnej - największymi formami są doliny rzek (od kilkunastu do 120 km szerokości)

- poza Amazonką rzeki są w większości bardzo silnie meandrujące

-Amazonka i niektóre jej dopływy są rzekami anastomozującymi -tworzą w dnie doliny dwa -trzy koryta

- gł. czynnych koryt wielkich rzek wynosi 50-70 m, / koryto Amazonki przy ujściu Negro ma 140 m gł.

-w dolinach występują także terasy rzeczne / charakterystycznymi formami są także wały przykorytowe powstające wzdłuż krawędzi rzecznych w chwili wylewu rzeki

- na Nizinie Amazonki panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny z całorocznymi opadami do 2500 mm,

-prawie całą pow. niziny porasta wilgotny las równikowy

7) NIZINA BOLIWIJSKA

- leży między Wyżyną Brazylijską a Andami / jest to kraina o cechach przejściowych (także w sensie klimatycznym i roślinnym) między leżącą w strefie równikowej Niziną Amazonki a leżącą w strefie zwrotnikowej Niziną La Platy

- nizina jest równiną napływową podnóży Andów Środkowych w obrębie przedgórskiego zapadliska Orinoko-La Plata w większości w dorzeczu Amazonki

- północna i środkowa cz. niziny jest nachylona ku pn. dokąd zmierza większość rzek należących do dorzecza Madeiry -prawego dopływu Amazonki

- południowa część niziny jest nachylona ku wschodowi i południowemu wschodowi w str. Doliny Paragwaju -prawego dopływu Parany

-naturalną roślinnością jest sawanna z lasami galeriowymi w dolinach rzek

8) NIZINA LA PLATY

-jest rozległym zorientowanym południkowo obniżeniem między Andami i Sierras Pampeanas na zach. a Wyżyną Brazylijską n a wschodzie.

-zajmuje pd. część przedgórskiego zapadliska Orinoko-La Plata

- na pn. przez Nizinę Boliwijską łączy się z Niziną Amazonki/ na pd. sąsiaduje z Wyżyną Patagońską , na pd.-wschodzie sięga wybrzeży O. Atlantyckiego

- nizina jest pochylona ku południowemu wschodowi

-lokalnymi w obrębie niziny są pasma ostańcowych wzgórz -wychodni skał fundamentu platformy prekambryjskiej wynurzające się spod pokrywy osadowej - Serrania de Santiago na granicy z Niż. Boliwijską i Sierra del Tandil na południowej granicy Pampy - wychodnie skał fundamentu platformy paleozoicznej

- w obrębie niziny wyróżnia się regiony: Pantanal, Gran Choco, Międzyrzecze, Pampę

*Pantanal obejmuje fragment niziny w dorzeczu Paragwaju / ograniczony od zach. doliną Paragwaju, od pn., wsch. i pd. stokami Wyżyny Brazylijskiej / obszar ten cechuje osobliwa rzeźba : wzgórza i kręte grzbiety oraz owalne i wydłużone zagłębienia (o nie do końca wyjaśnionej genezie) / w porze deszczowej ta pagórkowata nizina jest prawie cała zalana wodą/

*Gran Choco znajduje się na pd. od Niziny Boliwijskiej i Pantanalu między Andami Środkowymi za zach. a dolinami Paragwaju i Parany /pd. granicę tego regionu wyznacza rzeka Salado -prawy dopływ Parany/ jest to podgórska równina napływowa, nachylona ku południowemu wschodowi i pocięta równoległymi dolinami rzek dopływów Paragwaju i Parany

- na Gran Choco panuje klimat zwrotnikowy pośredni między wilgotnym na Wyżynie Brazylijskiej a kontynentalnym suchym w Andach / naturalną roślinność stanowi mozaika widnych lasów tracących liście w porze suchej oraz sawann

*Międzyrzecze to nizinny obszar położony między dolinami Parany i Paragwaju / jest to obszar płaski, podmokły częściowo zajęty przez rozlewiska rzeczne i jeziorne/tylko w środkowej części osiągają od 90 do 100 m

*Pampa leży w pd. części Niziny La Platy/ równina ta łagodnie podnosi się od wybrzeża ku zachodowi w str. Sierras Pampeanas i Andów Południowych/sucha Pampa obejmuje tereny wyżynne zdominowane prze wysokie zręby Sierras Pampeanas/ wsch. część to obszar łagodnego klimatu podzwrotnikowego

Wschodnią część Ameryki Pd. zajmują dwie wyżyny : Wyżyna Gujańska na pn. i Wyżyna Brazylijska w cz. środkowej

9) WYŻYNA GUJAŃSKA

- jest najwyżej wyniesioną częścią tarczy gujańskiej i zarazem całej platformy południowoamerykańskiej

-leży między Niziną Orinoko a Niziną Amazonki /od O. Atlantyckiego oddziela ją wąski pas Niziny Gujańskiej

- najstarsze skały budujące fundament wyżyny to : silnie sfałdowane skały krystaliczne wieku archaicznego i proterozoicznego oraz wielkie batolity granodiorytów/ utwory te są przykryte skałami osadowymi i poprzecinane intruzjami skał magmowych należących do formacji Roraima

- zach. część wyżyny jest wyższa i bardzie zwarta , w rzeźbie zaznacza się kilka pow. zrównania porozcinanych głębokimi dolinami rzek / najwyższe pow. zrównania stanowią faliste płaskowyże , pasma gór stołowych i izolowane stoliwa

-najwyższym szczytem jest Auyan Tepui (2953m)

- w brzeżnych partiach zach. części występują pasma gór ostańcowych : Sierra Guanay, Serra Parima

- we wsch. części wyżyny wys. nie przekraczają 1300 m w rzeźbie dominują pasma gór ostańcowych z bocznymi odgałęzieniami pocięte szerokimi dolinami rzek

- wyżyna leży w strefie klimatów równikowych wybitnie wilgotnych

-jest to obszar źródłowy licznych rzek : Orinoko i jej dopływów, wielu dopływów Amazonki, a także rzek uchodzących bezpośrednio do O. Atlantyckiego.

- w dorzeczu Caura znajduje się największy wodospad na Ziemi -Salto Angel,

-wyżynę porastają wilgotne lasy równikowe a pow. szczytowe górskie sawanny

*NIZINA GUJAŃSKA

- rozciąga się między Wyżyną Gujańską a O. Atlantyckim / ma ok. 1000 km dł. i do 200 km szerokości/obejmuje brzeżne partie prekambryjskiej tarczy gujańskiej

10) WYŻYNA BRAZYLIJSKA

- zajmuje wsch. część kontynentu i pd. wyniesioną cz. prekambryjskiej platformy południowoamerykańskiej

-ma krystaliczne podłoże (gnejsy, kwarcyty, łupki krystaliczne), które odsłania się w obrębie tarcz we wsch. i zach. części wyżyny/na pozostałym obszarze osłaniają go utwory pokrywy platformowej

-na pn. graniczy z Niziną Amazonki, na zach. z Niziną La Platy, na wsch. z wybrzeżem O. Atlantyckiego

-wyżyna rozciąga się przez kilka stref klimatycznych , część położona na pn od równika ma klimat podrównikowy wilgotny wyjątkiem jest obszar Nordeste o klimacie równikowym suchym / pd. część wyżyny ma klimat zwrotnikowy wilgotny (bliżej wybrzeża ) i pośredni w głębi lądu / pd kraniec ma klimat podzwrotnikowy morski

- na wyżynie mają źródła licznie wielkie rzeki : Parana 4700 km z wieloma dopływami, Sao Francisco 2800 km, dopływy Amazonki, Urugwaj 2200 km… i wiele innych

- obszar wyżyny porastają głównie sawanny z lasami galeriowymi / na północnym skraju występują wilgotne lasy równikowe (selwa), na pn-wschodzie widne lasy zrzucające liście (caatinga) a na pd. wilgotne lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe

-ukształtowanie pow. jest urozmaicone - najwyżej wznosi się część wschodnia, przyatlantycka osiągając 3000 m wys.

Płaskowyż Atlantycki ciągnie się od przylądka Sao Roque na pd. aż po Rio de La Plata na pd. pasem szerokości 100-160 km/ charakterystyczne dla rzeźby są formy zrębowe tworzące góry stołowe , stoliwa i asymetryczne progi

Płaskowyż Borborema wyróżnia się w pn części wyżyny z licznymi pasmami wzgórz ostańcowych

>Płaskowyż Centralny -

- obejmuje północne łagodnie nachylone stoki Wyżyny Brazylijskiej pocięte dolinami dopływów Madeiry, Amazonki Paranaiby i Sao Francisco

- ponad pow. zrównania (nachyloną ku Nizinie Amazonki) wznoszą się izolowane stoliwa i pasma wzgórz twardzielowych m.in. Serra Dos Parecis

-pd. część płaskowyżu wznosi się do 1200-1400 m i stanowi dział wodny dorzeczy Amazonki i Parany

>Płaskowyż Południowy (Wyżyna Parany)

-pokrywa się zasięgiem z tektoniczną niecką Parany / skrzydła niecki podniesione są do wys. 800-1500 m

-w rzeźbie płaskowyżu zaznaczają się charakterystyczne progi denudacyjne o wys. do 400 m , utworzone na wychodniach odpornych na erozje skał osadowych i wulkanicznych

-największą zwartością i ciągłością charakteryzuje się próg bazaltowy otaczający płaskowyż z trzech stron i noszący różne nazwy m.in. : Serra de Maracaju na zach. ,Serra das Divisoes , Serra do Rio Preto na pn i Serra Geral na wsch. próg ten jest miejscami porozcinany dolinami rzek tworzących w przełomach bystrza i wodospady

---